Thema 5 Erfelijkheid en evolutie B1 Genotype en fenotype

• Biologie
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 2

Thema 5 

Erfelijkheid en evolutie

B1

Genotype en fenotype

Wat weet jij eigenlijk al over het onderwerp erfelijkheid?

Erfelijkheid

Leerdoelen

5.1.1 Je kunt omschrijven wat het genotype en het fenotype zijn.

5.1.2 Je kunt uitleggen dat cellen alleen de erfelijke informatie gebruiken die ze nodig hebben.

Erfelijke informatie

• Chromosomen: draden in de kern van elke cel. Chromosomen bestaan uit DNA.

• Je hebt 23 paar chromosomen:

23 van je vader en 23 van je moeder. Er zitten dus 46 chromosomen in elke cel.

• Elke celkern van elke lichaamscel bevat de complete informatie voor alle erfelijke eigenschappen van een organisme. 

Celdeling 

• Celdeling = de vorming van nieuwe cellen. 
• Bij elke celdeling worden eerst de chromosomen gekopieerd. 

Een gen bestaat uit stukjes DNA die samen de 

informatie bevatten voor één erfelijke eigenschap

Alle chromosomen netjes gerangschikt per paar.

Niet alle genen zijn in elke cel actief...

Genotype

• de informatie voor alle erfelijke eigenschappen van een organisme
• alle genen in een celkern samen vormen het genotype
  
• het genotype van een organisme ontstaat op het moment van bevruchting.
  

Fenotype

Alle waarneembare eigenschappen van een organisme, 

waaronder het uiterlijk

Het fenotype verandert …

Het genotype niet…

Genotype en fenotype

Genotype

Fenotype

DUS............................

Thema 5 

Erfelijkheid en evolutie

B2

Chromosomen

Leerdoelen

5.2.3 Je kunt uitleggen hoe elk van de ouders 50% van de chromosomen levert.

5.2.4 Je kunt aangeven dat bij mensen het geslacht wordt bepaald door de geslachtschromosomen.

5.2.5 Je kunt uitleggen hoe door geslachtelijke voortplanting variatie in genotypen ontstaat.

Ieder mens heeft duizenden erfelijke eigenschappen. De informatie hiervoor ligt in slechts 46 chromosomen. Van elk chromosoom heb je er twee.

Paren

• Chromosomen uit één lichaamscel van een vrouw, gerangschikt naar grootte en vorm.
• Celkern mens bevat 46 chromosomen. 
• Chromosomen komen in paren voor. Dus in alle lichaamscellen 23 paren chromosomen in een celkern. 
• Beide chromosomen van een paar bestaan uit dezelfde genen en dus de informatie voor dezelfde erfelijke eigenschappen.
• Chromosomenpaar 15: genen met informatie voor de oogkleur.

Geslachts-chromosomen

• Bij het 23e chromosomenpaar staat geen nummer maar ‘XX’ (zie afbeelding 1). 
• Dit zijn de geslachtschromosomen. 
• Bij een vrouw zijn de geslachtschromosomen gelijk aan elkaar. Een vrouw heeft twee X-chromosomen (XX). 
• Bij een man zijn de geslachtschromosomen verschillend. Een man heeft een X- en een Y-chromosoom (XY)
• Heel af en toe worden ook meisjes geboren met XY-chromosomen en jongens met XX-chromosomen. Dit zijn vormen van intersekse. 
• Soms is intersekse bij de geboorte zichtbaar en heeft dan zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtskenmerken.
• Iemand kan ook de geslachtskenmerken hebben van één sekse, met een mix van mannelijke en vrouwelijke chromosomen en/of hormonen.

Verschillende informatie

•  Twee chromosomen van een paar bevatten informatie voor dezelfde erfelijke eigenschappen (gekleurde bandjes). 
• Dezelfde kleur: de informatie op beide chromosomen is gelijk, bijvoorbeeld: blond haar.
• Kleur verschillend: verschillende informatie op de chromosomen. Het ene chromosoom bevat bijvoorbeeld de informatie voor bruine ogen, het andere voor blauwe ogen.
• De chromosomen bevatten dan verschillende varianten van een gen.
• Van elk chromosomenpaar is één chromosoom afkomstig van de vader en één van de moeder. Daardoor kan de informatie op de twee chromosomen van een paar verschillend zijn.

Geslachtscellen

• Bij geslachtelijke voortplanting versmelten de kernen van twee geslachtscellen (een eicel en een zaadcel). 
• In geslachtscellen komen de chromosomen niet in paren voor maar enkelvoudig. 
• Dus een geslachtscel van een mens bevat dus geen 46 chromosomen, maar slechts 23.
• Geslachtscellen ontstaan door een speciale celdeling: de meiose. 
• Bij meiose worden de chromosomen verdeeld over de dochtercellen (geslachtscellen). 
• Daarbij krijgt elke geslachtscel één chromosoom van elk chromosomenpaar.
• Bij zaadcellen komt dan ook veel variatie in genotypen voor, net als bij de eicellen die een vrouw maakt.

Variatie

• 23 chromosomen van de zaadcel en de 23 chromosomen van de eicel komen bij elkaar in de kern van de bevruchte eicel. 
• Kern van de bevruchte eicel: 46 chromosomen, 23 paren 
• Van elk chromosomenpaar is één chromosoom afkomstig van de moeder en één van de vader.
• Iedere nakomeling heeft een andere combinatie van chromosomen dan de ouders. 
• Bij geslachtelijke voortplanting ontstaat variatie in genotypen bij de nakomelingen.
• Geslachtschromosoom eicel is altijd een X. Geslachtschromosoom zaadcel kan een X zijn of een Y. 
• Bij bevruchting dan een chromosomenpaar XX of een  XY, een meisje of een jongetje, en heel soms intersekse.