waarheid - mens

• Godsdienst
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

waarheid - mens

"Hij deed het omdat het zo hoort, tenminste als men zich in het leven wil handhaven; omdat het een van de duizenden ‘kleinigheden’ is die voor de groenteman de garantie zijn voor een relatief rustig leven ‘in volledige harmonie met de maatschappij’. " 

Deze zinnen gaan over het motief van een mens om iets te doen.
Wat denk je dat deze mens gedaan heeft?

Wat is de context van deze gebeurtenis? In welke situatie is het 'logisch' dat de chef dit doet?

Dit is de context

Het begrip ‘proletariër’ werd in de negentiende eeuw beroemd toen Karl Marx en Friedrich Engels deze term gebruikten in hun Manifest van de Communistische Partij (1848) hun beschrijving van het communisme. Het manifest had de quote ‘Proletariërs aller landen verenigt u’ op de omslag staan en eindigde met dezelfde oproep aan arbeiders:

Proletariërs aller landen, verenigt u!

Die leus werd onze groenteman tegelijk met de uien en worteltjes door het moederbedrijf geleverd, en hij plaatste deze in de etalage eenvoudigweg omdat het al jaren zo gaat, omdat iedereen dat doet, omdat het gewoon zo moet gaan. Als hij het niet zou doen, zou hij problemen kunnen krijgen; ze zouden hem kunnen verwijten dat hij zijn etalage niet goed ‘versiert’; iemand zou hem er zelfs van kunnen betichten dat hij niet loyaal is. Hij deed het omdat het zo hoort, tenminste als men zich in het leven wil handhaven; omdat het een van de duizenden ‘kleinigheden’ is die voor de groenteman de garantie zijn voor een relatief rustig leven ‘in volledige harmonie met de maatschappij’.

Zo te zien staat de groenteman nogal onverschillig tegenover de semantische inhoud van de geëtaleerde leuze en als hij zijn leuze in de etalage plaatst, doet hij dat niet uit een persoonlijk verlangen om het brede publiek met de inhoud ervan kennis te laten maken.

Dit betekent echter niet dat zijn daad geen motief en doel heeft en dat hij met zijn leuze aan niemand iets meedeelt. Deze leuze heeft de functie van een teken en als zodanig bevat deze weliswaar een verborgen, maar toch een heel concrete mededeling. Verbaal zou het als volgt kunnen worden uitgedrukt: ik, groenteman XY, ben hier en ik weet wat ik moet doen; ik gedraag me zoals dat van me wordt verwacht; er kan op mij worden gerekend en mij kan niets worden verweten; ik ben gehoorzaam en daarom heb ik recht op een rustig leven. Deze mededeling heeft natuurlijk haar eigen geadresseerde: ze is ‘naar boven toe’ gericht, naar de bazen van de groenteman, en ze vormt tegelijkertijd een schild waarachter de groenteboer kan schuilen voor eventuele verklikkers.

Wat vind jij van de motivatie voor handelen die is uitgesproken in de rode regels?

Is het okay om een plichtsgetrouwe 'ambtenaar' (werkzaam voor de overheid) te zijn? Gewoon doen wat de hogere vraagt?

Door zijn werkelijke betekenis is de leuze direct verankerd in het menselijk bestaan van de groenteman zelf: het weerspiegelt zijn levensbelang. 

Maar over welk belang gaat het eigenlijk?

Denk na. Wat denk jij dat het echte belang van de groenteman is om dit bordje in de etalage te zetten? 

Wat denk jij dat het echte belang van de groenteman is om dit bordje in de etalage te zetten?
Hoe zou het eruit zien als hij de waarheid zou vertellen? Wat zou dan de zin zijn die hij in de etalage zou moeten zetten?

De werkelijke betekenis van de leuze direct verankerd in het menselijk bestaan van de groenteman zelf: het weerspiegelt zijn levensbelang. Wat is dat?

Zou de eerlijke tekst van de groenteman kunnen zijn:

‘Ik ben bang en ben derhalve onvoorwaardelijk gehoorzaam’

Laten we het anders bekijken: indien men de groenteman zou verplichten deze tekst in de etalage te plaatsen, zou hij dat doen? Waarom niet?

Dan zou hij zich niet zo onverschillig opstellen tegenover de semantische inhoud ervan, ofschoon de inhoud deze keer exact zou overeenkomen met de verborgen betekenis van de leuze zelf. 

De groenteman zou zich er waarschijnlijk tegen verzetten om in zijn etalage een dergelijk ondubbelzinnig bericht over zijn vernedering te plaatsen, hij zou het pijnlijk vinden, hij zou zich schamen. Dat is begrijpelijk: hij is toch een mens en kent het gevoel van menselijke waardigheid.

Stel dat er in een ander land op een ander moment tegen jou gezegd zou worden dat er van de overheid een bordje moet worden geplaatst bij de entree van de winkel waar je werkt met de tekst: "Alleen voor mensen met een VOG". Zou dan voor  jou de grens bereikt zijn? Zou je het doen, of zou je het weigeren?

