BVJ Thema 5 Waarneming, gedrag en regeling

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 1

Thema 5 - Waarneming, gedrag en regeling

Planning Thema 5

5.1 - Je omgeving waarnemen (zelfstandig)

5.2 - Voelen, ruiken, proeven

5.3 - Horen en zien 

5.4 - Het zenuwstelsel

5.5 - Gedrag  

Thema 5 - Bs. 1 

Je omgeving waarnemen

Welke zintuigen ken je al?

Leerdoel Bs. 1

5.1.1 Je kunt de werking van zintuigen beschrijven.

5.1.2 Je kunt de zintuigen noemen met hun ligging en hun prikkel.

Je kunt dingen om je heen zien, horen, ruiken, proeven en voelen. Daarvoor gebruik je zintuigen. Om waar te nemen zijn ook je hersenen nodig.

Zintuigen

• = Organen die reageren op prikkels. Ze vangen prikkels op met zintuigcellen.

• Prikkel = invloeden uit de omgeving of verandering waar je op kan reageren. Bijv.: iets horen, iets zien of iets voelen

• Elk zintuig heeft zijn eigen prikkel 

Zien

Oog: Lichtzintuig -> reageert op de prikkel licht

Horen

Oor: Gehoorzintuig -> reageert op de prikkel geluid

Ruiken

Neus: Reukzintuig -> reageert op de prikkel geurstoffen

Proeven

Tong: Smaakzintuig -> reageert op de prikkel smaakstoffen

Voelen

Huid:

- Warmtezintuig -> reageert op de prikkel hoge temperatuur

- Koudezintuig -> reageert op de prikkel lage temperatuur

- Tastzintuig -> reageert op hoe een voorwerp aanvoelt

- Drukzintuig -> reageert op de prikkel druk

Pijn

• Pijnpunten
• In de huid, maar ook dieper gelegen
• Uiteinden van bepaalde zenuwen

• Geven een signaal bij pijn

Wat is een zintuig?

1. Een orgaan dat reageert op impulsen
2. Een orgaan dat reageert op prikkels

Een impuls is?

1. een elektrisch stroompje
2. een berichtje uit je omgeving

Voor welk zintuig is 'geluid' de prikkel?

1. Gehoorzintuig
2. Lichtzintuig
3. Smaakzintuig
4. Pijnzintuig

Hoeveel soorten zintuigen bevinden zich in de huid?

1. 2
2. 3
3. 4
4. 5

5.1 Synesthesie 

1. Werken onze zintuigen bij iedereen hetzelfde? 
2. Wat denk jij? 
3. Overleg met je buur.
4. Ontdek hoe het zit met mensen die 'synesthesie' hebben!

Lees en maak: Opdracht 10. Samenhang (blz. 93)

bvj.secure.malmberg.nl

Aan de slag!

Weektaak:

Thema 5 Bs. 1 - 1 t/m 9

Volgende les:

Thema 5 Bs. 2 Voelen, ruiken en proeven

Thema 5 - Bs. 2 

Voelen, ruiken en proeven

Vandaag

Herhalen bs. 1 (5 min.)

Uitleg bs. 2 Voelen, ruiken en proeven (~15 min.)

Proefje (10 min.)

Afsluiting!

Welke zintuigen hebben wij
(.....zintuig)?

Wat is een zintuig?

1. Een orgaan dat reageert op impulsen
2. Een orgaan dat reageert op prikkels

Zintuigen

• = Organen die reageren op prikkels. Ze vangen prikkels op met zintuigcellen.

• Prikkel = invloeden uit de omgeving of verandering waar je op kan reageren. Bijv.: iets horen, iets zien of iets voelen.

• Elk zintuig heeft zijn eigen prikkel (Tabel 1 blz. 89)

Voor welk zintuig is 'geluid' de prikkel?

1. Gehoorzintuig
2. Lichtzintuig
3. Smaakzintuig
4. Pijnzintuig

Een impuls is?

