9.2 De Sovjet-Unie, een communistische heilstaat?

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Leerdoelen

• Je kunt de Februari- en Oktoberrevolutie verklaren aan de hand van  de maatschappelijke omstandigheden in Rusland in het Rusland van 1917. 
• Je kunt uitleggen waarom de communisten de economie van Rusland soms idealistisch en soms praktisch vorm gaven. 
• Je kunt aan de hand van enkele voorbeelden (dus minstens 2) beschrijven dat de Sovjet-Unie een totalitaire staat was

Kenmerkende aspecten:
37. De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie.

38. Het in praktijk brengen van de totalitaire ideologie communisme 

Romanovs Rusland (1613-1918)

• 17.098.242 km2 (400x groter dan Nederland)
  
• Groot, maar goed verdedigbaar
  Zelfs Napoleon werd verslagen door het Russische landschap
• Jaarlijkse economische groei: 10% (tussen 1900-1914), echter ...
• Geregeerd door de Romanov-dynastie (Dynastie = opvolging van heersers uit dezelfde familie) 

Ruslands doelen 1e WO 

• Ruslands opkomende export gaat via Constantinopel --> zeeweg makkelijk afgesloten bij conflict, dus ...
  
• Rusland wil de stad innemen. Maar Ottomanen bondgenoot van Duitsland
  
• De weg naar Constantinopel loopt door Berlijn

Ruslands oorlogsverloop 

• Oorlogsverklaring 31 juli 1917
• Snelle Russische mobilisatie en aanvankelijk goed verloop
  Slag bij Lemberg (Oostenrijk-Hongarije verslagen)
• Vervolgens enkel verliezen 
  300.000 doden/gewonden per maand
• december 1914: wapens/munitie op --> grote terugtrekking begon 
• 1915: Tsaar neemt opperbevel over, weet het tij niet te keren --> 2 revoluties 

Paragraaf 9.2: Werken in Expertgroepen! (1) 

1. Jullie gaan zelf aan de slag met paragraaf 9.2

2. Eerst maak je een groep van 5. Dit is jouw stamgroep

3. Binnen de stampgroep spreek je in 2 minuten een taakverdeling af: ieder wordt expert van de eigen leerstof

     Leerling 1: Februarirevolutie

     Leerling 2: Oktoberrevolutie

     Leerling 3: De dictatuur van de Communistische Partij

     Leerling 4: Oorlogscommunisme en NEP

     Leerling 5: De planeconomie 

Paragraaf 9.2: Werken in Expertgroepen! (2)

4. Alle afgevaardigden van de groepjes gaan bij elkaar zitten (alle nummers 1 bij elkaar, alle nummers 2 bij elkaar, etc.).

Iedere groep gaat m.b.v. het boek en (eventueel het internet) zoveel mogelijk informatie verzamelen over de eigen deelparagraaf (20 minuten)

5. Iedereen maakt aantekeningen, dit is jullie 'spiekbriefje'.

6. Na de 20 minuten keren jullie terug naar de stamgroep en wissel je in volgorde informatie uit:

Ieder groepslid vertelt in 4 minuten wat hij/zij heeft geleerd. De andere groepsleden nemen dit over en stellen vragen.

7. Docent geeft aan wanneer het tijd is om te wisselen.

1765-1783: Amerikaanse revolutie	1789-1799: Franse Revolutie	1917: Russische revolutie(s)
- Legt de basis voor de Verenigde Staten van Amerika - Grote impuls voor de ontwikkeling van wereldwijde democratie	- Leidt tot afschaffing Franse monarchie - Demonstreert de kracht van het volk en het vermogen een verschil te maken	- Twee revoluties: 1. Februarirevolutie: Ongeplande volksopstand die leidt tot aftreden tsaar 2. Oktoberrevolutie: Geplande opstand --> Rusland wordt communistisch en 'strijdt' tegen kapitalisme en imperialisme --> eindigt in Koude Oorlog (1945-1991)

Drie revoluties die de (wereld)geschiedenis veranderden

Voedingsbodem (Februari)revolutie

• Alle macht in handen Tsaar (door God gegeven) 
• Ruslands imago loopt deuken op: 
• Nederlaag tegen Japan (1904-1905) toont zwakheid Rusland
• Bloedige zondag (1905): vreedzaam protest voor (burger)rechten neergeslagen
• Tsaar willigt enkele eisen in om onrust te bedaren
• Oprichting Doema (gekozen parlement) 
• Bestaande uit socialisten (mensjewieken en bolsjewieken)
• Mensjewieken --> algemeen kiesrecht
• Bolsjewieken --> revolutie
• Wetgevende en budgettaire rechten, maar ...
• Tsaar niet gebonden aan Doema: 
  Benoemt premier en minister
  Per nooddecreet regeren
  Kan Doema ontbinden

