4. Renaissance

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Wat betekent 'renaissance'?

Wat weet je al
over de renaissance?

Waarom is kennis van de historische achtergrond belangrijk voor literatuurgeschiedenis?

De historische context waarin literaire werken zijn geschreven is belangrijk om de literatuur uit die tijd te kunnen begrijpen. In de middeleeuwen is het geloof een enorm belangrijk thema, maar vanaf de Renaissance heeft men een andere visie t.o.v. God (zie Luther en Calvijn en later Humanisten). Dat is belangrijk om literatuur te kunnen begrijpen. 

Renaissance

• Betekent: wedergeboorte van de Griekse en Romeinse kunst en cultuur

• Periode tussen ongeveer 1450-1600

• Ontstaan in Italië

Wat de mens presteerde, werd niet langer gezien als een gave van God, maar als iets wat uit hemzelf voortkwam

1. Antropocentrisme
2. Empirisme
3. Humanisme
4. Individualisme

middeleeuwen

Renaissance

Gedenk te sterven

Carpe diem

Pluk de dag

Memento mori 

Anders denken over het leven en de dood

• Memento mori (Gedenk te sterven), wordt carpe diem (Pluk de dag)

• Mensen gaan meer leven voor het leven nu, en niet voor het leven na de dood

• God en geloof blijven heel erg belangrijk, maar het vertrouwen in de kerk wordt minder

middeleeuwen

renaissance

memento mori

carpe diem

theocentrisch

antropocentrisch

individualisme

collectivisme (groep)

ridderlijk

burgerlijk

Katholieke kerk (1)

• Christelijke kerk

• Staat onder leiding van de Paus in Rome (vandaar ook wel: Rooms-Katholieke Kerk)

• Hiërarchisch: er is een duidelijke leider en indeling van macht

• De mis (kerkdienst) en de Bijbel zijn in het Latijn

Katholieke kerk (2)

• Er staan beelden in de kerk

• Deze beelden (van bijvoorbeeld heiligen) worden soms ook vereerd

• Ook relieken (overblijfselen van heiligen) worden vereerd

• Er zijn magische handelingen en rituelen, zoals: wijn/bloed en brood/lichaam

Reformatie (1)

• Betekent hervorming

• In dit geval hervorming van de katholieke kerk

• Begint aan het einde van de middeleeuwen, in de 15e eeuw

• Protesteren tegen de macht en rijkdom (o.a. door aflaten) van de katholieke kerk

Reformatie (2)

• Belangrijkste hervormers: Maarten Luther en Johannes Calvijn

• In 1517 komt Luther met 95 stellingen (vooral tegen aflaten)

• Hij hoopt dat de Paus mee wil denken en de Kerk zal hervormen

• Luther wordt echter door de Paus in de ban gedaan

Waarom heeft Luther succes?

• Door de uitvinding van de boekdrukkunst kunnen de teksten van Luther snel worden gekopieerd en verspreid.
  
• Luther wordt gesteund én beschermd door machtige Duitse vorsten.
• De ideeën (van eenvoud en soberheid) spreken veel arme gelovigen aan.
• Veel gelovigen zijn het niet eens met de aflaten: Luther durft er iets van te zeggen.

Maarten Luther (1483-1546)

Duitse monnink die grote moeite had met de aflaten en levensstijl van de geestelijken. 

Veel aanhangers in Duitsland.

Johannes Calvijn (1509-1564)

Zwitserse hervormer die vond dat beelden niet in de Kerk thuishoorden. 

Veel aanhangers in Nederland

Gevolgen van de reformatie

• Splitsing in de christelijke kerk (1517): ontstaan van de protestantse kerken (ook wel: hervormde- of gereformeerde kerk) naast de katholieke Kerk

• Protestantse kerk spreekt veel (arme) mensen in West-Europa aan.

• Vervolging van protestanten (ketters)
  

Protestantse kerk

• Christelijke kerk

• Er is geen duidelijke leider

• De mis (kerkdienst) en de Bijbel zijn in de volkstaal

• Geen beelden en/of verering van heiligen en relieken (is afleiding)

• Sobere handelingen

Hoewel er grote en kleine verschillen zijn...

...horen beide kerken bij de christelijke godsdienst

Protestantse kerk of
Katholieke kerk?

Verering van heiligen

1. Protestantse kerk
2. Katholieke kerk

Protestantse kerk of
Katholieke kerk?

Sobere handelingen

1. Protestantse kerk
2. Katholieke kerk

Protestantse kerk of
Katholieke kerk?

Verering van relieken

1. Protestantse kerk
2. Katholieke kerk

Protestantse kerk of
Katholieke kerk?

De Paus is de leider

1. Protestantse kerk
2. Katholieke kerk

→Sleep de onderdelen naar de juiste plek

Protestant

Katholiek

Maarten Luther

De Paus

Aflaten

Bijbel in volkstaal

Latijnse kerkdienst

Sober

Beeldenverering

Reliekenverering

'Kale' kerk

Beelden in de kerk

'Magische' handelingen

Sobere handelingen

Welke van de stellingen is juist?


