5. Leiderschap

• Gedragswetenschappen
• Secundair onderwijs

4. Groepsdynamica

7VJHO - Gedragswetenschappen

Mevrouw van Loon

2025-2026

Overzicht

1. Wat is sociale psychologie?

2. Sociale rollen en sociale normen

3. Sociale beïnvloeding en groepsdruk

4. Groepsdynamica

5. Leiderschap

4. Groepsdynamica

Wanneer spreken we van een (sociale) groep?

Opdracht

Stap 1: noteer wat de voorwaarden zijn van een groep (individueel)

Stap 2: overleg met jouw buur en kom tot een gezamenlijke definitie 

Extra: test jullie definitie op de volgende voorbeelden

1) Is een jeugdbeweging een groep?

2) Zijn twee beste vriendinnen een groep?

Inleiding

Sociale groepen bestaan uit twee of meer mensen die regelmatig met elkaar omgaan en die een gevoel van eenheid en gemeenschappelijke identiteit delen. Ze zien elkaar vaak en beschouwen zichzelf als onderdeel van de groep. De meeste mensen behoren tot veel verschillende soorten sociale groepen.

Inleiding

Basiskenmerken:

1. De leden van een groep hebben gemeenschappelijke belangen/doelen.

2. De leden van een groep gaan in interactie met elkaar.

3. De leden van een groep delen de rechten en plichten verbonden aan het ‘lidmaatschap’. Elke groep heeft zijn eigen regels.

4. De leden hebben een gedeelde identiteit en een groepsgevoel. Het is onmogelijk om tot een groep te behoren zonder het te weten.

Is een klas een groep?

Vormen de mensen op de bus een groep?

Inleiding

Aggregaat = een aantal mensen die zich toevallig op dezelfde plaats bevinden.

Sociale categorie = aantal mensen die een of meerdere gemeenschappelijke kenmerken hebben (hetzelfde geslacht, hetzelfde beroep, …). 

4.1. Soorten groepen

Amerikaanse socioloog Cooley maakt het onderscheid tussen primaire en secundaire groepen. 

Later ook tertiaire groepen toegevoegd.

Opdracht

Stap 1: Lees 4.1.1 Primaire groepen en 4.1.2 Secundaire groepen (individueel).

Stap 2: Beantwoord de vraag op de volgende slide.

Wat is het verschil tussen primaire en secundaire groepen?

4.1. Soorten groepen

Primaire groepen = hechte, persoonlijke en intieme relaties die vaak lang duren.

Secundaire groepen = onpersoonlijke en tijdelijke relaties die zijn gemaakt om een taak uit te voeren of een doel te bereiken.

4.1. Soorten groepen

Tertiaire groepen = symbolische of imaginaire groep waarbij de leden meestal geen rechtstreeks contact met elkaar hebben, maar ze voelen zich toch verbonden door gedeelde waarden, ideeën, levensstijl of overtuigingen. Ze baseren hun gedrag of keuzes op die gedeelde identiteit, zonder elkaar persoonlijk te kennen.

4.1. Soorten groepen

Fans van een bepaalde artiest of influencer

Mensen die bewust duurzaam leven en zich identificeren met die levensstijl

Volgers van een politieke beweging of religieuze stroming

Jongeren die zich kleden en gedragen volgens een bepaalde subcultuur (bv. skaters, goths...)

Primaire groep

Secundaire groep

Klassieke indeling Cooley

Tertiaire groep

Latere toevoeging

Aggregaat

Sociale 

groep

Sociale categorie

In welke mate heb je het gevoel dit dit deel te begrijpen?

😒🙁😐🙂😃

Exit ticket

Na deze les, 

wil ik...

de uitleg nog 1 keer horen (vul de vraag op de volgende slide in)

meer voorbeelden krijgen

meer oefeningen maken

de leerstof thuis nog even bekijken

overgaan naar nieuwe leerstof

nog meer te weten komen over de leerstof

nog iets anders (vul de vraag op de volgende slide in)

Nog iets anders, namelijk...