1. een elektrisch stroompje
2. een berichtje uit je omgeving

Leerdoel Bs. 2

5.2.3 Je kunt de bouw en functies van de huid beschrijven.

5.2.4 Je kunt benoemen hoe je verschillende geuren ruikt.

5.2.5 Je kunt benoemen hoe je verschillende smaken proeft.

Voelen: Huid

Braille: blinde mensen lezen met hun vingertoppen. 

Vingertoppen zijn erg gevoelig. 

Weten jullie nog?

Heet water

Blaren en de huid gaat kapot

Littekens

Weinig pijn

Huidtransplantatie

Zintuigen in de huid

- Warmtezintuig -> reageert op de prikkel hoge temperatuur

- Koudezintuig -> reageert op de prikkel lage temperatuur

- Tastzintuig -> reageert op hoe een voorwerp aanvoelt

- Drukzintuig -> reageert op de prikkel druk

In welke huidlaag komen de meeste zintuigen voor?

1. lederhuid
2. kiemlaag
3. hoornlaag
4. onderhuids bindweefsel

Het reukzintuig

Bedekt met neusslijmvlies

Boven in de neusholte de reukzintuigcellen met reukharen

Geur is de prikkel

Ruiken: Neus

• Verschillende type reukzintuigcellen
• Elk type is gevoelig voor een bepaalde geurstof
• Impulsen naar hersenen
• Je hersenen 'vertalen' de impulsen en je ruikt de geur

Het smaakzintuig

In het oppervlak van de tong

Groefjes -Smaakknopjes - smaakzintuigcellen. 

- Zout

- Zoet

- Zuur

- Bitter

- Umami (hartig)

Werkt samen met reukzintuig! 

Proefje: Smaak zonder neus?!

• Werk in duo's en laat elkaar blind proeven.
• Neem steeds een klein beetje van het kruid om te proeven!
• Houd eerst je neus dicht en proef. 
• Daarna laat je je neus weer los en proef je nog eens.
• Wat proef je? Wat verandert er als je je neus weer gebruikt?

           Welk kruid is het denk je? Schrijf op en check het straks!

Proefje: Kruiden

- Zout                               Welk kruid is het? Check of het klopt!

- Vanille suiker

- Oregano

- Komijn

- Kaneel

Wat viel je op bij het smaakproefje?
Hoe ging het proeven zonder reuk?

Aan de slag!

Bs. 1 - 1 t/m 9 gelukt?

Weektaak:

Thema 5 Bs. 2 - 1 t/m 8

Thema 5 Bs. 3 - 1 t/m 8

Volgende les:

Uitleg Bs. 3 Horen en zien

Waar gaan we het vandaag over hebben denk je?

Thema 5 - Bs. 3

Horen en zien

Vandaag

Herhalen bs. 2 (3 min.)

Filmpjes en uitleg bs. 3 Horen en zien (~20 min.)

Zelfstandig werken (~7 min.)

Afsluiting

In welke huidlaag komen de meeste zintuigen voor?

1. lederhuid
2. kiemlaag
3. hoornlaag
4. onderhuids bindweefsel

Een zintuig reageert op invloeden vanuit de omgeving. Hoe noemen we zo'n invloed ook wel?

1. Waarnemen
2. Pijnpunt
3. Prikkel
4. Impuls

Orgaan dat reageert op een invloed uit de omgeving

Invloed uit de omgeving

Liggen in een zintuig

Elektrische signalen

Leiden impulsen naar de hersenen

Zintuig

Prikkel

Zintuigcellen

Impulsen

Zenuwen

Leerdoel Bs. 3

5.3.6 Je kunt de delen van het oor benoemen met hun functie.

5.3.7 Je kunt de bouw en werking van het oog beschrijven.

Horen: Het oor

Tijd voor een filmpje! 

