Geschiedenisleraar.nl
Dé link tussen verleden en heden
lesson plan

De Vroege Middeleeuwen

A lesson plan by Geschiedenisleraar.nl

Ready to use this lesson plan? Use the button below to save a copy of this lesson plan in your account. After doing so, you will be able to modify the lessons as you wish.

Tijd van Monniken en Ridders

WAAROVER GAAT DEZE SERIE?

Het is fascinerende tijd en zeker geen middelmatige tussenperiode: de middeleeuwen. De negatieve status die dit tijdperk in de geschiedschrijving heeft gekregen is zeker niet altijd terecht. Zeker, de middeleeuwen hadden zo hun momenten met hun langdurige oorlogen, dodelijke ziekten, almachtige kerk en onwetende burgers. 

Maar als je de ontwikkelingen in de middeleeuwen volgt zie je dat West-Europa langzaamaan vanuit de donkere nadagen van het Romeinse Rijk weer opkrabbelt. Zover is het nog niet bij de eerste deel van de middeleeuwen. Voor dit tijdvak, dat van Monniken en Ridders, hebben we gekozen voor de meer universele term: Vroege Middeleeuwen, hoewel deze benaming niet altijd meer wordt gehanteerd in de methoden.

De Vroege Middeleeuwen kenmerken zich door het ontstaan van Frankische Rijk, met zijn bekendste koning Karel de Grote, dat voortkwam uit het vacuüm dat door de val van het West-Romeinse Rijk was nagelaten; door het leenstelsel als oplossing en ondergang voor het nieuwe bestuur; maar ook door de Angelsaksische missionarissen die zichzelf in levensgevaarlijk situaties brachten met de kerstening van delen van Europa. 

Het is de tijd van ridders, die als een soort huurlingen de vorsten helpen in oorlogen. Van het hofstelsel met vroonhof en horigen. En van monniken die in kloosters monnikenwerk leveren in scriptoria. Kortom: het is écht een fascinerende tijd.

De koning en zijn leenmannen

In deze les wordt eerst ingegaan op de naam en periodisering van de middeleeuwen. Voor het gemak wordt in de methoden meestal uitgegaan van twee tijdvakken, Monniken en Ridders en Steden en Staten, die rond het jaar 500 beginnen en duizend jaar later eindigen in 1500 voor Christus. 
Dat is natuurlijk een versimpeling, en ook historici kunnen elkaar nog regelmatig in de haren vliegen als het gaat om de periodisering. De tijdbalk in deze les gaat uit van de val van het West-Romeinse Rijk als startpunt en de ‘ontdekking’ van Amerika door Columbus als eindpunt. Dit had ook de val van Constantinopel kunnen zijn, maar als je kijkt naar de benaming van de tijdvakken vóór (Tijd van Grieken en Romeinen) en ná (Tijd van Ontdekkers en Hervormers), dan is de keuze in deze les logischer.

Op zich is deze les niet heel groot, maar dat wil niet zeggen dat het eenvoudig is voor leerlingen. Het feodale stelsel is best ingewikkelde materie, zeker als je er diep op zou ingaan. Voor leerlingen is deze light-versie meer dan voldoende om het systeem te begrijpen: voor een vorst als Karel de Grote was het land te groot om alleen te besturen, door gebruik te maken van leenmannen was (of leek) dit eenvoudiger. Er wordt ingegaan op de rechten en plichten van de leenmannen, maar ook op de nadelen

Onderwerpen:
  • De opkomst en ondergang van het Frankische Rijk
  • Het leenstelsel
Personen:
  • Karel de Grote
  • Lodewijk de Vrome

Ridders en boeren

Deze les gaat in op het leven van de tweede- en derde stand van de middeleeuwse standenmaatschappij. Hoewel de verschillen tussen deze standen enorm zijn, zijn ze toch onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Het leven van de meeste boeren speelde zich af rondom het domein van de heer. In dit economische systeem, het hofstelsel of domeinstelsel waren de meesten van hen horige boeren met weinig rechten. Er waren overigens wel vrije boeren buiten het domein, hoewel deze meestal wel moesten meevechten in de oorlogen van de heer.

In het hofstelsel moesten de boeren werken op zowel de akkers van de heer, als hun eigen akkers. Van de opbrengst van de laatstgenoemde moesten zij een deel als pacht betalen. Gemiddeld waren de boeren 30-50% van hun opbrengst kwijt aan pacht (aan de heer, maar ook aan de kerk). Overigens moesten ook de vrije boeren pacht betalen. Dit was dus niet alleen voorbehouden aan horigen.