Sociaal gedrag (deel 4-5)

6 Opvoeding en begeleiding - Toegepaste psychologie

Mevrouw van Loon

Lesdoelen (deel 4)

De leerling:

- Geeft de definitie van een sociale groep aan de hand van de basiskenmerken.

- Past de definitie van een sociale groep toe op een eigen of gegeven voorbeeld.

- Geeft de definitie van een aggregaat.

- Geeft een voorbeeld van een aggregaat.

- Geeft de definitie van een sociale categorie.

- Geeft een voorbeeld van een categorie.

- Herkent in een gegeven casus of het gaat om een sociale groep, aggregaat of sociale categorie.

- Situeert de socioloog Cooley in de context van soorten groepen.

- Legt uit wat primaire groepen zijn.

- Geeft een voorbeeld van een primaire groep.

- Legt uit wat secundaire groepen zijn.

- Geeft een voorbeeld van een secundaire groep.

- Legt het verschil tussen een primaire en secundaire groep uit.

- Argumenteert het belang van een derde soort groep (tertiaire groep).

- Legt uit wat tertiaire groepen zijn.

- Geeft een voorbeeld van een tertiaire groep.

- Herkent de soort groep in een gegeven casus (primair, secundair, tertiair).

- Situeert de psychotherapeut Moreno in de context van sociometrie.

- Legt uit wat de sociometrische benadering inhoudt.

- Legt uit wat een sociogram is.

- Legt het belang van sociometrisch onderzoek uit.

- Somt de verschillende stadia van groepsvorming (Tuckman) op.

- Legt de verschillende stadia van groepsvorming (Tuckman) uit.

- Herkent de verschillende stadia van groepsvorming in een gegeven voorbeeld.

Lesdoelen

De leerling:

- Geeft een voorbeeld van een primaire groep.

- Legt uit wat secundaire groepen zijn.

- Geeft een voorbeeld van een secundaire groep.

- Legt het verschil tussen een primaire en secundaire groep uit.

- Argumenteert het belang van een derde soort groep (tertiaire groep).

- Legt uit wat tertiaire groepen zijn.

- Geeft een voorbeeld van een tertiaire groep.

- Herkent de soort groep in een gegeven casus (primair, secundair, tertiair).

- Situeert de psychotherapeut Moreno in de context van sociometrie.

- Legt uit wat de sociometrische benadering inhoudt.

- Legt uit wat een sociogram is.

- Legt het belang van sociometrisch onderzoek uit.

- Somt de verschillende stadia van groepsvorming (Tuckman) op.

- Legt de verschillende stadia van groepsvorming (Tuckman) uit.

- Herkent de verschillende stadia van groepsvorming in een gegeven voorbeeld.

Lesdoelen

De leerling:

- Legt uit wat een sociogram is.

- Legt het belang van sociometrisch onderzoek uit.

- Somt de verschillende stadia van groepsvorming (Tuckman) op.

- Legt de verschillende stadia van groepsvorming (Tuckman) uit.

- Herkent de verschillende stadia van groepsvorming in een gegeven voorbeeld.

4.2 Status in groep: sociometrie (Moreno)

Sociometrische benadering

Focus = sociale aspecten van het groepsgebeuren

Adhv vragenlijst 

Twee soorten relaties: samenwerking + vriendschap

Sociogram (grafische weergave)

Doel = groep herorganiseren om tot een constructieve groep te komen

Voorbeeld

Stefanie (26 jaar) is leerkracht in het derde leerjaar van het lager onderwijs. Op de school waar ze nu lesgeeft, werkt elke leerkracht met sociogrammen. Stefanie weet nu dat ze met een sociogram aan de slag kan om haar klasgroep positief en samenwerkende te houden. Haar collega heeft haar ook uitgelegd dat het sociogram eerder een momentopname is. Aan het begin van het schooljaar zal er vaak iets anders uitkomen dan aan het einde van het schooljaar. Daarom gaat ze een sociogram maken rond de herfstvakantie, na de kerstvakantie en rond de maand mei. Rond de herfstvakantie is klasgroep immers gevormd en zullen de onderlinge relaties min of meer vastliggen. Toch kan er nog veel veranderen, en daarom is het interessant om bij de frisse start, na twee weken kerstvakantie, opnieuw de onderlinge relaties te bevragen. Ten slotte gaat ze ook rond mei een sociogram afnemen. Op dat moment kunnen er immers nog bepaalde zaken worden aangepakt, bijvoorbeeld voor kinderen die buitengesloten worden. 

