1.4 De Nederlandse opstand

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 2

Renaissance en Opstand

§1.4A| De Nederlandse opstand (1568-1648)

KA 18 De opstand en het ontstaan van een onafhankelijke Nederlandse staat

Wat is de Beeldenstorm?

• https://npokennis.nl/longread/7575/wat-is-de-beeldenstorm
  

Beeldmerk

Op de achtergrond zie je een tekening van Leonardo da Vinci (de man van Vetruvius) van de ideale verhoudingen van het menselijk lichaam, als symbool voor de Renaissance in de kunst en wetenschap. Op de voorgrond zie je een model van de Santa Maria, het schip waarmee Columbus naar de Nieuwe Wereld voer. Dit staat symbool voor de ontdekkingsreizen in deze tijd.

Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe – wetenschappelijke belangstelling (Mens- en wereldbeeld veranderd)

• §1.2 De Renaissance

De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid (Herleving klassieke gedachtengoed) 

• §1.2 De Renaissance

de protestantse reformatie had splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg (Reformatie)

• §1.3 De Hervorming

het begin van de Europese expansie overzee (Europese expansie)

• §2.2 De Europese expansie begint

het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat (Nederlandse opstand)

• §1.4 De Nederlandse Opstand

Gezamenlijk lezen, daarna:

Atheneum:

- Opdrachten maken volgens studiewijzer 

- Samenvatting schrijven

Havo:

- Opdrachten maken: 2 en 3 

- Samenvatting schrijven

- Werken aan periode opdracht

Waar gaat deze paragraaf over?

Eens hoorden de Nederlanden bij Spanje. Willem van Oranje stond aan het hoofd van de Nederlanders en Filips II van Spanje voerde het Spaanse leger aan. Echter kwam Nederland in verzet. Door de inname van Den Briel (1572) door de Watergeuzen werd de Spanjaarden een grote slag toegebracht. Nu was het nog lang niet zover, dat de Spanjaarden het land werden uitgejaagd, maar het begin was er. Uiteindelijk sloten de Noordelijke Nederlanden de Unie van Utrecht. Het Plakkaat van Verlatinghe zorgde ervoor dat de Spanjaarden Nederland verlieten. Uiteindelijk sloot Nederland vrede met Spanje tijdens de Vrede van Münster (1648). Willem van Oranje heeft het einde van de oorlog nooit meegemaakt. In opdracht van Filips II werd hij vermoord.

Personen uit de paragraaf

Karel V

Landsheer van de Nederlanden 1506-1555

Filips II

Landsheer van de Nederlanden 1555 - 1581

Willem van Oranje

Stadhouder 1572 - 1584†

Hertog van Alva

Landvoogd 1567 - 1573

Filips II wordt Heer der Nederlanden

Beeldenstorm

Begin van de Tachtigjarige oorlog / de Nederlandse opstand

Verovering van Den Brielle

Unie van Utrecht

Akte van Verlatinghe

Willem van Oranje wordt vermoord

Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

Belangrijke gebeurtenissen uit de paragraaf

- 1555

- 1566

- 1568

- 1572

- 1579

- 1581

- 1584

- 1588

Vrienden van Karel V

Gebieden in Zuid-Amerika die zijn veroverd sinds de ontdekking van Amerika door Columbus.

Gebieden die Karel erfde na de dood van zijn vader in 1506

Gebieden die Karel erfde na de dood van zijn vader in 1506

Gebieden die Karel tijdens zijn regeerperiode veroverde.

De uitbreiding van het Ottomaanse Rijk bleef een voortdurende bedreiging voor het rijk van Karel V. 

Vrienden van Karel V

Gebieden die Karel tijdens zijn regeerperiode veroverde.

Door de Spaanse veroveringen in Zuid-Amerika wordt Karel V heerser over een rijk waar de zon nooit ondergaat.

Hoewel Karel officieel keizer van het Rooms-Duitse Rijk was (zwart omlijnd op de kaart), waren veel van de vorsten in dit rijk niet gehoorzaam aan Karel.

Karel had zeer regelmatig oorlog met Frankrijk, tussen: 1521-1526, 1526-1529, 1535-1538, 1542-1544 en 1552-1559. Dit had vooral te maken met de ligging van beide landen, maar ook met macht en invloed in andere landen.