Een belangrijke uitvinding in de landbouw vindt plaats rond het jaar 1000: het drieslagstelsel. Dit is op zich geen lastig onderwerp om uit te leggen aan de leerlingen. In de les zit een schematische weergave van de het drieslagstelsel dat leerlingen goed kan helpen. De gevolgen van het drieslagstelsel zijn natuurlijk enorm: de grote opbrengsten zullen uiteindelijk zelfs aan de basis van het ontstaan en/of groei van de middeleeuwse steden staan. Hierover meer bij het volgende tijdvak.

Het laatste onderdeel van deze les gaat over de ridders. Dit klinkt eigenlijk vaak veel spectaculairder dan het is: zeker de ridders in de vroege middeleeuwen waren gewoon huurlingen, vechtersbazen, die betaald kregen voor hun diensten. In eerste instantie geschiedde deze betaling in een wapenuitrusting en een paard. Pas later (na het jaar 1000) krijgen zij grote, stenen kastelen zoals wij die tegenwoordig soms nog kunnen bezoeken. Overigens als je geluk hebt: de meeste kastelen zijn in latere eeuwen dermate grondig verbouwd, dat er van het oorspronkelijke gebouw nog maar weinig terug te vinden of te herkennen is.

Onderwerpen:
  • Rondom het domein
  • Het leven van een horige
  • Veranderingen in de landbouw: het drieslagstel
  • Ridders en kastelen

De kerk en de geestelijken

In deze les wordt ingegaan op de eerste stand van de middeleeuwse standenmaatschappij, waardoor deze compleet is. De eerste stand, die van de geestelijken, is een zeer diverse groep. De hoge geestelijken, waaronder de paus en de bisschoppen leefden in grote welvaart, terwijl de lage geestelijken, de priesters, monniken en nonnen, meestal in eenvoud en soberheid leefden. Meestal want ook hierin doen zich in de middeleeuwen excessen voor.

Voor de leerlingen is het belang van de geestelijken in de middeleeuwen waarschijnlijk moeilijk te bevatten. Voor hen is het niet vanzelfsprekend dat een god hen helpt het leven om hen heen te verklaren. Daarvoor heb je tenslotte internet. Maar zoom daar eens op in: wat als je niet zou kunnen lezen en schrijven? En dat je geen school hebt waar je dingen kunt leren? Zou jij dan ziekte en dood begrijpen. Het is lastig voor ze, omdat die situatie voor hen simpelweg niet geldt.

De rol van de geestelijkheid in de middeleeuwen is niet te onderschatten: positief en negatief. De Angelsaksische monniken die het christendom brachten in delen van ons land, maar ook de monniken die allerlei boeken en andere geschriften met hun monnikenwerk kopieerden. Een leuke video hierover is ingevoegd in deze les.

Heb jij tijd over, dan kun je in de klas Umberto Eco’s The Name of the Rose laten zien. Het blijft een film die het leven in een klooster op een spannende wijze laat zien. Waarschijnlijk is de film overigens meer geschikt voor havo/vwo klassen, en in mindere mate voor het vmbo, maar dat is een inschatting die de docent zelf het beste kan maken.

Onderwerpen:
  • Het rechten en plichten van de eerste stand
  • Leven in het klooster
Personen:
  • Willibrord
  • Bonifatius

Een nieuwe godsdienst: de islam

In de les wordt (zeer) beknopt ingegaan op het onstaan en verspreiding van de islam in Middeleeuwen. Hierbij gaat het in dit geval niet zozeer om het godsdienstige aspect hiervan, maar ook zeker op het belang van de islam voor de Europese wetenschap en kennis.

Hoewel deze les ingaat op het de belangrijkste onderdelen van de islam als godsdienst, is deze les geen uitgebreide samenvatting. Uiteraard komen onderdelen als de Koran en de vijf zuilen wél aan bod.

Bij dit onderwerp is het zeker leuk om islamitische leerlingen aan het woord te laten, al kent dit natuurlijk een risico. Dit hangt (helaas) sterk af van de sentimenten die er in een klas kunnen zijn: "Zie je wel: moslims zijn gewelddadig...". Zucht... Aan de andere kant is deze les misschien wel juist een goed startpunt om vooroordelen weg te nemen en ook voorschot te nemen om de kruistochten in de late Middeleeuwen: "Zie je wel: christenen zijn óók gewelddadig...".

Ook een aanrader: de video over Arabische cijfers in Nederland en met name de onwetendheid hierover.

Onderwerpen
  • Een nieuw geloof: de islam
  • De ontwikkeling en verspreiding van de islam in de Middeleeuwen
  • Het belang van de islam voor de Europese wetenschap
Personen:
  • Mohammed
  • Karel Martel
Video's