Waarom gebruikt de leerkracht (Stefanie) het sociogram?

www.sometics.com

4.3 Groepsprocessen (Tuckman)

Vijf verschillende stadia 

Om tot goede samenwerking te komen

Veel groepen stranden in een van de fasen

4.3 Groepsprocessen (Tuckman)

1. Forming of vormfase 

Groepsleden leren elkaar kennen

Iedereen laat zich van zijn beste kant zien, kijkt wie er in de groep zit en zoekt naar gelijkgestemden 

Voorbeeld

Noach (14 jaar) is zenuwachtig! Het is vandaag 1 september en hij komt in een nieuwe klas terecht. Aan het einde van de dag voelt hij zich opgewonden. Het was een fijne dag. Iedereen was vriendelijk en uitbundig. De leerkrachten hebben veel kennismakingsspelletjes gedaan. Op het eerste gezicht vindt hij Bruce (14 jaar) een heel fijne jongen. Bruce speelt, net zoals hij, voetbal en basketbal. 

4.3 Groepsprocessen (Tuckman)

2. Storming of stormfase

Groepsleden zoeken hun eigen plekken binnen de groep

Strijd om macht, rolverdeling en eventueel subgroepen

Voorbeeld

Noach (14 jaar) heeft het wat moeilijker in de klas. Het is nu de derde week van september en er zijn vaak conflicten. Zowel Simon als Mohammed zijn haantjes-de-voorste. Ze laten zich vaak horen tijdens de les. Het stoort Noach , want zo kan hij zich niet concentreren. Af en toe is hij zelfs een beetje bang van Simon en Mohammed. De klastitularis heeft al een groepsgesprek gehouden over wat de klas nodig heeft om zich goed te voelen bij elkaar. Elke leerling mocht een top drie maken van wat voor hem belangrijk is. Op basis van al die zaken heeft de leerkracht klasregels opgesteld. Dat vond Noach een goed idee. 

4.3 Groepsprocessen (Tuckman)

3. Norming of normfase

Als iedereen weet wie er invloed heeft en wie volgt, ontstaan er groepsnormen

Hoe meer de groep zich kan vinden in deze normen, hoe sterker de groepsband zal worden

Voorbeeld

Noach (14 jaar) voelt zich een stuk beter dan een maand geleden. Het is bijna herfstvakantie en de klassfeer is heel positief. Mona en Jasmina zijn in gesprek gegaan met Simon en Mohammed en hebben duidelijk gemaakt dat de klas in alle rust les wil volgen. Sindsdien zijn Simon en Mohammed een stuk rustiger. Het is ook fijn dat een van de klasregels is dat er niet gepest mag worden. Iedereen houdt zich eraan, er is veel respect. Noach is ook nog steeds goed bevriend met Bruce. Hij prijst zich gelukkig met deze groep. 

4.3 Groepsprocessen (Tuckman)

4. Performing of prestatiefase 

Negatieve groep: geen veiligheid, leden zijn op hun hoede

Positieve groep: groepsleden werken samen en stimuleren elkaar

Voorbeeld

Noach (14 jaar) en zijn klas organiseren een benefietactie voor een goed doel: ze gaan auto’s wassen. Daarnaast zullen ze ook koekjes bakken om te verkopen. De organisatie verloopt vlot. Mona en Jasmina leiden de activiteit van het bakken terwijl Simon en Mohammed de carwashactie in goede banen leiden. In de paasvakantie zullen ze het geld bezorgen aan hun goed doel. 

