Realisme in de beeldende kunsten

• Kunst
• Middelbare school
• mavo, havo, vwo
• Leerjaar 4

REALISME

1840-1880

Lesopbouw

1. Historische omstandigheden: Salon, dubbele moraal ivm naaktheid en l'art pour l'art
2. Kenmerken van realisme en voorbeelden van schilders en beeldhouwers
3. Extra oefeningen

REALISME

Het realisme was een stroming in de waarin gestreefd werd naar het weergeven van de (maatschappelijke) werkelijkheid. De stroming was vooral sterk in Frankrijk rond het midden van de 19e eeuw en wordt gezien
als reactie op de romantiek.

ALGEMEEN

De salon

- belangrijk voor 

kunstwereld, voor zowel de kunstenaars als de kopers van kunst.

Cabanel, de geboorte van Venus

één van de hoogtepunten van de Salon van 1863. Keizer Napoleon III kocht het schilderij voor zijn privécollectie.

Bespreking Cabanel

- Wat zie je op het schilderij? 
- Wie en wat symboliseert de vrouw, denk je? 
- Nemen kunstkijkers aanstoot aan dit naaktbeeld, denk je? Waarom wel of niet. 

Cabanel schildert het mythische moment dat de godin Venus wordt geboren. 

Ze wordt door het schuim van de golven aan land gebracht. Het naakt werd geaccepteerd door het publiek omdat het werd gerechtvaardigd door het onderliggende mythologische verhaal. In dit geval had Cabanel het naakte lichaam bovendien in een gekuiste, geïdealiseerde vorm weergegeven.  De schrijver Emile Zola vergeleek de gelijkmatige tint van de Venus met wit en roze marsepein. Ze was zeker verleidelijk, maar niet van vlees en bloed.

Noem twee eisen van de Salon waaraan dit schilderij voldoet.

1. Gladde penseelvoering. - Juiste anatomische verhoudingen.
2. De figuren beelden gewone mensen uit, die aan het werk zijn.
3. Klassieke kleding, onderwerpen en/of scène. - Toneelachtige voorstelling.
4. Vage, tekenachtige schilderwijze.

Antwoord A: gladde penseelstreek en juiste anatomische lichaamsverhoudingen

Waaraan ontleent de Salon haar belang voor kunstenaars?

1. Kunstenaars kunnen er socializen en er wellicht een vrouw vinden.
2. Kunstenaars gebruiken het vooral als middel om aan geld te komen
3. Kunstenaars kunnen hier hun visie op kunst tonen en daarmee een groot publiek bereiken.
4. Kunstenaars kunnen er bekendheid verwerven en schilderijen verkopen.

antwoord D: bekendheid en verkoop

a. Hoe gingen burgers in de 19e eeuw gekleed? b. Hoe verhoudt de relatie dagelijkse kleding zich tot naakt in schilderkunst?

- alledaags leven: netjes, veel kledinglagen
- naakt vrouwenbeeld zonder kleren in de schilderkunst
-> hypocrisie

Dubbele moraal?

- alledaags leven:
 bescheiden, zedige vrouw.
Het tonen van een enkel: al als onzedig of fout beoordeeld!

- academische en classicistische schilderkunst:
naakt als onderwerp volkomen acceptabel. 

Dubbele moraal?

Het burgerlijke beeld van de vrouw in de negentiende eeuw is dat van een bescheiden, zedige persoonlijkheid. Het tonen van een enkel werd in die tijd al als onzedig beoordeeld, maar op de Salon kwam er veel publiek voor schilderijen met naakte vrouwen.

In academische en classicistische schilderijen was het naakt als onderwerp volkomen acceptabel. Er was een andere norm voor wat op een schilderij geaccepteerd was dan in de dagelijkse maatschappij.

'aanslag op de moraliteit’ of prima geaccepteerd

‘l’art pour l’art’

- kunstenaars afstand van de Salonkunst 

- kunstwerk komt autonoom tot stand (product van creativiteit)
- geen morele of didactische functie. 

