geschiedenis van Sinterklaas

• geschiedenis (pabo)
• HBO
• Studiejaar 1

De geschiedenis van sinterklaas

Welkom bij Sintcollege

- gebruik je mobiel (of andere device) als tweede scherm voor de interactieve opdrachten

- voer de lescode in 

Wat denk je? Hoe oud is Sinterklaas dit jaar geworden?

1. ±865 jaar oud
2. ±2580 jaar oud
3. ±1740 jaar oud
4. ±1160 jaar oud

Twee priesterstudenten onderweg naar universiteit; lopen langs donker bos; avond valt en zoeken onderdak bij herbergier. 's nachts beroofd de herbergier de studenten en vermoordt hen met bijl, hakt ze in kleine stukken en bewaart deze in een pekelvat. Na zeven jaar komt Sint Nicolaas langs; herbergier vraagt of hij iets wil eten. Nicolaas wil vlees uit dat ene vat in kelder. Spel is uit voor herbergier; hij wil vluchten. Sint zegt dat hij en zijn vrouw oprecht berouw moeten tonen. Vat gaat op en studenten komen er heel uit. 

Later van 2 naar 3 studenten . En nog weer later drie kinderen en herbergier wordt slager.

• geboren in Patara, ±280 na Chr.
• uit koopmansfamilie
• priester en weldoener

• christendom nog prille religie
• Nicolaas werd bisschop van Myra

3e en 4e eeuw

±300 na Chr. is Christendom wijd verspreid in Romeinse Rijk. Wordt door overheden getolereerd.  

• heiligverklaring
• graf in Myra werd bedevaartsoord
• ±1087 uit voorzorg beenderen door Italiaanse kooplieden veilig gesteld
• waarom? dreiging Turken vanuit Azië
• reliekverering in Europa

Myra

Bari

Venetië

±500-1100

Het Byzantijnse Rijk was het overgebleven gedeelte van het Romeinse Rijk toen het West-Romeinse Rijk werd veroverd en geplunderd. Het Oost-Romeinse Rijk of Byzantijnse Rijk was welvarend. In plaats van Latijn spraken de inwoners Grieks. De hoofdstad van dit overgebleven rijk was Constantinopel (het hedendaagse Istanbul). Het Rijk besloeg Griekenland, Malta, Turkije, Syrië, Libanon, Israël en Egypte. Later ongeveer rond het jaar 1000 bestond het Rijk alleen nog maar uit Griekenland en West-Turkije. In 1204 werd in de Vierde Kruistocht Constantinopel veroverd door de Kruisvaarders die het Latijnse Keizerrijk stichten. Een paar decennia later had het Byzantijnse Rijk Griekenland en West-Turkije weer, maar Het Byzantijnse Rijk raakte steeds meer verzwakt. In 1453 werd Constantinopel veroverd door het Ottomaanse Rijk door Mehmed II.

• christenen én 'heidenen' leven naast elkaar
  


• 6 december 343 vermoedelijke sterfdag van Nicolaas
• heidense gebruiken vermengden zich met christelijke rituelen
• kenmerken van goden (denk o.a. aan de Germaanse god Wodan)
• Nicolaas gekoppeld aan 'vruchtbaarheid'

attributen van heilige Nicolaas: 

• drie gouden bollen
  
• zakje met goudstukken
• pekelvat / drie jongens

• Nicolaas werd 'Sint' Nicolaas
• heilige = bemiddelaar
• patroonheilige van de zeelieden, reizigers, kooplieden, prostituees, huwbare jongeren, jonge kinderen
• goedheiligman = goed-huwelijks-man

• ±1200: Nicolaasverering in heel Europa
  
• overal kerken, kapellen en hospitaals aan hem gewijd
•  vooral in havensteden
  
• in veel landen werd (en wordt) op 6 december de naamdag van Nicolaas gevierd

±1100-1500

In welke stad woonde en werkte Nicolaas als bisschop?

1. Bari
2. Myra
3. Venetië
4. Rome

Voor wie is Nicolaas GEEN beschermheilige?