4.3 Groepsprocessen (Tuckman)

5. Adjourning of afscheidsfase 

Groep gaat uit elkaar

Positieve groep heeft hier meer moeite mee

Voorbeeld

Noach (14 jaar) heeft het wat moeilijk. Het is de laatste dag van het schooljaar. De klassenleerkracht heeft een fijn afscheidsmoment voorzien: de hele klas is uitgenodigd bij hem thuis om pizza te gaan eten! Hoe fijn! Aan de andere kant vindt Noach het een lastig moment, aangezien hij zijn vrienden tijdens de vakantie echt zal missen. Hopelijk heeft hij volgend jaar dezelfde klas!

4.3 Groepsprocessen (Tuckman)

Kleine veranderingen kunnen invloed hebben op de groepsdynamiek

Voorbeeld: nieuw groepslid

Opdracht 

Pas de verschillende fasen toe op het gegeven voorbeeld

LINKS: belevingsactiviteit voorbereiden

RECHTS: vrijwilligersgroep op het schoolfeest

LINKS

Vier leerlingen krijgen de opdracht om in groep een belevingsactiviteit te ontwikkelen voor ouderen met dementie. Ze moeten een draaiboek maken, materiaal verzamelen, en de activiteit inoefenen. Eén leerling is heel dominant (neemt telkens het woord en beslist), een andere zegt niets, en de rest probeert zich aan te passen.

RECHTS

Zes leerlingen runnen samen een EHBO-post op het schoolfeest. Ze hebben geen aangewezen leider. De leerlingen verschillen sterk in ervaring en initiatief. Eén leerling heeft al een EHBO-cursus gevolgd, anderen voelen zich onzeker. De EHBO-post moet een hele dag bemand worden.

5 Leiderschap

Lesdoelen

De leerling:

- Legt leiderschap uit.

- Legt het verschil tussen macht en gezag uit.

- Legt het traditionele hiërarchische leidersmodel uit aan de hand van een voorbeeld.

- Legt uit wat de nieuwe visies op leiderschap gemeenschappelijk hebben an de hand van de term leiderschapsfuncties.

- Legt uit wat de taakgerichte dimensie inhoudt.

- Geeft minstens 2 voorbeelden van leiderschapsfuncties die bij de taakgerichte dimensie horen.

- Legt uit wat de relatiegerichte dimensie inhoudt.

- Geeft minstens 2 voorbeelden van leiderschapsfuncties die bij de relatiegerichte dimensie horen.

- Herkent over welke dimensie het gaat wanneer verschillende leiderschapsfuncties worden gegeven.

- Legt uit wat situationeel leiderschap inhoudt.

- Legt het model van Hersey en Blanchard over situationeel leiderschap uit aan de hand van de dimensies en stijlen.

- Argumenteert waarom een geboren leider niet bestaat.

- Argumenteert waarom een bepaalde leiderschapsstijl wel/niet aangewezen is in een gegeven casus.

- Geeft advies over welke leiderschapsstijl aangewezen is in een gegeven casus.

Lesdoelen

De leerling:

- Geeft minstens 2 voorbeelden van leiderschapsfuncties die bij de relatiegerichte dimensie horen.

- Herkent over welke dimensie het gaat wanneer verschillende leiderschapsfuncties worden gegeven.

- Legt uit wat situationeel leiderschap inhoudt.

- Legt het model van Hersey en Blanchard over situationeel leiderschap uit aan de hand van de dimensies en stijlen.

- Argumenteert waarom een geboren leider niet bestaat.

- Argumenteert waarom een bepaalde leiderschapsstijl wel/niet aangewezen is in een gegeven casus.

- Geeft advies over welke leiderschapsstijl aangewezen is in een gegeven casus.

