Thema 3: erfelijkheid en evolutie

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo t
• Leerjaar 4

Examentraining

Erfelijkheid en evolutie

Thema 3

Begrippen die je moet kennen:

genotype - fenotype

dominant - recessief

homozygoot - heterozygoot

kruisingen - stambomen

intermediair fenotype

genotype

fenotype

fenotype vs. genotype

Chromosomen

• In de celkern van elke cel
• Mens: 46 chromosomen (= 23 paar)
• Chromosomen bevatten de erfelijke eigenschappen (genotype)

Geslachtschromosomen

Man: XY

Geslachtscellen: X of Y

Vrouw: XX

In geslachtscellen X 

genen

Gedeelte van het chromosoom dat staat voor een erfelijke eigenschap.

Je hebt altijd 2 genen van een eigenschap, 1 van je vader en 1 van je moeder.

Kruisingen

Bij geslachtgelijke voortplanting:

genen van vader en moeder worden gekruisd

Er ontstaan nieuwe genotypen

Uitwerking kruising

Noteer eerst de P -generatie:        P          AA x aa

Welke geslachtscellen?                                  A        a

                                                                     F1              Aa

Kans op Zwartbont = 100 %

Kans op Roodbont = 0%

De jongen uit de F1 planten zich onderling voort...

F1:                                                 Aa    x    Aa

Geslachtscellen                A of a       A of a

Kruisingsschema:                          A               a

                                                        A    AA            Aa

                                                        a     Aa             aa

Compleet uitgewerkte kruising

P:                                  AA             x                    aa

Geslachtscellen:    A                                      a

F1:                                                  Aa

                                     Aa             x                 Aa

Geslachtscellen: A of a                         A of a

F2:

De kans op Roodbont = 25%

De kans op Zwartbont = 75%

Verhouding genotype = 

AA:Aa:aa = 1:2:1

Verhouding fenotype =

Zwartbont : roodbont = 3:1

Intermediaire kruising

Intermediaire kruising

Beide genen zijn even sterk. Geen dominant gen.

Onder de nakomelingen bevinden zich 'mengvormen' van de genotypen.

Uitwerking kruising

P:          A_zA_z  x A_wA_w

F1:                 A_zA_w

          A_zA_w   x    A_zA_w

F2:           A_z                    A_w

     A_z      A_zA_z               A_zA_w

     A_w     A_zA_w              A_wA_w

Stambomen

• Lees de opgave goed: wat is dominant en wat is recessief?
• noteer eerst de genotypen die je al weet
• Vul nu de overige genotypen in
• Als twee ouders met gelijk fenotype een nakomeling krijgen met een afwijkend fenotype, zijn beide ouders heterozygoot voor deze eigenschap! (Aa) 
• De nakomeling met het afwijkend fenotype is dan recessief voor deze eigenschap (aa)
• 
  

Stambomen

Stambomen 

Erfelijkheidsonderzoek

Er kan onderzocht worden of iemand de genen bezit die een erfelijke ziekte veroorzaakt. Bijvoorbeeld het gen voor borstkanker.

Er kan dan een genetisch advies gegeven worden. 

Erfelijkheidsonderzoek kan ook gedaan worden voor de geboorte. 

Dit heet een  prenataal onderzoek.

Wat is biotechnologie?

Biotechnologie: een verzamelnaam voor technieken waarbij organismen worden gebruikt om producten te maken voor de mens.

Bijvoorbeeld: gist in brood

Moderne biotechnologie: Het veranderen van DNA

• Genetische modificatie: de mens verandert de erfelijke eigenschappen van andere soorten organismen. 

• Transgeen: de naam van de organisme die genetisch gemodificeerd worden.

Speciale bacteriën en schimmels worden gebruikt bij het maken van voedingsmiddelen

Crispr-cas

• Hiermee kan je heel nauwkeurig DNA 'knippen en plakken'.
• Dit wordt gene editing genoemd (gen-aanpassing). 

• Wordt gebruikt om genen te repareren, verwijderen of toe te voegen.

Evolutie en geslachtelijke voortplanting

Populatie: groep van individuen van 1 soort die samenleven in een bepaald gebied, die zich onderling voorplanten

Onderling voortplanten = geslachtelijke voortplanting

Geslachtelijke voortplanting = mixen van genotype vader en moeder

Wat is evolutie

Evolutie is ontwikkeling van leven op aarde waarbij soorten ontstaan, veranderen en verdwijnen.

Ook wel evolutietheorie genoemd.

Argumenten voor evolutietheorie zijn verschillende feiten.

 

Evolutie en mutatie

Mutatie = plotselinge verandering 

Mutatie komt vaak door invloed van stoffen uit het milieu

Mutatie kan ervoor zorgen dat er nieuwe eigenschap ontstaat.

Mutatie is altijd toeval. 

Kan positief, maar ook negatief uitwerken

 natuurlijke selectie

= Organismen die het best zijn aangepast aan het milieu hebben een grotere overlevingskans.

Meeste individuen krijgen meerdere nakomelingen.

Individuen die meer opvallen, hebben grotere kans om op te vallen.

Leeuw met albinisme (geen pigment), valt op 

savanne eerder op. Prooidieren zien hem snel, 

minder kans om eten te vangen.

Ontstaan van nieuwe soorten

1.  Milieu veranderd, de toevallige mutatie wordt fenotype met meeste overlevingskans. Soort veranderd/evolueert.
2. Gebied wordt in tweeën gesplitst, waardoor 2 groepen individuen ontstaan.

Evolutionaire stamboom

Door al het DNA van organismen te vergelijken kan een stamboom van de verwantschap worden opgesteld. 

Dat noem je een evolutionaire stamboom.

Volgens de gegevens in de stamboom hebben de hondachtigen en de katachtigen een gemeenschappelijke voorouder. Uit deze voorouder hebben zij zich ontwikkeld als aparte groepen.

Hoeveel miljoen jaar geleden is deze ontwikkeling begonnen?