1 Toen Luther zijn stellingen bedacht wilde hij een
nieuwe kerk beginnen.
2 De Paus wilde wel met Luther praten over zijn
ideeën.

1. Alleen 1 is juist
2. Alleen 2 is juist
3. Beide zijn juist
4. Beide zijn onjuist

Renaissance

Revolutie in de Nederlandse literatuur

Wilhelmus

Rederijkersliteratuur

Pieter Corneliszoon Hooft

Maria Tesselschade Roemers(dochter) Visscher

Joost van den Vondel

Gysbreght van Aemstel 

Lachen is gezond

Translatio, imitatio en aemulatio zijn termen die horen bij

1. sonnetten
2. toneel
3. pamfletten
4. Statenbijbel

translatio

imitatio

aemulatio

overtreffen

vertalen

navolgen

Het hoogste ideaal in de Renaissance (een mens die uitblonk op alle gebieden van de menselijke cultuur) noemde men ook wel de

1. homo sapiens
2. homo universalis
3. homo erectus

Wat is een kenmerk van een sonnet?

1. 14 versregels
2. volta
3. vast rijmschema
4. lyrisch

Hoeveel regels heeft een sonnet?

1. 4
2. 6
3. 8
4. 14

Wat is, bij een sonnet, een volta?

1. inhoudelijke wending
2. strofe van 8 regels
3. tegenstelling
4. verandering van vorm

Het rijmschema van een Petrarca sonnet kent een aantal variaties, maar het meest standaard is ...

1. ABAA ABAA CDD DCD
2. ABBA ABBA CDC DCD
3. ABBA ABBA DCD DCD
4. ABCD ABCD CDC DCD

puntdicht

kort gedicht

kenmerken

zet aan tot denken

kritisch of ironisch

• Het sonnet
  
• - heeft altijd 14 versregels
  
• - versregels worden verdeeld over octaaf en sextet.
  
• - octaaf kan worden verdeeld in twee kwatrijnen
  
• - sextet kan worden verdeeld in twee strofen van drie (terzet bij een sonnet)
  

Hoe uitte het estheticisme zich in de literatuur?

1. De taal moest verfijnd zijn, elegant.
2. Grote nadruk op regelgeving
3. Teksten werd voorzien van afbeeldingen van gerenommeerde kunstenaars.
4. Personages in de literatuur dienden zich geloofwaardig te gedragen

Renaissance

Revolutie in de Nederlandse literatuur

Wilhelmus

Rederijkersliteratuur

Pieter Corneliszoon Hooft

Maria Tesselschade Roemers(dochter) Visscher

Joost van den Vondel

Gysbreght van Aemstel 

Lachen is gezond

Wanneer is de tekst voor het Wilhelmus geschreven?

10012000

Rond 1570 werd de tekst voor het Wilhelmus geschreven?

Wanneer werd het Wilhelmus officieel het Nederlandse volkslied?

10022000

Het Wilhelmus is pas sinds 1932 het officiële Nederlandse volkslied.

Het 

Wilhelmus

Over wie gaat het

Wilhelmus eigenlijk?

1. Willem Alexander
2. Willem van Oranje-Nassau
3. Koning Willem III
4. Willem van Hanegem

Willem van Oranje-Nassau

Het Wilhelmus gaat over Willem van Oranje-Nassau, een Nederlandse edelman die in 1568 in opstand kwam tegen de Spaanse koning.  

Het Wilhelmus was een strijdlied van de soldaten/Geuzen. Ze steunden Willem van Oranje-Nassau in de opstand.

Wil je meer weten van Willem van Oranje? Klik dan hier.

Hoeveel coupletten heeft het Wilhelmus?

1. 2 coupletten
2. 8 coupletten
3. 15 coupletten
4. 18 coupletten

Les zonder devices

U beantwoordt de vraag samen met de leerlingen op het bord.

Acrostichon 

Het Wilhelmus is een acrostichon, of naamdicht. De beginletters van de vijftien strofen vormen de naam ‘Willem van Nassau’ (in de spelling van toen: Willem van Nassov). 

Meestal wordt alleen het eerste couplet gezongen. In de Tweede Wereldoorlog zong men ook vaak het zesde couplet erbij. Dat gaat over ‘de tirannie verdrijven’ en het gaf moed om tegen de Duitse overheersing te strijden.

couplet 1

couplet 2

couplet 3

alle 1e regels

Sleep de juiste betekenis naar de dikgedrukte woorden.

Oorlof mijn arme schapen 

die zijt in groten nood, 

uw herder zal niet slapen, 

al zijt gij nu verstrooid. 

Tot God wilt u begeven, 

zijn heilzaam woord neemt aan, 

als vrome christen leven, 

't zal hier haast zijn gedaan.

Als een prins opgezeten 

met mijner heireskracht, 

van den tiran vermeten 

heb ik den slag verwacht, 

die, bij Maastricht begraven, 

bevreesde mijn geweld; 

mijn ruiters zag men draven 

zeer moedig in dat veld.

In Godes vrees te leven 

heb ik altijd betracht, 

daarom ben ik verdreven, 

om land, om luid gebracht. 