• Werking van het oor
• Maak zelf aantekeningen
• Na het filmpje krijg je vragen!

gehoorgang

trommelvlies

gehoorbeentjes

evenwichtszintuig

slakkenhuis

buis van Eustachius

Wat trilt er als eerste wanneer een geluid je oor binnenkomt? Zet in de juiste volgorde.

trilhaartjes in het slakkenhuis

trommelvlies

gehoorbeentjes

Zien: Het oog

Het oog

• Oogkas - holte in schedel
• Wenkbrauwen en oogleden met wimpers – tegen stof en zand
  
• Traanklier – maakt traanvocht om je oog nat te houden
  
• Traanbuis - overtollig vocht afvoeren naar neusholte

Wat is de taak van je wimpers en wenkbrauwen?

1. Zien
2. Je oog schoon maken
3. Je oog bewegen
4. Vuil en zweet uit je oog houden

Tijd voor een filmpje! 

• Werking van het oog
• Maak zelf aantekeningen
• Na het filmpje: vragen & verdere uitleg

• Harde oogvlies – oogwit, buitenste laag
  
• Hoornvlies - doorzichtige deel, ligt voor pupil en iris
  
• Vaatvlies - bloedvaatjes, achter netvlies
  
• Netvlies - zintuigcellen, hierop valt licht
  
• Glasachtig lichaam - geleiachtige stof 
  
• Oogzenuw - leidt impulsen van zintuigcellen naar hersenen

Het oog

Langs welke onderdelen schijnt het licht als het in het oog valt?  Zet ze in  de goede volgorde.

glasachtig lichaam 

lens  

hoornvlies

netvlies 

Netvlies

Gele vlek - veel zintuigcellen, punt waar je scherp mee kan zien

Blinde vlek - plaats van oogzenuw, hier liggen geen zintuigcellen

Netvlies

• Staafjes 

- licht en donker (contrasten)

 - lage drempelwaarde  licht

- verspreid netvlies, niet in gele vlek

• Kegeltjes 

- kleuren 

- hogere drempelwaarde licht

- liggen vooral in gele vlek

Met welk deel van het oog kan je het beste kleur zien?

1. Blinde vlek
2. Hard oogvlies
3. Gele vlek
4. Netvlies

Waarmee kan je kleur zien?

1. Kegeltjes
2. Staafjes
3. Bolletjes
4. Piramides

De lens

• Functie: scherp zien

- Ligt achter de pupil en iris 

- Lichtstralen komen door de 

pupil op de lens terecht

- Lens 'buigt' lichtstralen zodat

  ze precies op de gele vlek

  terecht komen

     

 

Scherp zien

Aan de les zitten kleine spiertjes, die de vorm van de les bepalen.

• Spiertjes aangespannen > bolle les > dichtbij scherp 
• Spiertjes ontspannen > platte les > veraf scherp

Bril nodig?

• Verziend > veraf scherp

- te korte oogbol of lens te plat

- bolle glazen/ lenzen

• Bijziend > dichtbij scherp

- te lange oogbol of lens te bol

- holle glazen/ lenzen

Pupilreflex

Meer licht = beter zicht >> maar te veel licht beschadigt het netvlies

Pupilreflex - het groter en kleiner worden van de pupil om de hoeveelheid licht te reguleren.

• Weinig licht -> pupil groot
• Veel licht -> pupil klein

In de iris zitten kring en lengte spieren

Als het donker is, is je pupil...

1. groot
2. klein

Aan de slag!

Weektaak:

- Thema 5 Bs. 2 - 1 t/m 8

- Thema 5 Bs. 3 - 1 t/m 8

Volgende week:

- Thema 5 Bs. 4 Het zenuwstelsel

- TJK Thema 5 bs. 1 t/m 3

Leerdoel Bs. 3

5.3.6 Je kunt de delen van het oor benoemen met hun functie.

5.3.7 Je kunt de bouw en werking van het oog beschrijven.

           

Thema 5 - Bs. 4

Het zenuwstelsel

Vandaag

Herhalen bs. 3 (5 min.)

Uitleg bs. 4 Het zenuwstelsel (~20 min.)

Zelfstandig werken (~7 min.)