 Enkele momenten voor de chaos.
 In het zwart: Vader Gapon (Russisch-Orthodoxe priester)
 Leider van het protest 

De macht van de Tsaar toont veel overeenkomsten met de macht van deze Nederlandse vorst:

Ruslands bevolking toont kenmerken middeleeuwen

• Veel kenmerken feodaal stelsel:
  Arme boerenbevolking (80%)
  Arbeiders (10-15%)
  Middenklasse: (5-10%)
  Adel (1%) 
• Adel beheerst de economie en het leger 
•  Liberalisme en socialisme verboden
• Tegenstanders verdwenen in straf-en werkkampen 

Eeuwenlang weinig verandering in Russisch boeren bestaan 

Eerste Wereldoorlog vergroot problemen 

• Rampzalig oorlogsverloop
  Munitie op na 6 maanden
  300.000 doden/gewonden p/m 
  Onvrede onder burgers en soldaten
• Veel misoogsten 1914-1917
• 1915: Tsaar neemt opperbevel over, maar toont weinig militaire bekwaamheid 
• Vrouw van de Tsaar (een Duitser!!) bestuurt Rusland, bijgestaan door Raspoetin. 

Volgens velen had de Tsarina een buitenechtelijke relatie met Raspoetin, haar adviseur

Enkele leden van de Doema vermoordden Raspoetin 

Tsaar komt ten val 

(Februarirevolutie)

•  Hoge prijzen eerste levensbehoeften, als gevolg van 
  Jarenlange misoogsten 
  Boeren houden graan --> "Morgen kan ik het duurder verkopen" 
  Stijgende brandstofprijzen 
• Onvrede neemt toe door aanhoudende verliezen
• Transport naar steden ligt stil 
• Januari-Februari 1917 zeer koude winter (-30 c°) 
• Tegenstellingen, versterkt door verloop 1e WO, komen tot uitbarsting
• 23 februari: Hongeroproer Sint-Petersburg. Wordt gesteund door leger en Doema 
• Tsaar staat er alleen voor --> 2 maart abdicatie
• Ontstaan machtsvacuüm 

Wat is een machtsvacuüm?

Maar eerst! 

Examenvraag! 

Gebruik de bron op de volgende slide

De tekenaar geeft hier een mening weer over de discussie over nieuwe

investeringen in de Duitse marine die past bij de politieke achtergrond van

Der Wahre Jacob.

Licht dit toe door:

− met twee verwijzingen naar de prent die mening weer te geven en

− daarmee aan te geven dat deze prent past bij de politieke achtergrond

van het tijdschrift Der Wahre Jacob. 

In het Duitse socialistische tijdschrift Der Wahre Jacob van 22 juni 1909 wordt deze

prent afgedrukt: 

Vertaling van het onderschrift:

Met slagschepen-koorts

Toelichting:

Op het voertuig links staat: "Engeland".

Op het voertuig rechts staat: "Duitsland" 

Diamant-werkvorm

De Russische Februarirevolutie kent veel oorzaken, maar welke zijn in jouw ogen belangrijker? Hieronder staan negen uitspraken. Neem het diamant over en zet bovenaan het nummer die jij het belangrijkst vindt. Vul het schema verder in tot je onderaan de factor plaatst die jij het minst belangrijk vindt. 

1. Bloedige Zondag (1905)
2. Aanhoudende hongersnood

3. IJskoude winter 1917

4. Verlies Russisch-Japanse oorlog 

5. Tsaar neemt opperbevel leger over 

6. Aanhoudende verliezen in de oorlog

7. Weigering leger in te grijpen

8. Slechte bewapening 

9. Grootschalige demonstraties/stakingen februari 1917

Hoe nu verder? 

• Twee mogelijke troonopvolgers:
  (Broer) Michael Romanov --> 'Nee bedankt!' 
  (Zoon) Aleksej Romanov --> 12 jaar + ongeneeslijk ziek 
• Zonder Tsaar is het onduidelijk wie de macht heeft
• Twee organisaties vullen het vacuüm 
• Mensjewieken --> Voorlopige regering
• Bolsjewieken --> willen de macht grijpen

De Voorlopige Regering

• Bestaande uit Doema-leden
• Mensjewieken (voor samenwerking)
• Geleid door Kerensky
• Invoering algemeen kiesrecht (voor mannen)
• Eerlijke landverdeling 
• Voortzetting oorlog!