Karel V streeft naar eenheid.

Karel V regeerde over een gigantisch rijk, waaronder de Nederlandse gewesten (een soort provincie).

De Nederlandse gewesten waren erg zelfstandig. Ieder gewest had zijn eigen vergadering, de Staten, die zijn eigen wetten kon bepalen. Over grotere zaken zoals belasting kwamen alle gewesten samen in de Staten-Generaal.

Karel V probeerde zijn macht over deze gewesten te vergroten door vertegenwoordigers naar de Staten te sturen, de zogenoemde stadhouders.

Bij langdurige afwezigheid van Karel V regeerde de landvoogd namens Karel V.

Landvoogd

Stadhouders

De Ridderzaal op het Binnenhofd tijdens de Grote Vergadering (in de Staten-Generaal) van 1651. - Schilderij door Bartholomeus van Bassen en Anthnie Palamedesz. ca 1651 (Collectie Rijksmuseum)

De Nederlanden 1543 - 1579

Karel V streeft naar eenheid.

Karel V was landheer over de Nederlandse gewesten.

De Nederlandse gewesten waren erg zelfstandig.

-> ieder gewest had een eigen vergadering, de Staten.

     -> Alle Staten samen vormden de Staten-Generaal.

Bij afwezigheid van de landheer regeerde de landvoogd.

-> geadviseerd door stadhouders.

Landheer = de erfelijke bestuurder van een land.

Staten = de vergadering van een gewest.

Staten-Generaal = de vergadering van alle Staten samen.

Landvoogd = plaatsvervanger van de landheer bij zijn afwezigheid.

Stadhouder = vertegenwoordiger van de landheer in een gewest.

Aantekening

2A. Sleep de woorden in naar de juiste plek in de zin.

Karel V werd erfelijk vorst van alle zeventien

      ...[1]...     maar was daar niet vaak. Daarom benoemde

hij een       ...[2]...         over het hele gebied en in ieder

     ...[3]...      een       ...[4]...       In ieder gewest namen de 

     ...[5]...       de beslissingen. De Staten stuurden 

vertegenwoordigers naar de     ...[6]...     in Brussel.

stadhouder

landvoogd

gewest

Nederlanden

Staten

Staten-Generaal

2C. Karel V streefde naar eenheid in het bestuur van de Nederlanden. Wat paste daar goed bij?

1. De stadhouders
2. De Staten
3. De Staten-Generaal
4. De landvoogd

Filips II

In 1555 wordt de zoon van Karel, Filips II, heer der Nederlanden.

Filips II gaat door met de centralisatiepolitiek maar maakt zich niet geliefd onder de Nederlandse adel.

- Filips II regeerde liever vanuit Spanje ipv Brussel;

- Filips II voerde dure oorlogen waardoor de belasting vaak werd verhoogd;

- De centralisatie zorgde voor minder vrijheden voor de gewesten;

- Filips II was streng katholiek, hij vervolgde calvinisten (waar een grote aanhang in de Nederlanden van was).

Filips II, Heer der Nederlanden van 1555 - 1581.

Martelingen door de Inquisitie, Caspar Jacobsz. Philips, naar Bernard Picart, 1752 - 1789

De katholieken smeken Filips II in te grijpen in de Nederlanden, 1566, anoniem, 1572

Filips II

Veel ontevredenheid over Filips II:

*economisch:
- dure oorlogen -> hoge belastingen

*politiek:

- centralisatie -> minder vrijheden

*religieus:

- streng katholiek -> vervolgingen van protestanten.

*sociaal-cultureel:

- bestuurde vanuit Spanje -> geen contact.

Aantekening

3B. Waardoor groeide de ontevredenheid in Nederland?

Ontevredenheid groeide

Sleep onjuiste antwoorden in dit blok

Karel V wees Filips II aan opvolger.

De centralisatie-politiek werd voortgezet.

Filips II verhuisde van Brussel naar Spanje.

Filips II benoemde zijn halfzus als landvoogdes.

Filips II verkleinde de invloed van hoge adel.

Door de oorlogen waren de belastingen hoog.