Afsluiting

Waar wordt de prikkel geluid omgezet in een impuls?

1. In de gehoorgang
2. In het trommelvlies
3. In de hamer
4. In het slakkenhuis

Als je verkouden bent zijn de slijmvliezen in je neus opgezwollen en kun je minder goed ruiken. Waardoor kun je ook minder goed proeven?

Door welk onderdeel van het oog komt er licht naar binnen?

1. Iris
2. Pupil
3. Hoornvlies
4. Harde oogvlies

Wat is de functie van de gele vlek?

1. Hiermee kun je scherpstellen
2. Het zorgt voor voldoende voedingsstoffen voor de oogspieren?
3. Op deze plek is het beeld het scherpst
4. Het regelt de hoeveelheid licht die het oog binnenkomt

Leerdoel Bs. 4

5.4.8 Je kunt de bouw en functies van het zenuwstelsel beschrijven.

5.4.9 Je kunt de bouw van zenuwcellen en zenuwen beschrijven.

5.4.10 Je kunt een reflexboog beschrijven.

De bouw van het zenuwstelsel

• Centrale zenuwstelsel (CZ): hersenen en ruggenmerg
• Zenuwen: verbinden CZ met alle lichaamsdelen

Grote hersenen

Hersenstam

Kleine hersenen 

Ruggenmerg

Zet de juiste namen bij de onderdelen van het centraal zenuwstelsel

Tijd voor een filmpje! 

• Werking van zenuwen
• Maak zelf aantekeningen
• Na het filmpje: vragen & verdere uitleg

Wat gebeurd er in je mond als je wat lekkers ziet?

Werking zenuwstelsel (deel 1)

1. Zintuigen vangen de prikkels op
2. Zintuigcellen zetten deze prikkels om in impulsen 
3. Impulsen gaan via de zenuwen  naar het CZ.
4. Ruggenmerg naar de hersenen. 

Werking zenuwstelsel (deel 2)

1. De hersenen verwerken de impulsen wat zorgt voor bewustzijn. 
   
2. De impulsen gaan via het ruggenmerg  naar de spieren en klieren.
3. De spieren en klieren zorgen voor bepaalde reactie. 

Zenuwen

Zenuwcel

Zenuwcellen

Er zijn drie verschillende type zenuwcellen:

• Gevoelszenuwcel
• Bewegingszenuwcel
• Schakelcel

Gevoelszenuwcel

• Van zintuigen naar centraal zenuwstelsel
• Cellichaam ligt vlakbij centraal zenuwstelsel

Bewegingszenuwcel

• Van centraal zenuwstelsel naar spieren/klieren.
• Cellichaam ligt in centraal zenuwstelsel en heeft vertakkingen.

Schakelcel

• Liggen helemaal in het centrale zenuwstelsel.
• Verbinden zenuwcellen met elkaar.

Gevoelszenuwcel

Bewegingszenuwcel

Schakelcellen

De weg die impulsen afleggen

• Zenuwen kunnen wel een meter lang zijn.
• Impulsen worden heel snel doorgegeven.
• Bewuste reactie: impuls gaat eerst naar je hersenen, je wordt je bewust en je reageert.
• Onbewuste reactie: een reflex.

Reflex

• Impulsen gaan niet via de hersenen.
• Vaste, snelle, onbewuste reactie op een prikkel!

Wat voor reflex zie je hier?

Bewuste reactie

Reflex

www.bioplek.org

Bewust reageren

Bewust of onbewust?

Onbewuste reactie

Bewust of onbewust?

Aan de slag!

Weektaak:

- Thema 5 Bs. 4 - 1 t/m 9

- (TJK Thema 5 bs. 1 t/m 3)

Volgende week:

- Thema 5 Bs. 5 Gedrag & laatste les!

Thema 5 - Bs. 5

Gedrag

Vandaag

Korte herhaling

Uitleg bs. 5 Gedrag (~20 min.)

Zelfstandig werken + TJK inzien (~15 min.)