Maar God zal mij regeren 

als een goed instrument, 

dat ik zal wederkeren 

in mijnen regiment.

Bang zijn.

In acht nemen of nakomen.

Oud Hollands woord voor legermacht.

Genezing, geluk brengend.

In het eerste couplet hoor je de volgende zin: 'Ben ik van Duitsen bloed.'

Het gaat toch over Willem van Oranje die strijdt voor de Nederlanden? Hoe kan dat?

1. 'Duits' is het Oudnederlands woord voor 'Diets' en dat betekent Nederlands.
2. Het moet eigenlijk zijn: "Hou ik van Duitsen bloed." Hij lustte de Duitsers rauw.
3. Willem van Oranje was eigenlijk een Duitser.

Duits of Diets?

Toen het Wilhelmus rond 1570 werd geschreven, had het woord Duits een heel andere betekenis dan het nu heeft. Het was een veel gebruikt synoniem voor Diets, dat Nederlands of volks betekende.  

 

In het Nederlands heeft het die betekenis verloren  

en verwijzen we met Duitsers alleen  

nog naar onze oosterburen.  

 

Maar in het Engelse Dutch is de oorspronkelijke betekenis nog steeds terug te horen.

Het Wilhelmus op papier

Dit is de oudste versie van het Wilhelmus op papier.

Het wordt bewaard in Brussel.

Wie zijn de geuzen?

Het woord geus is afgeleid van het Franse gueux. Dat betekent armoedzaaier of schooier. 

 

De geuzenvloot bestond vooral uit verarmde adel met daarbij avonturiers, werkloze zeelui en zelfs misdadigers.  

 

De vloot was in de periode 1567-1572 het enige 

effectieve machtsmiddel dat prins Willem van Oranje had tegen de Spaanse koning. 

Inname Den Briel - 1 april 1572

De Watergeuzen namen in naam van Willem van Oranje de stad Den Briel in handen.

Hoe denk je dat de geuzen het Wilhelmus zongen?

Het Wilhelmus gaf de soldaten moed en maakte de Spaanse soldaten bang. Overal waar de Spanjaarden kwamen, werd het lied gezongen. Ze werden er gek van.

Het Wilhelmus was oorspronkelijk een soldatenmarsliedje: een energiek deuntje waar je lekker op kon marcheren.

Soldatenmars

Zing mee!

Wilhelmus karaoke

Renaissance

Revolutie in de Nederlandse literatuur

Wilhelmus

Rederijkersliteratuur

Pieter Corneliszoon Hooft

Joost van den Vondel

Gysbreght van Aemstel 

Maria Tesselschade Roemers(dochter) Visscher

Lachen is gezond

Rondeel

Zoals de naam aangeeft, loopt het rond en vormen de regels een cirkel. Een rondeel bestaat meestal uit acht regels waarvan de eerste twee ook de laatste twee zijn, en de eerste regel bovendien herhaald wordt in de vierde. 

Retrograde

Eel Belgica vruchtbaar geeft Gode lof en prijs

veel Helden vroom baart gij ook scheepsvolk kloek end’ wijs

wijck geen neemt Mars vivit Prinsen Heren op waakt

rijk en sterk Nederland krijg en zeevaart maakt.

Aan het begin van de vijftiende eeuw ontstonden de rederijkerskamers. Wat gebeurde daar?

1. kwamen bijeen om literaire kunst te beoefenen
2. kwamen bijeen om toneelstukken op te voeren
3. Kwamen bijeen om thee te drinken en bij te kletsen
4. kwamen bijeen om kritiek op de maatschappij te uiten

Soorten gedichten die de rederijkers schreven:

1. sonnet, acrostichon en rondeel
2. geuzenlied, refrein, rondeel
3. refrein, acrostichon, rondeel
4. rondeel, sonnet, refrein

Uit welke drie onderdelen bestaat een embleem?

Het Wilhelmus gaat over Willem van Oranje-Nassau, een Nederlandse edelman die in 1568 in opstand kwam tegen de Spaanse koning.

Het Wilhelmus was een strijdlied van de soldaten/geuzen. Ze steunden Willem van Oranje-Nassau in de opstand.

Hoeveel coupletten heeft 

het Wilhelmus.

1. 2 coupletten
2. 8 coupletten
3. 15 coupletten
4. 18 coupletten

Wat betekenen de dikgedrukte rode woorden?

Zich verontschuldigen of iemand sparen.

Geminacht, met minachting bejegend.

Genezing, geluk brengend.

Bang zijn.

Oud Hollands woord voor legermacht.

 In acht nemen of nakomen.

Oud Hollands woord voor gehoorzamen.

Een hekel hebben aan

tip

Sleep het juiste begrip in het juiste kader.

tip

Gezelschapsspel

Boeken met emblemata waren populair bij de burgers in de 17e eeuw. 

Het was een populaire spelvorm om de diepere boodschap te raden uit motto en pictura. Het subscriptio gaf het antwoord.

Uit welke drie onderdelen bestaat een embleem?

motto, pictura, subscriptio