5.1 Macht en gezag 

Leiderschap = leiding geven aan een groep mensen/organisatie

Macht = formele invloed die een persoon heeft op anderen 

(dankzij bepaalde functie)

Gezag = erkende invloed die een persoon heeft op anderen 

(op basis van autoriteit) 

5.2 Gedeeld leiderschap 

Traditionele hiërarchische leidersmodel = leider geeft bevelen

Nieuwe visies op leiderschap: leiderschapsfuncties verdelen over groepsleden

Twee dimensies in leiderschapsfuncties: taakgericht vs. relatiegericht

5.2 Gedeeld leiderschap 

Taakgerichte dimensie:

• Vervullen van een taak / bereiken van een doel
• Duidelijk en soms autoritair
• Communicatie in 1 richting (top down)

Relatiegerichte dimensie:

• Welbevinden van de groepsleden / in stand houden van goede relaties
• Participatie en communicatie
• Communicatie in 2 richtingen

Taakgerichte dimensie

Relatiegerichte dimensie

initiatief nemen

plannen en organiseren

procedures afspreken

evalueren van het werk 

aanmoedigen

de sfeer prettig houden

 suggesties en ideeën vragen

teamwerk aanmoedigen

5.3 Situationeel leiderschap

Situationeel leiderschap = de perfecte leider bestaat niet

Afhankelijk van de context, doelgroep, activiteit … is een bepaalde leiderschapsstijl meer geschikt

5.3 Situationeel leiderschap

Situationeel leiderschap volgens Hersey en Blanchard:

• Twee dimensies (taakgericht vs relatiegericht)
• Vier leiderschapsstijlen 
• Geboren leider bestaat niet
• Welke leiderschapsstijl geschikt is, hangt af van: competentieniveau, motivatie, moeilijkheidsgraad van de opdracht, en fase in de groepsontwikkeling

5.3 Situationeel leiderschap

Bij een brandoefening treedt de leider in hoge mate directief op. Hij deelt bevelen uit en controleert nauwlettend of ze opgevolgd worden. Er is geen tijd voor inspraak.

Taakgerichtheid?

Relatiegerichtheid?

5.3 Situationeel leiderschap

Directieve stijl is effectief bij: 

• Onzekere of niet competentie deelnemers
• Vormingsfase

5.3 Situationeel leiderschap

Een leerling is groepsleider tijdens een projectweek. Sommige groepsleden willen het werk uitstellen. De leerling legt rustig uit waarom het belangrijk is om nu te starten en overtuigt de groep met goede argumenten en enthousiasme.

Taakgerichtheid?

Relatiegerichtheid?

5.3 Situationeel leiderschap

Overtuigende stijl is effectief bij: 

• Hoge motivatie maar niet goed weten hoe te beginnen
• Stormfase

5.3 Situationeel leiderschap

Na een lessenreeks over een bepaald onderwerp vraagt de leraar aan de leerlingen welke opdrachten of bezoeken ze nog interessant zouden vinden.

Taakgerichtheid?

Relatiegerichtheid?

5.3 Situationeel leiderschap

Overleggende stijl is effectief bij: 

• Competent maar twijfelen aan zichzelf of weinig gemotiveerd 
• Normfase 

5.3 Situationeel leiderschap

De leraar weet dat een leerling gelijkaardige taken in het verleden steeds perfect uitvoerde. De leerling mag zelfstandig werken zonder aanwijzingen of extra ondersteuning.

Taakgerichtheid?

Relatiegerichtheid?

5.3 Situationeel leiderschap

Delegerende stijl is effectief bij: 

• Bekwaam en gemotiveerd
• Toezicht op afstand
• Prestatiefase of afscheidsfase  

In welke mate heb je het gevoel dit dit deel te begrijpen?

😒🙁😐🙂😃

Exit ticket

Na deze les, 

wil ik...

de uitleg nog 1 keer horen

meer voorbeelden krijgen

meer oefeningen maken

de leerstof thuis nog even bekijken

overgaan naar nieuwe leerstof

nog meer te weten komen over de leerstof

nog iets anders (vul de vraag op de volgende slide in)

Nog iets anders, namelijk...