3.4 Geslachtschromosomen (X-chromosomale overerving)

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Geslachtschromosomen

3.4 - X-chromosomale overerving

Wat zijn fenotype en genotype
ookalweer?

Fenotype

• Alle waarneembare kenmerken bij een individu. 

• komt tot stand door genotype en milieu

Genotype

• Alle erfelijke eigenschappen van een individu.

• komt tot stand tijdens de bevruchting.

Wat is een gen en wat is een allel?

Gen en allel

gen = stuk dna dat codeert voor een eiwit en dus voor een eigenschap

• chromosomen komen in paren voor, dus genen ook

allel = één van de verschillende varianten van een gen

2 homologen chromosomen

Wat is homozygoot en heterozygoot?

Homozygoot: allebei de genen zijn hetzelfde  

Heterozygoot: de genen zijn verschillend

dominant allel: dit gen komt tot uiting

• notatie = hoofdletter A

recessief allel: komt alleen tot uiting wanneer er geen dominant allel aanwezig is

• notatie = zelfde letter, maar dan klein a

A = bruin, a = blond

                                               vrouw:          man:

P:                fenotype:            bruin  x   bruin

                   genotype:               Aa    x      Aa

Geslachtscellen:                    A of a       A of a

Kruisingsschema

	A	a
A	AA	Aa
a	Aa	aa

Thema 4

Genetica

Monohybride kruisingen

1

2

3

onvolledig dominant = 

een recessief allel dat bij een heterozygoot individu een beetje tot uiting komt in het fenotype

intermediair fenotype = 

beide allelen komen in een mengvorm tot uiting in het fenotype

codominantie = 

beide allelen komen volledig tot uiting in het fenotype

fenotype              notatie

aa

AA

Aa

A^RA^R : rood

A^RA^{W :roze}

A^WA^{W: wit}

ARAR : rood

AWAW: wit

AWAR = rood met witte vlekken

Kleurenblindheid  

1  op de 12 mannen

1 op de 250 vrouwen

Zouden we het verschil tussen mannen en vrouwen bij sommige erfelijke eigenschappen kunnen verklaren?

Leerdoelen 3.4

•  hoe door de overerving van geslachtschromosomen het geslacht van een mens wordt bepaald.
  
• kruisingsschema opstellen voor X-chromosomale overerving en de frequentie van bepaalde genotypen en fenotypen van nakomelingen afleiden, of uit een stamboom
• 
  

Thomas Morgan kruiste in 1910 fruitvliegjes. Hij liet een vrouwtje met rode ogen paren met een mannetje met witte ogen. Alle nakomelingen hadden rode ogen. Toen hij de nakomelingen onderling liet paren, ontdekte hij iets bijzonders: alle vliegjes met witte ogen waren mannetjes en alle vliegjes met rode ogen waren vrouwtjes.

Thomas Morgan en fruitvliegjes

Hij liet in 1910 een vrouwtje met rode ogen paren met een mannetje met witte ogen. Alle nakomelingen hadden rode ogen. Toen hij de nakomelingen onderling liet paren, ontdekte hij iets bijzonders: alle vliegjes met witte ogen waren mannetjes en alle vliegjes met rode ogen waren vrouwtjes.

x chromosomaal

Geslachtschromosomen

Meisjes hebben twee  

X-chromosomen (XX).

Jongens hebben een X en een Y-chromosoom (XY).

Geslachtsbepaling

XY systeem

• vrouw XX
• man XY

Het X-O systeem. In bijen, sprinkhanen, termieten, etc.

• 1 type geslachtscel: de X
  (Het geslacht bepaald door aantal X-en.)

Vrouwtjes XX en mannen X-

X-chromosomale overerving: 

• X-chromosomale eigenschappen bevinden zich alleen op het X-chromosoom en niet op het Y-chromosoom.

X- chromosomaal

Als een gen op het X-chromosoom ligt, heet het X-chromosomaal. 

We noteren dit dan bijvoorbeeld als X^A of X^a.

LET OP: het Y-chromosoom is leeg!

X-CHROMOSOMAAL DOMINANT - XA

X-CHROMOSOMAAL RECESSIEF - Xa

Bewijs: dominant X-chromosomaal
Gezonde vader krijgt altijd gezonde dochters! 

Bewijs recessief X-chromosomaal:
Zieke vader krijgt altijd zieke dochters! 

Conclusie:

• Mannen hebben vaker last van X-chromosomale afwijkingen

1. Hemofilie (bloederziekte)
2. Ziekte van Duchenne (spierdystrofie)
3. Ichtyosis (verhoorningsstoornis)

X-chromosomale overerving

• Zonen krijgen het x-chromosoom altijd van hun moeder
• Dochters krijgen altijd een x-chromosoom van hun vader

Kruisingsregel x-chromosomale overerving:

'zieke dochters hebben zieke vaders'

Uitwerking fruitvliegjes

Oefen met §3.4

- Werkblad stambomen + monohybride kruisingen (nakijken) 

- Opdracht 37 & 38  

(beter om deze op papier uit te werken, want online klopt de opgave niet). 

-Werkblad 'X-chromosomale overerving'

-Klaar? Opdr. 40 t/m 42, 44,

- 46 t/m 52

(bijen 🐝  & kleurenblindheid)

WAT

* lezen basisstof 3.4

** maken + nakijken opdr. 35-42

*** testjezelf 3.4 / oefenblad X-chromosomale overerving

HOE

individueel

in stilte

HULP NODIG

1. kijk in de tekst in je basisstof
2. schrijf je vraag op, vraag na afloop of tijdens een D-les aan je docent
3. Vinger de lucht in

actie - IN STILTE

0

oefenopgave X-chromosomaal

X-chromosomaal

P

F1

F2

?

_____________

Mocht je ooit vastlopen of theorie willen herhalen: 

check biopagina per onderwerp

Hier ook hele goede oefenbladenen toetsen

biologiepagina.nl

Algemene oefentoets

0