De Sovjet

• Socialistische raad van arbeiders, soldaten en intellectuelen
  
• Bolsjewieken (marxistisch, dus voor revolutie)
• Geleid door Lenin
  
• Belooft vrede! 

We oefenen continuïteit en verandering:
Het aantreden van de Voorlopige Regering betekende weliswaar een verandering in het Russische politieke systeem, toch veranderde er voor de gemiddelde Rus niets. Leg dit uit.

Alexander Kerensky, leider Voorlopige Regering 

Vladimir Lenin, leider van de Sovjet

Marxisme in Rusland

Karl Marx zei dat de arbeiders, het proletariaat, het op een moment zo slecht kregen dat ze een revolutie begonnen, de macht grepen en alles eerlijk zouden verdelen onder de bevolking. 

Leg uit:

- (met behulp van de bron) waarom een revolutie zoals Marx die voorspelde onwaarschijnlijk was in Rusland in 1914

- (met behulp van de bron) in welk land Marx wel een revolutie had kunnen verwachten 

Lenins ideeën 

1. Alle macht naar de Sovjet 
2. Brood (oplossen hongersnood)
3. Grond (verdeling landbouwgrond)
4. Vrede (met Duitsland/O-H) 
   
5. Invoeren marxisme in Rusland 
6. Bereiken klasseloze samenleving 

• Geweld noodzakelijk

The kings intoxicate us with gunsmoke,

Peace between ourselves, war on the tyrants.

Let us bring the strike to the armies,

Fire into the air and break ranks!

If they insist, these cannibals,

On making us into heroes,

They'll know soon enough that our bullets

Are for our own generals!

Couplet uit het Socialistisch volkslied 'De Internationale,"  dat legermuiterij goedkeurt. Van 1918-1944 volkslied Rusland/Sovjet-Unie (1922). 

Deserterende soldaten waren groot probleem voor de VR

Aanloop naar Oktoberrevolutie 

• Steun VR neemt gestaag af door:
  - Aanhoudende verliezen --> soldaten deserteren
  - Opstanden van politiek links en rechts
  - Aanhoudende hongersnood
•  Lenin besluit: het is tijd voor machtsovername

Oktoberrevolutie 

(25 oktober, 1917)

• Revolutie verloopt rustig
• Bolsjewistische 'Rode Garde'  eenheden nemen macht over in Sint-Petersburg
•  10.00: Lenin verklaart dat de VR is afgezet
• 26 oktober (02:10): VR gearresteerd 
• In een dag zijn de Bolsjewieken aan de macht, dat erg wankelt
  
  

Rode gardisten marcheren door Sint-Petersburg, 25 oktober 1917

Greep op de macht verstevigd 

• Januari-verkiezingen: 9 miljoen vs. 21 miljoen
• Uitslag genegeerd --> Sovjet grijpt de macht
• Maart 1918
  - Vrede van Brest-Litovsk 
  - Hoofdstad van Petrograd naar Moskou
  - Bolsjewieken --> Communistische Partij
• Communistische Partij sticht 'dictatuur van het proletariaat': socialistische staat waarin het proletariaat (werkende klasse) de macht heeft over de politiek
• Deze macht moet verdedigd worden tegen reactionaire (vijandige) krachten
• Volgende stap: klasseloze samenleving, gevolgd door heilstaat (perfecte communistische samenleving) 

Oefenvraag

Bekijk de bron. 

1. De Duitse eisen voor vrede waren zo streng dat zelfs de Duitse onderhandelaar geschokt was. Voor Lenin maakten de strengen echter niets uit. Leg uit:

- (met een politieke en militaire reden) waarom Lenin de vrede wel moest accepteren. 

- (met een geografische reden) waarom het gebiedsverlies   niets uitmaakte voor Lenin. 

- (met een ideologische reden) waarom Lenin dacht dat het gebiedsverlies enkel tijdelijk was. 