Zou jij zo'n bordje uit je eigen wil willen plaatsen, omdat je er zelf echt achter staat? 

Of zou je het alleen doen uit angst doen om zelf buitengesloten te worden?

Of zou je het gewoon niet doen, en wat zou daarvoor dan jouw motivatie zijn?

Om deze complicatie het hoofd te bieden, moet zijn uiting van loyaliteit de vorm van een teken hebben dat door zijn verbale uiterlijk in ieder geval een ultieme vorm van onbaatzuchtige overtuiging laat zien. De groenteman moet de kans krijgen om tegen zichzelf te zeggen: ‘Waarom zouden de proletariërs zich per slot van rekening niet kunnen verenigen?’

Het teken helpt de mens dus de ‘lage’ grondslag (angst) van zijn gehoorzaamheid voor hem zelf te verbergen en daardoor ook de ‘lage’ grondslag (angst) van de macht. Het teken verbergt deze grondslagen achter een façade van iets ‘hoogs’.

Het ‘hoge’ in dezen, dat is nu ideologie.

Zou jij, als je baas daarom vroeg, een bordje op de winkeldeur hangen met de tekst 'Alleen voor mensen die een VOG kunnen tonen'? Leg uit.

dan nu waar het om gaat:

de rol van ideologie

Wat we tot nu toe gedaan hebben, is alleen maar inleiding. Het echte probleem gaan we nu pas proberen duidelijk te krijgen en te bespreken

Om deze complicatie het hoofd te bieden, moet zijn uiting van loyaliteit de vorm

van een teken hebben dat door zijn verbale uiterlijk in ieder geval een ultieme vorm van onbaatzuchtige overtuiging laat zien. De groenteman moet de kans krijgen om tegen zichzelf te zeggen: ‘Waarom zouden de proletariërs zich per slot van rekening niet kunnen verenigen?’

Het teken helpt de mens dus de ‘lage’ grondslag van zijn gehoorzaamheid voor hem

zelf te verbergen en daardoor ook de ‘lage’ grondslag van de macht. Het teken verbergt deze grondslagen achter een façade van iets ‘hoogs’.

Het ‘hoge’ in dezen, dat is nu ideologie.

De vraag voor ons wordt dan misschien: hebben wij ook zoiets, iets 'hoogs' wat ons helpt onze 'angst' voor te stellen als 'iets hoogs' waar wij ons wel voor moeten schikken in de rol die wij nu eenmaal moeten spelen?

Hebben wij zoiets als een ideologie, iets wat ons helpt om ons met onze 'lage' motieven achter te verschuilen? Iets wat ons een schijn van heiligheid verschaft, waardoor wij juist niet meer heilig hoeven te zijn?

De ideologie is een schijnbaar effectieve manier om ons tot de wereld te verhouden; zij geeft de mens de illusie dat hij een identieke, waardige en ethische persoonlijkheid is en maakt het hem op die manier gemakkelijk om niet zo’n persoonlijkheid te zijn. Als een surrogaat van iets ‘boven-persoonlijks’ en iets doelloos maakt de ideologie het de mens mogelijk zijn geweten voor te liegen en zijn werkelijke status en zijn niet al te glorieuze ‘modus vivendi’ voor de wereld en voor hemzelf verborgen te houden. Het is een productieve -- maar ook slechts ogenschijnlijk waardige -- manier van zelflegitimatie in verschillende richtingen: naar ‘boven’, naar ‘beneden’, maar ook naar ‘links’ en naar ‘rechts’, naar de mensen maar ook naar God. Het is een sluier, waarachter de mens zijn eigen ‘overgave aan het bestaan’, zijn eigen alledaagsheid en zijn aanpassing aan de status-quo kan verhullen. Het is een alibi dat bruikbaar is voor iedereen: voor de groenteman, die zijn angst om zijn baan te verliezen kan verhullen met een sluier van een vermeende interesse voor de vereniging van de proletariërs aller landen, maar ook voor de hoogste ambtenaar, die zijn belang om aan de macht te blijven kan inkleden met behulp van mooie woorden over zijn verdiensten voor de arbeidersklasse. 

De primaire functie van deze ideologie -- die gebaseerd is op ‘het alibi’ -- moet de mens, die zowel slachtoffer als steunpilaar van het posttotalitaire systeem is, de illusie geven dat hij in harmonie leeft met de mensheid en met het universum.

Vaclav Havel definieert de ideologie als een systeem wat de maatschappelijke orde ondersteunt, terwijl het de mens ontslaat van zijn verantwoordelijkheid om zelf een eerlijke verhouding met zijn wereld vorm te geven.

De vraag aan ons kan daarom ook veel directer zijn: 

Hoe willen wij zelf een eerlijke verhouding met onze omgeving realiseren?

Hoe kunnen wij zelf als mens een eerlijke verhouding met onze 'wereld' realiseren? Hebben wij die macht?