- De kunstenaar kent zichzelf geen andere drijfveren toe dan het scheppen van een kunstwerk. 

‘l’art pour l’art’

Halverwege de negentiende eeuw namen kunstenaars afstand van de Salonkunst en werkten ze vanuit een kunstopvatting die stelt dat de enige doelstelling van kunst intrinsiek is. 

Een kunstwerk komt autonoom tot stand en heeft geen morele of didactische functie. 

De kunstenaar kent zichzelf geen andere drijfveren toe dan het scheppen van een kunstwerk. 

Wat veroorzaakt dit L'art pour l'art-gegeven, denk je?

1. Er was veel concurrentie onder kunstenaars.
2. Het was niet meer bijzonder om goed te kunnen schilderen en veel Salonkunst was te eentonig vonden sommige schilders.
3. Kunstenaars wilde zelf bepalen hoe hun werk eruit moest zien.
4. Kunstenaars experimenteerden en werkten autonoom.

antwoord B
autonomie en creativiteit: kunstenaars wilden zelf bepalen hoe hun werk eruit zag (ipv bepaald door opdrachtgever)

Realistisch of realisme?

Een nieuwe stroming die als reactie op de Salonkunst ontstond was het realisme.

Leg uit waarom het realisme een reactie was op de Salonkunst.

1. Het toont de wereld zoals de kunstenaars die graag zagen.
2. Het toont de wereld buiten de grote stad.
3. Het toont van de werkelijkheid van gewone mensen en niet die van de elite.
4. Het toont waar de elite geïnteresseerd in was, dus niet perse hun wereld.

- gewone mensen (geen elite: koningshuis, adel of clerus)

REALISME

• materialisme: gewone, zichtbare realiteit tonen
• Eenvoudige realiteit van het alledaagse leven:
  Arbeiders, zwoegende boeren op het land, dronken mensen, arme mensen, prostitués, mensen onderweg naar hun werk, begrafenis van gewone mensen
• vorm: groot formaat - donkere, aardekleuren - vrijere, ruige stijl
• Gewone taferelen: even belangrijk als 'historieschilderkunst'
• Tegen afstandelijke stijl van classicisme
  
• Tegen de overdreven sentimentele romantiek
• Groep: armoede en ellende = sociale stroming, Courbet en Millet
  
• Groep: natuur en platteland = naturalistische stroming, o.a. Rousseau
  

KENMERKEN

Geef drie voorbeelden van mogelijke onderwerpen in het realisme.

Arbeiders, zwoegende boeren op het land, dronken mensen, arme mensen, prostitués, mensen onderweg naar hun werk, begrafenis van gewone mensen

Wat is geen kenmerk van het realisme?

1. emoties dramatiseren en escapisme
2. ruige, vrije penseelstreek
3. alledaagse taferelen op groot formaat
4. dof, aards kleurgebruik

antwoord A
emoties dramatiseren (uitvergroten) en escapisme (vluchten in dromen, natuur, ...)

Het realisme beeldde alledaagse gebeurtenissen af, een groet of gewone arbeiders aan het werk op het land. De manier van schilderen was vergelijkbaar met die van de romantiek: veel aardetinten en realistische verhoudingen en kleuren.

SCHILDERKUNST

REALISME

Edouard Manet, ‘Le déjeuner sur l’herbe’(1863)

• Academische regels overtreden: naakte vrouw en kleurgebruik (zuivere kleuren)

• Manet wordt ingedeeld bij de realisten en de impressionisten!

REALISME

SCHILDERKUNST

- naakte vrouw te midden van mannen die wel aangekleed zijn
- niet zozeer het geïdealiseerde naaktbeeld (nude) van de klassiekere schilderkunst (academisme en classicisme)

Gustave Courbet, Jonge dames aan de oever van de Seine (1857)

• prostitutie: onderkledij zelfs geschilderd

horizontaliteit

• Manet wordt ingedeeld bij de realisten en de impressionisten!