2. Bedenk een onderzoeksvraag waarbij de bron bruikbaar is. 

Gevaar uit iedere hoek

• 1917-1922: Burgeroorlog. Rode leger vecht tegen de witten
• Geallieerden en Japan steunen witten

1. Bolsjewieken gezien als 'tijdelijke gekte' die met weinig moeite tegengehouden kon worden
2. Geallieerden willen Rusland terug de oorlog in
3. Japan zag kans invloed in Azië te vergroten

• Witten te verdeeld, Rode leger wint. 
• 1922: Rusland sticht de Sovjet-Unie (afkortingen USSR / CCCP) 

KA 38: Het in praktijk brengen van de totalitaire ideologie: communisme 

Oorlogscommunisme: 

1. Een eenpartijstaat, waarbij de partijtop alles beslist
2. Nationaliseren van de (grootste) bedrijven
3. Boeren en arbeiders ondergeschikt aan de staat: oogsten en productie afgestaan aan staat

• Rode Terreur: fysieke uitroeiing van tegenstanders van het regime 

Wie is een tegenstander van het regime? 
Politiechef geheime politie (Cheka) zei: 

"De eerste vragen die je een beschuldigd persoon moet stellen zijn: tot welke klasse behoor je? Waar kom je vandaan? Wat is jouw opleiding? Wat is jouw beroep?"

Deze vragen beslissen het lot van de beschuldigden. 

Ka 37: De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie 

• Bolsjewistische partij +- 70.000 leden tijdens Oktoberrevolutie
• 1920: 2 miljoen leden
• 1940: 3 miljoen leden
• Leninistisch ideaal van trouwe, ijverige werkers die gewillig bevelen uitvoerden
• Tegelijkertijd verspreidden leden communisme onder de rest
• In iedere fabriek, mijn, kantoor, klas, dorp en stad een aantal leden
• Echter: van de 100 waren 95 volgers 

"Socialistisch realisme" in Soviet-kunst. Deze poster uit 1918 viert 'Een jaar proletarische dictatuur'. Beeld de overwinningen uit het eerste jaar uit. 

•  Een arbeider en een boer staan op de symbolen en kettingen van het oude regime. De blije mensen in de achtergrond vieren hun triomf en gaan zelfverzekerd richting een voorspoedige, geïndustrialiseerde toekomst. 

Symboliek vlag van de Sovjet-Unie 

Rood: ontstaan tijdens Franse Revolutie en Parijse commune (1881): Macht aan het volk! 

    Hamer: arbeiders + sikkel: boeren = de staat 

Ster: vijf vingers van de arbeiders / de vijf continenten (Afrika, Amerika, Australië, Azië,  Europa) 

Van oorlogscommunisme naar NEP 

• In 1920 werd slechts één derde van de landbouwgrond gebruikt i.v.m. 1914
• Langdurige droogte + ontbreken transport --> miljoenen hongerdoden 
• 1922: 1e WO, revolutie, burgeroorlog, Terreur, hongersnood --> SU afgrond 
• Opstanden en muiterijen doen Lenin beseffen dat:

1. Socialisatie staat te snel ingevoerd
2. Compromis met kapitalisme is nodig
3. Voert Nieuwe Economische Politiek in 

Nieuwe Economische Politiek
1921-1927

• Oogstbelasting ging omlaag
• Boeren die meer produceerden dan overheid verlangde mochten overschot vrijelijk verkopen
• Kleine bedrijven mochten weer winst maken
• Effecten: in 1928 zat Rusland op het vooroorlogse productieniveau. 

Leg uit hoe het Nieuwe Economische Politiek verschilt van het oorlogscommunisme

Machtsstrijd na Lenins dood 

•  Lenin stierf in 1924 
• Overblijfselen permanent in Kremlin, Petrograd werd Leningrad 
• Machtsstrijd binnen de CP gevoerd door Jozef Stalin en Leon Trotski 
• Stalin, die door Lenin gevaarlijk en 'te lomp' werd beschouwd wint
• Trotsky beschuldigt van verraad en verbannen. Wordt in 1940 vermoordt. 

Als secretaris-generaal kon Stalin binnen de CP posities geven en ontnemen 

Leon Trotsky leidde het Rode Leger gedurende de burgeroorlog 

Einde van de NEP 

• Stalin beëindigde NEP en lanceerde geleide / planeconomie
• Staat bepaalt aanbod en prijs geproduceerde goederen
• Dit wordt vastgelegd in een vijfjarenplan (doelstellingen die binnen 5 jaar behaald moeten worden)
• Hoe? Industrialisatie en collectivisatie (maken tot gemeenschappelijk eigendom) van de landbouw
• Sovjet-Unie moest een modern land worden

Het doel van het vijfjaren plan werd door Stalin verwoordt in 1929

"We are becoming a country of metal, a country of automobiles, a country of tractors. And when we have put the U.S.S.R in a motor car and the muzhik (een russische boer) in a tractor ... we shall see which countries may then be classified as backward and which as advanced."