Havel beschrijft hierna hoe in het posttotalitaire Tsjecho-Slowakije zo'n systeem van elkaar in een samenleving in een ideologie gevangen houden werkzaam is geweest.

Maar daarna zegt hij: 

Het feit dat de mens dit soort systeem, dat hemzelf van zijn identiteit berooft, zelf

heeft geschapen en dagelijks nog schept, is dus geen onbegrijpelijk misverstand van de geschiedenis of een ontsporing ervan of een gevolg van een of andere duivelse hogere wil die om onbekende redenen besloten zou hebben een gedeelte van de mensheid op deze manier te treiteren. Het kon en het kan nog steeds gebeuren omdat de moderne mens kennelijk een bepaalde aanleg heeft voor het scheppen van een dergelijk systeem. 

Teken voor een zekere tolerantie jegens zo’n systeem. Hij heeft kennelijk iets in zich wat op dat systeem aansluit, iets wat dat systeem weerspiegelt, iets wat het systeem bevalt; er is iets wat elke poging van zijn ‘betere ik’ om in opstand te komen, verlamt. De mens wordt gedwongen in een leugen te leven maar hij kan daar alleen toe worden gedwongen omdat hij in staat is een dergelijk leven te leiden. Zeer vereenvoudigd zou gezegd kunnen worden dat het posttotalitaire systeem is ontstaan op het terrein van de historische ontmoeting van de dictatuur met de consumptiemaatschappij: of heeft die omvangrijke aanpassing aan ‘het leven in de leugen’ en die zo gemakkelijke verspreiding van de maatschappelijke ‘autototaliteit’ soms niets te maken met de algemene onwil van de consument om iets van zijn materiële zekerheden op te offeren aan zijn eigen geestelijke en morele integriteit? Of met zijn bereidheid om -- oog in oog met alle uiterlijke lokkertjes van de moderne samenleving -- af te zien van alles wat een ‘hogere zin’ heeft? Of met zijn ontvankelijkheid voor alle verlokkingen die zo typisch zijn voor de zorgeloosheid van de kuddementaliteit?  

En ten slotte, zijn de grauwheid en de leegheid van het leven in een posttotalitair systeem eigenlijk niet een karikaturaal toegespitst beeld van het moderne leven in het algemeen 

en vormen wij -- die wat civilisatieniveau betreft ver achterblijven -- niet een soort memento voor het Westen, dat de latente koers die het Westen vaart, juist onthult?

En nu creëert Havel een tegenstelling

Laten we ons nu eens voorstellen dat iets in onze groenteman plotseling in opstand komt en dat hij ophoudt met het uithangen van leuzen om in de gunst te komen; hij gaat ook niet meer stemmen, omdat hij weet dat er niets te kiezen valt; op vergaderingen begint hij te zeggen wat hij werkelijk denkt en hij vindt zelfs de kracht om solidair te zijn met diegenen met wie hij naar zijn geweten solidair moet zijn. Door middel van dit verzet stapt de groenteman uit ‘het leven in de leugen’; hij verwerpt het ritueel en breekt met de ‘spelregels’; 

hij hervindt zijn onderdrukte identiteit en waardigheid; op die manier geeft hij vorm aan zijn vrijheid. 

Zijn verzet zal een poging zijn om in de waarheid te leven. 

Hoe ziet het eruit als jij de keuze maakt om in de waarheid te leven?

Kun jij een beeld vormen van hoe ons 'Westerse spel' eruit ziet, onze ideologie, die ons een excuus geeft om niet in de waarheid te leven? Wat is het 'verhaal' dat wij onszelf vertellen dat we in harmonie zijn met onze omgeving en onze wereld?

Wat zouden feiten kunnen zijn die wij waarnemen in de wereld, die ons 'geweten' aan kunnen spreken en ons 'vertellen' dat wij NIET in harmonie zijn met onze omgeving en met onze wereld?

En nu?

Het perspectief van een ‘existentiële revolutie’ is -- wat de gevolgen betreft -- vooral

het perspectief van een morele reconstructie van de maatschappij, hetgeen een radicale

vernieuwing betekent van de oprechte houding van de mens tegenover wat ik eerder de

‘menselijke orde’ noemde, iets wat niet kan worden vervangen door een politieke orde.

Een nieuwe ervaring van het bestaan; een vernieuwde verankering in het universum; een

op een nieuwe manier aangegrepen ‘hogere verantwoordelijkheid’; een hervonden

innerlijke verhouding tot de ander en tot de samenleving -- deze factoren wijzen ons

duidelijk de richting die wij moeten inslaan.

De verantwoordelijkheid komt in Havel's visie bij de individuele mens in gesprek met zijn geweten te liggen.
Hoe kun je in je eentje die weg gaan?
Iemand een idee wat ons daarbij op het spoor kan houden?

Volgende slide link naar Podcast; luister vanaf 16:00 min

open.spotify.com