REALISME

SCHILDERKUNST

- Wie?
- Wat?
- Verticaal of 
horizontaal?

- jongedames: prostitués
- onderkleding zelfs zichtbaar
- slapend meisje over de breedte (horizontaliteit)

Wat hield de dubbele moraal qua vrouwbeeld nu ook weer in?

alledaags leven: netjes aangekleed - zelfs enkel tonen was niet aanvaard
maar naakt vrouwbeeld in schilderkunst

Jean Francois Millet, de man met de hak (1852-1862)

REALISME

SCHILDERKUNST

- Wie?
- Wat?
- Kleurgebruik?

- De man met de hak pleegt zijn akker om.
- aardse tinten

Gustave Courbet

REALISME

SCHILDERKUNST

- Wie?
- Wat?
- Kleurgebruik?

- mensen als steenkappers, mensen als materialiteit (materie, 'grondstof' voor de economie, handel, winst)
- doffe kleuren: veel bruin, zwart, okergeel, beige + wit voor contrast

Wat valt er op in het kleurgebruik van Courbet?

aards, dof kleurgebruik

Gustave Courbet, begravenis te Ornans (1849)

REALISME

SCHILDERKUNST

- geen staatbegrafenis: geen belangrijke vorst, edellied, of clerus wordt begraven
- een gewone volkse mens wordt begraven (er staat namelijk niet vermeld wie) -> zie onderaan gat in de grond (graf)
- donkere, aardse tinten
- horizontaliteit

Jean-Francois Millet-Arenleesters (1857)

 lichte achtergrond en blauwere tinten in de lucht




versus donkere
voorgrond 

Hoe is er ruimte gesuggereerd? Leg uit a.d.h.v. vormgevingsaspect KLEUR

ANTWOORDEN

- Door een licht/donkercontrast: de voorgrond is donker en de achtergrond licht.

- Door een warm/koud contrast: de voorgrond heeft meer warme tinten en de

achtergrond meer koude.

Jean-Francois Millet-Arenleesters (1857)

Milet vs Courbet
- aandacht voor
sociale ongelijkheid,
maar geen aanklacht/kritiek
(fatalist ipv activist)
- zonnige idylle
geen idealisering,
maar romantisering

BEELDHOUWKUNST

• Onderwerpen uit het dagelijks leven
  
• Realistische weergave, verschil in stofuitdrukking tussen bijvoorbeeld kleding en lichaam komt duidelijk naar voren.
  
• Beelden van was of klei en in brons gegoten
  

REALISME

BEELDHOUWKUNST

REALISME

• Mensen uit arbeidersmilieu 
  
• Niet zielig, maar helden 
  
• Het echte leven is geen sprookje en mensen zien er niet perfect uit 
  
• beeldhouwwerken van Meunier (naturalisme en realisme)

realisme: sociale ongelijkheden en problemen aankaarten
naturalisme: correcte weergave van de werkelijkheid

Hoe worden arbeiders afgebeeld in de beeldhouwkunst van Meunier?

als helden, niet als iets zieligs

BEELDHOUWKUNST

REALISME

- Wat doet de man? 
- Beschrijf verhouding  kleding-lichaam.

Deze boer heeft in zijn zak graan (aren) of een ander gewas verstopt, om te zaaien. 
Je kan er een beweging bij denken, namelijk de man grijpt naar het graan, stopt het in zijn hand en strooit het uit over het veld.

De kleding en het anatomische lichaam van de man zijn van elkaar gescheiden, maar erg realistisch weergegeven.

Gevolgen van de industriele revolutie worden in de 2e helft van de 19e eeuw zichtbaar,
glas en ijzer en de uitvinding van gietijzer en staal bieden nieuwe mogelijkheden.
De bouwconstructie wordt onverhuld gelaten; Realisme.