Hoe werd dit plan vormgegeven? 

• Collectivisatie: boeren geven grond en vee aan de staat --> staatsboerderijen
• Op deze staatsboerderijen kan met machines worden gewerkt, echter ...
• Boeren weigerden bezit op te geven, met name ...
• Koelakken ('rijke' boeren) en familie geliquideerd / gedeporteerd naar straf- en werkkampen (Goelag) 
• Ironie: veel van deze Koelakken kwamen op tijdens de NEP. 

Interpretatievragen bij de bron 

1. De kinderen zijn er slecht aan toe. Noem drie dingen waaraan je dat kunt zien.
2. Je hebt geleerd wat de ideeën van de communisten waren. Vind je deze foto daar goed bij passen?
3. Deze foto is genomen in één boerendorp. Zou de situatie in de andere dorpen veel beter zijn?  
4. Stel dat deze foto te zien was in een Sovjetkrant. Hoe zouden de gewone Russen reageren? En hoe de partijleiding?
5. Stel dat mensen in het westen deze foto onder ogen kregen. Wat zouden ze van het communisme denken? 
6. Bedenk wat de bedoeling van de fotograaf is geweest
7. Zou de fotograaf voor of tegen het communisme zijn?
8. Als je iets wilt weten over de toenmalige toestand op het Russische platteland, heb je dan veel aan deze bron?  

Foto van een boerendorp in de Sovjet-Unie in de jaren
dertig van de twintigste eeuw 

Collectivisatie leidt tot honger

• Meest succesvolle boeren stierven
• Boeren doden eigen vee in verzet 
• 1932: Oekraïne levert slechts 40% opgelegde quota. Als straf werd graan in beslag genomen --> 2.5 - 7.5 miljoen doden
• Stalin exporteert 50% graanproductie naar westen om industrialisatie te betalen
• Industrialisatie in Sovjet-Unie kwantitatief derde grootste ter wereld (Na Verenigde Staten en Duitsland) 

De oprichting van staatsboerderijen was een van de meest radicale en gehate economische daden van Stalin. Echter, het gaf boeren wel de gelegenheid het land met nieuwe machines te bewerken. Foto genomen begin 1930 

Nadruk lag op zware industrie. Deze autofabriek representeert de nieuwe industriële economie en toont de politieke loyaliteit aan Stalin 

Stalins wantrouwen leidt tot terreur 

• 1930-1953: Volgens KGB werden 3,778,334 mensen veroordeeld wegens 'antirevolutionaire activiteiten'. 
• Meer dan 750.000 executies, rest naar Goelag
• Onder slachtoffers veel nationalistisch(?) groeperingen als Armenen en Polen
• 1937-1938: Grote Terreur
  Militaire top rode leger uitgemoord en/of uit functie gezet
• Na 1938 waren er geen 'oude Bolsjewieken' van tijdens de Oktoberrevolutie meer over
• Enkel een nieuwere groep geheel in Stalins ideaal: compleet gehoorzaam aan de staat. 

Opdracht: Heldendom in de Sovjet-Unie 

Opdracht: Heldendom in de Sovjet-Unie

Het populaire verhaal van Pavlik gaat als volgt: Op 13 jarige leeftijd komt Pavlik Morozov thuis van school wanneer hij het ondenkbare ziet: zijn vader verstopt graan voor de staat. Als trotse Jonge Pionier van de Sovjet-Unie doet Pavlik het enige juiste: hij geeft zijn vader aan. Pavliks vader wordt gearresteerd, veroordeeld en geëxecuteerd. Pavlik wordt een half jaar later vermoord. De Soviet-regering verklaart Pavlik een held, een glorieuze martelaar, gedood door tegenstanders van de staat. Er werden vele standbeelden opgericht ter ere van Pavlik en scholen werden naar hem vernoemd.

1. Vind jij Pavlik ook een held?

2. Vind jij dat Pavlik een standbeeld heeft verdiend?

3. Bekijk het filmpje op de volgende dia. Beantwoordt daarna de volgende vragen

4. Verklaar het handelen van Pavlik aan de hand van het filmpje.

5. Bekijk jouw antwoord bij vraag 1 en 2. Ben jij nu een andere mening toegedaan? Leg je antwoord uit.