Afsluiting

Leerdoel Bs. 5

5.5.11 Je kunt uitleggen wat gedrag is.

5.5.12 Je kunt uitleggen waardoor gedrag wordt bepaald.

5.5.13 Je kunt het verschil benoemen tussen observatie en interpretatie van gedrag.

Komt binnen bij zintuigen

Elektrische signaaltje via een zenuw

In de hersenen

Bewust worden

Prikkel

Impuls

Gedrag is........

1. Een reactie op een prikkel
2. Een reactie op een impuls

Gedrag

- Bewegen

- Acties uitvoeren

- Geuren afgeven om andere dieren iets te laten weten

- Lichaamshouding

- Gezichtsuitdrukking

Bestaat uit handelingen die elkaar opvolgen = gedragsketen

Wat is een voorbeeld van gedrag?

1. Honger hebben
2. Een rommelende maag
3. Een boterham smeren

Reactie op prikkel

• Uitwendig = uit omgeving, waarnemen met zintuigen
• Inwendig = uit eigen lichaam

Pijn als je je teen stoot is een ...

1. Inwendige prikkel
2. Uitwendige prikkel

Hoofdpijn omdat je niet genoeg water hebt gedronken is een ...

1. Inwendige prikkel
2. Uitwendige prikkel

Motivatie

De bereidheid om te reageren op een prikkel.

Wat is de prikkel en wat is de respons?

Gedrag bestuderen 

• Ethologie = studie naar gedrag.
• Gedrag bestaat uit handelingen --> Handelingsketen
• Ethogram: beschijving van handelingen.
• Protocol: lijst waarop je bijhoudt wanneer/hoevaak/ in welke volgorde handelingen worden uitgevoerd.

Interpretatie

= wat je denkt dat het gedrag betekent.

Vb. Hond kwispelt staart (observatie)

=

Hond is blij

(interpretatie)

Sociaal gedrag

Sociaal gedrag is gedrag van soortgenoten naar elkaar. 
Mensen en dieren hebben sociaal gedrag.

Een prikkel of handeling bij sociaal gedrag heet een signaal.

Wat is géén voorbeeld van sociaal gedrag?

1. Een kind strikt de schoenveters nadat zijn ouders hem dat opdragen
2. Een konijn duikt zijn holletje in bij het zien van een vos
3. Een pasgeboren vogeltje opent zijn bek zodra de ouder met voedsel aankomt.
4. Een man zwaait naar de buurvrouw die langsloopt

Welk sociaal gedrag is hier te zien?

1. dreiggedrag
2. voedingsgedrag
3. verzorgingsgedrag
4. baltsgedrag

Gedrag bij chimpansees. Welke is geen voorbeeld van sociaal gedrag?

1. vlooien bij elkaar uit de vacht halen
2. elkaar knuffelen
3. voedsel plukken
4. elkaar besnuffelen

Aangeleerd gedrag is gedrag dat je zelf al kan, zonder het te moeten leren.

1. klopt
2. klopt niet

Pasgeboren kuikentjes vertonen...

1. Aangeleerd gedrag
2. Aangeboren gedrag
3. geen gedrag
4. menselijk gedrag

Aangeboren gedrag

• Gedrag dat je vanaf de geboorte al hebt, heet aangeboren gedrag.
• Aangeboren gedrag, vergroot de kans om te overleven (nuttig)!

•  Vb: reflexen (als op een prikkel altijd meteen dezelfde reactie volgt)

Aan de slag!

Weektaak:

- Thema 5 Bs. 5 - 1 t/m 10

- TJK Th 5 inzien Test-Correct

Volgende les:

- Laatste les! Buiten activiteit

Vandaag

Laatste les!

Buiten opdracht in groepjes van 3-4

De winnaars krijgen een prijs!

Laatste les iets leuks doen!

Buiten Bingo!

Vul de bingokaart in met observaties en beantwoord:

• Wat zag je?
  
• Wat was de prikkel, welk gedrag volgde?
  
• Waarom zou dit gedrag handig zijn (nut)?