De vrijheid van de stedelijke burgerij werd verkleind.

Protestanten werden fanatiek vervolgd.

Beeldenstorm

In 1566 vroeg de adel aan de landvoogdes om de vervolging van de calvinisten te minderen. Hierdoor werden de vervolgingen tijdelijk stop gezet.

Tijdens enkele hagenpreken de onvrede over de heiligenverering steeds groter. Groepen calvinisten begonnen erop uit te trekken om christelijke beelden uit de kerk kapot te slaan. Zo ontstond er een heuse beeldenstorm. In de maanden erna sneuvelden er honderden beelden en schilderijen in kerken en kloosters.

Vernieling van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal te Antwerpen op 20 augustus 1566. (gravure gemaakt door Frans Hogenberg)

Verspreiding van de Beeldenstorm in de Nederlanden

Stevenskerk in Nijmegen: gedenksteen ter nagedachtenis van een oom en tante van Petrus Canisius, aanbidding der koningen met stichterfiguren aan de zijkanten (de hoofden werden tijdens de Beeldenstorm weggehakt)

Video

De beeldenstorm - SchoolTV (03:05)

Sleep de gebeurtenissen in de juiste volgorde.

1

2

3

4

5

6

A Calvinisten houden openlijk hagenpreken

B De beeldenstorm gaat door de Nederlanden.

C De Tachtige jarige oorlog (de Opstand) begint met de inval van het leger an Willem van Oranje (1568)

D Edelen en calvinisten vluchten door het harde optreden van Alva.

E Edelen vragen Margaretha van Parma de protestanten met rust te laten.

F Filips II stuurt Alva met een leger naar de Nederlanden.

De Opstand begint

Filips II was woedend toen hij hoorde over de beeldenstorm. Hij stuurde de Hertog van Alva samen met een leger.

Alva wilde niet alleen de daders maar ook de edelen straffen omdat zij de beeldenstorm niet konden voorkomen.

Hij zette een speciale rechtbank op die die honderden de doodstraf op legde.

Velen (waaronder Willem van Oranje) vluchtte het land uit.

in 1568 trok Willem van Oranje met vier legers ten strijde tegen Alva. Hiermee begon de Nederlandse Opstand, ook wel de Tachtig jarige oorlog genoemd.

Fernando Álvarez de Toledo, hertog van Alva, landvoogd van de Nederlanden en kapitein-generaal, door Willem Key.

Slag bij Heiligerlee - Frans Hogenberg. (de eerste veldslag waarmee de Nederlandse Opstand begon)

Hagenpreken = protestantse kerkdienst in de open lucht.

Beeldenstorm = vernielingen in katholieke kerken door Nederlandse protestanten.

De Opstand begint

1566: Hagenpreken.
-> Beeldenstorm.

     -> Komst Hertog van Alva

           - speciale rechtbank

1568: Start Nederlandse Opstand
-> Willem van Oranje

Aantekening

Hertog van Alva

Een duivel die slechte gedachtes in het hoofd van Alva blaast.

Alva eet onschuldige mensen (kinderen) op.

Het driekoppige monster bestaat uit belangrijke raadgevers zoals Granvelle

Hier zit Alva op zijn troon, vergezeld door een driekoppig monster en een duivel. Hij verorbert een kind, symbool voor de Nederlanden. Op de achtergrond de verarmde en lijdende bevolking. Aan zijn voeten de graven van Egmont en Horne, die hij vanwege hun protest tegen de inquisitie liet onthoofden: ‘onschuldig bloed’.

'Hy nempt met geweld den ryckdom van het lant ende heeft veel ontschuldich bloet laten hangen ende branden.'
- vrije vertaling: hij neemt met geweld het rijkdom van het land en heeft veel onschuldig bloed (mensen) laten hangen en branden.

Zou de maker van de bron een Nederlander of een Spanjaard zijn geweest. Leg je antwoord uit.