ARCHITECTUUR

REALISME

ARCHITECTUUR

REALISME

Welke uitvinding verandert de architectuur?

gietijzer en staal

Som drie kenmerken van het realisme op.

- alledaagse leven en alledaagse onderwerpen (materialiteit)
- boeren die op het land werken, arbeiders die in de mijn werken, begrafenissen van gewone mensen, prostitués, mensen die dronken zijn, ...
- horizontaliteit: horizontaal ipv verticaal
- doffe, aardse kleurtinten

Geef de naam van een schilder of beeldhouwer uit het realisme.

Millet, Courbet en Meunier

Realisme in 19e eeuw

extra uitleg en extra oefeningen

REALISME  (1830-1890)

•  Afzetten tegen de droombeelden van de Romantiek
• Gewone mensen en situaties
• werkelijkheid weergeven en niet mooier maken
• Donkere en sombere kleuren

Gustave Courbet, Het atelier van de kunstenaar, een echte allegorie, 1855, olieverf op doek, 359 x 598 cm, Musée d'Orsay, Parijs

- groot formaat: afwijzing salon

- links: alle ambachten afgebeeld als persoon

- rechts: elite/geleerden

- model: academische regels

- schilder centraal: iedereen is even belangrijk (blik gefocust op jongetje ipv belangrijke mensen)

- schedel en kruisiging: verwijzing geloof

Honoré Daumier, Gargantua, 1831, lithografie, Bibliothèque Nationale, Parijs

realisme: weergeven van sociale en stedelijke problemen

Niet vergelijkbaar met naturalisme: weergeven naar de werkelijkheid

School van Barbizon

De schilders van Barbizon schilderden met een losse penseelstreek en gebruikten lichte kleuren. Ze schilderden de natuur, zoals deze op hen over kwam. Ze beschouwden de natuur als een volwaardig onderwerp voor een schilderij. Omdat de kunstenaars rechtstreeks buiten naar de natuur schilderden, wordt de School van Barbizon vaak beschouwd als de voorloper van het impressionisme.

 Ook raakvlakken met de Romantiek.

Jean-Francois Millet-Arenleesters (1857)

Hoe is er ruimte gesuggereerd? Leg uit a.d.h.v. vormgevingsaspect KLEUR

ANTWOORDEN

- Door een licht/donkercontrast: de voorgrond is donker en de achtergrond licht.

- Door een warm/koud contrast: de voorgrond heeft meer warme tinten en de

achtergrond meer koude.

Realistische kunstenaars wilden vooral hun maatschappelijke ideeën laten zien.

Rijke kunstkopers waren vaak niet zo enthousiast over realistische schilderijen. 

Waarom waren rijke kunstkopers niet zo enthousiast?

VOORSTELLING

• Arbeiders, boeren en situaties uit het echte leven
• Sombere onderwerpen: leed, armoede, hard werken.
• Mensen werken niet op hun mooist weergegeven ook oneffenheden werden zichtbaar

Werkwijze

Door de uitvinding van de verftubes konden kunstenaars vaker in de buitenlucht werken en hun onderwerp zo realistisch mogelijk naschilderen. 

Leg uit waardoor dit nu makkelijker ging? 

Vincent van Gogh, Aardappeleters (1855)

Reactie van Romantiek

Romantische kunstenaars wilden graag kunstwerken maken waarin fantasie en schoonheid belangrijk waren. Liefhebbers van romantische kunst hadden dan ook veel kritiek op 'De aardappeleters'. 

Leg dit uit aan de hand van voorstelling en vormgeving.

ANTWOORDEN

- Voorstelling: het onderwerp was te alledaags, het schilderij laat geen fantasiewereld

of schoonheid zien / het onderwerp was het niet waard om geschilderd te worden, het

was een te somber onderwerp

- Vormgeving: het kleurgebruik was te donker.