De Nederlandse Leeuw in een drukpers aangedraaid door Alva, Granvelle en Margaretha van Parma terwijl Don Frederik de leeuw vasthoudt. Onder de omstanders die toekijken bevinden zich de paus en de koning van Spanje

Filips II, de koning van Spanje

De Paus

Margaretha van Parma, landvoogdes van de Nederlanden

Don Frederik, Spaanse legeraanvoerder en zoon van Alva

De Nederlandse Leeuw

De 'Pers van Verdrukking'

De hertog van Alva

De verscheurde privileges (rechten) van het land

De kapotte kroon van de leeuw

De 'gebroken vrijheid'

Kardinaal Granvelle, een belangrijke adviseur van Filips II

Zou de maker van deze bron een voorstander of tegenstander van de Opstand zijn geweest? Leg je antwoord uit.

Ommekeer

Na de eerste verliezen wisten de geuzen bij Den Brielle in 1572 een eerste overwinning te boeken.

De Spaanse troepen trokken echter weer op. Zo werd Naarden ingenomen zonder dat er één schot werd afgeschoten. Alva droeg op om alle inwoners te verzamelen en een massa executie uit te voeren.

Hopende hiermee meerdere steden op hun knieën te krijgen, dit mislukte. 

Het leidde juist tot meer verzet.

Inname van Den Briel door de watergeuzen, 1572. -  Frans Hogenberg

Het bloedbad van Naarden (1572) - Jan Luyken

          Het Wilhelmus

Wilhelmus van Nassouwe ben ik, van Duitsen bloed

den vaderland getrouwe blijf ik tot in den dood.

Een Prinse van Oranje ben ik, vrij, onvereerd.

Den koning van Hispanje heb ik altijd geëerd.

1e couplet van ons volkslied

'Ben ik van Duitsen bloed' - Je zou denken dat dit er staat omdat Willem van Nassau was geboren in Duitsland. Maar dat is niet zo. In die tijd bestond Duitsland nog helemaal niet. In die tijd werd het woord "Duits' , ook wel "Diets", juist gebruikt als aanduiding voor wat we nu Nederlands noemen. Het Duitse vaderland omvatte naast de Nederanden ook veel gebieden uit het huidige Duitsland.

'Den vaderland getrouwe blijf ik tot in den dood' - Hij is trouw gebleven aan Nederland (het vaderland) en heeft er alles voor gedaan om Nederland te bevrijden van Filips II en Alva. Uiteindelijk is hij in Delft vermoord.

'Een Prinse van Oranje' - Door de erfenis van zijn neef is Willem van Nassau, Prins van Orange geworden. Orange is een gebied in Frankrijk.

'ben ik, vrij, onvereerd'- Onvereerd betekend zonder vrees. Willem is zonder vrees ten aanval getrokken tegen Filips II en Alva.

'Den koning van Hispanje heb ik altijd geëerd' - Willem heeft een tijdje aan het hof van Spanje gewoond en kende Karel V en Filips II dus goed. Daar diende hij net als zijn vader de Spaanse koning. Hij heeft al die tijd dus respect gehad voor de Spaanse koning.

Mijn schild ende betrouwen

zijt Gij, o God mijn Heer,

op U zo wil ik bouwen,

Verlaat mij nimmermeer.

Dat ik toch vroom mag blijven,

Uw dienaar t'aller stond,

de tirannie verdrijven

die mij mijn hart doorwondt.

6e couplet van ons volkslied

Zijn bescherming (schild) en zijn vertrouwen (betrouwen) ligt bij God.

'Op U zo wil ik bouwen' - Willem wilde het geloof dat zich liet leiden door God, kenmerkend voor de Calvinisten.

'Verlaat mij nimmermeer' - Verlaat mij nooit.

'Dat ik toch vroom mag blijven' - Willem wilde graag een goedgelovige (vroom) blijven. Vroom wordt hier gezien als een goedgelovige Christen (protestant ipv rooms-katholiek)

'Uw dienaar t'aller stond' - Uw dienaar ten alle tijden.

'De tirannie verdrijven' - Tirannie is een alleenheerschappij gekenmerkt door veel geweld. Willem wilde de Spaanse overheersing weg hebben (verdrijven) omdat de heerschappij te gruwelijk is geworden door de vele vervolgingen.

'Die mij mijn hart doowondt' - die Willem erg veel pijn die (hierbij verwijzend naar de vele vervolgingen)

De Nederlanden raken verdeeld

Spaanse soldaten kregen niet uitbetaald omdat de staatskist leeg was. Dit zorgde ervoor dat zij op rooftocht gingen in Vlaanderen en Brabant. In 1579 aanvaardde zij de heerschappij van Filips II.

De overige gewesten vormden de Unie van Utrecht om zich gezamenlijk te verdedigen tegen de Spanjaarden.

Een jaar later in 1580 werd Willem van Oranje vogelvrij verklaard, iedereen mocht hem doden en zou daar een beloning voor krijgen. Als reactie daarop erkenden de gewesten in 1581 Filips II niet meer als hun vorst.

Verder zonder vorst

Na een mislukte zoektocht naar een nieuwe vorst (waaronder Willem van Oranje die werd vermoord in 1584) bepaalde de gewesten in 1588 om verder te gaan zonder vorst. 

Ze stichtte de Republiek der Verenigde Nederlanden.

De soevereiniteit (hoogste macht in een land) lag niet in een centraal bestuur, maar bij de afzonderlijke gewesten.

De gewesten noemden de zoon van Willem van Oranje (Maurits) als stadhouder. Nu niet meer als plaatsvervanger voor de landsheer maar als militaire leider.

Pas in 1648 sluiten de Republiek en Spanje een vrede.

Kogelgaten van de moord op Willem van Oranje (Willem de Zwijger) in het Prinsenhof museum te Delft.

Afbeelding van de moord op Willem van Oranje in de zomer van 1584 op de trap in de hal van het Prinsenhof.

Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

Geuzen = calvinistische opstandeling in de Nederlanden tegen Filips II.

Unie van Utrecht =  overeenkomst tussen verschillende gewesten om de Spanjaarden te verdrijven.

Plakkaat van Verlatinghe = verklaring dat Filips II niet meer de vorst van de Nederlanden is.

Soevereiniteit = de hoogste macht in een land

De Opstand eindigt

1572: inname Den Brielle door de geuzen.

Spaanse soldaten kregen niet uitbetaald
-> gingen op rooftocht.

    -> Unie van Utrecht (1579)

Reactie: Willem van Oranje vogelvrij verklaard.

Tegenreactie: Plakkaat van Verlatinghe (1581)

-> zoektocht naar een nieuwe vorst.

- Willem van Oranje vermoord (1584)
- Soevereiniteit kwam te liggen bij de afzonderlijke gewesten. (1588)

Aantekening

Sleep de gebeurtenissen naar de juiste groep.

Successen voor de opstandelingen

Spaanse successen

1572

inname van Den Briel

1572

Inname van Naarden

1581

Plakkaat van Verlatinghe

1579

Unie van Utrecht

1584

moord op Willem van Oranje

1585

Val van Antwerpen

1588

uitroeping van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

1588

Spaanse Armada (vloot) wordt verslagen

Sleep de gebeurtenis naar het juiste jaartal.

1566

1555

1579

1568

Begin van de opstand

Filips II wordt heer van de Nederlanden

Beelden

storm

Unie van Utrecht

Sleep de personen naar de juiste omschrijving

Deze persoon was de stadhouder van De Nederlanden

>>>>>>>>>>>>>>>>

Deze persoon was de eerste koning van het Duitse keizerrijk

>>>>>>>>>>>>>>>

Deze persoon geloofde dat de kerk boven de koning stond.

>>>>>>>>>>>>>>>>>

Deze persoon werd gestuurd door de koning om protestanten te straffen >>>>>>>>>

Deze persoon had als missie om het wereldrijk dat hij bezit katholiek te maken >>>>>>>>>

Deze persoon wilde de katholieke kerk veranderen  >>>>>>>>>

Filips II

Karel V

Willem v. Oranje

Hertog van Alva

Maarten Luther

Johannes Calvijn

Stel een vraag over iets dat je deze
les nog niet zo goed hebt begrepen.

Aan de slag

Atheneum:

- Opdrachten maken volgens studiewijzer

Klaar? 

- Leerdoelen beantwoorden

Havo:

- Opdrachten maken: 2, 3, 6, 8 en 10

Klaar?
- Samenvattingsopdrachten maken

- Werken aan periode opdracht

Voor extra uitleg

Video

De Opstand (08:50)