1. prostituee
2. matroos
3. slager
4. scholier

• mirakelspelen (±1100)
  
• versmelting met feest van 'Onnozele kinderen' 
• op 6 december processie van kinderbisschop door de stad (±1300)
• daarachter scholieren: vaak als donker figuur, duivel of nar

Kloosterscholen

'Onnozele (= onschuldige) kinderen' is feest waarbij een kinderbisschop werd gekozen. Aanvankelijk op de vooravond van 28 december. Omgekeerde wereld, vergelijkbaar met carnaval. Ook lagere geestelijkheid had op 26 en 27 december een vergelijkbaar omkeringsfeest: ezels- of karrenfeest. Daar ging het ruig en losbandig aan toe. Om het kinderfeest niet te veel onder invloed van ezelsfeest te laten komen, besluit de hogere geestelijkheid de verkiezing van de kinderbisschop te verplaatsen naar 6 december, de sterfdag van Sint Nicolaas.  Sint komt dus tijdens mirakelspelen én de optocht van de kinderbisschop 'tot leven'. Optocht van de sint vindt hier zijn bestaan.

'Hulpjes' van Sint Nicolaas

• goed <-> kwaad
• heilige <-> duivel
• licht <-> donker
• aan ketting meevoeren ('het kwade geknecht')

• Sinterklaasmarkt: volksfeest met geschenken
  
• 'Goed-huwelijks-man': speculaaspop (vrijer), taai-taaipop, hart van suikergoed,  vruchten, (peper)noten, marsepein (dierenvorm)
• liefdesgedichten

In de late Middeleeuwen was Sint Nicolaas een belangrijk feest. In die tijd gingen feesten vaak vergezeld van markten en kermissen. Men ging eerst naar de kerk en na de mis was er buiten van alles te doen. Zo ook op het Sint Nicolaasfeest. Deze Sint Nicolaasmarkten waren heel populair. Van heinde en verre kwamen mensen om hun Sint Nicolaas inkopen te doen. Want op Sint Nicolaas was het de gewoonte dat men cadeautjes gaf aan dierbaren, maar ook aan arme mensen.

Een bijzonder gebruik op deze markten was het geven van een speculaasvrijer. Dat was een grote speculaaspop die met goudpapier en suikerglazuur versierd was. Deze poppen kon je aan iemand geven als liefdesbetuiging. Nam het meisje de koek aan van haar potentiële vrijer dan was er al veel gewonnen. Meestal werd de verliefde jongeling enkele dagen later na kerktijd op de koffie uitgenodigd. Kreeg de jongen dan het hoofd van de koekvrijer, dan zat hij “gebakken”. Brak het meisje echter de benen van de koek af, dan kon de jongen “de benen nemen”. Een taaitaaipop aangeboden krijgen werd niet als een goed teken beschouwd.

Sinterklaas werd namelijk gezien als goedhuwelijksman (goedheiligman) en dat bleef hij dus op deze manier ook. (Denk hierbij aan de Legende van de Drie meisjes die een bruidsschat krijgen.)

Hoe heette het middeleeuwse feest waar een kindbisschop voor één dag de baas mocht spelen?

1. feest van 'onnozele kinderen'
2. feest van 'ongure duvels'
3. feest van 'mirakels en heiligen'
4. feest van 'wijze bisschoppen'

Waarom kocht een middeleeuwer op 6 december speculaaspoppen, suikerharten, taai-taaipoppen, vruchten, noten en marsepeinen dieren?

1. ter voorkoming van een winterdepressie
2. voor een betere gezondheid
3. als voorbereiding op het kerstdiner
4. beïnvloeden van vruchtbaarheid

• door verbeterde landbouwmethoden
• door Reformatie en Contrareformatie

• per regio verschillend (NB Rusland en Alpen bleven trouw aan Nicolaas)

Na 1500 verloor Sint Nicolaas aan populariteit

16e eeuw

• kinderbissschop verdween uit straatbeeld
  

• binnenshuis vieren
  
• Sint-lekkernijen bij bakker
• sintliedjes & schoen zetten
• onzichtbaar, maar hield jeugd goed in de gaten

17e eeuw

Johannes de doper als pop => dus katholiek gezin

• Sintviering ondergronds in protestantse gebieden
• In katholieke gebieden werd Sinterklaas onderdeel van volkscultuur

• Verlichtingsdenkers: 'Sintviering is mal 'paapsch'  (katholiek) bijgeloof'

18e eeuw

Sinterklaas als opvoeder: beloner en straffer

(duivels)knecht aan zijde van de Sint

Zuid-Beieren en Oostenrijk

Krampus als hulpje Sinterklaas in Zuid-Beieren en Oostenrijk; in deze gebieden ondanks strenge katholieke geloof ook nog tot ver in 19e eeuw geloof in heksen en duiveluitdrijving door priesters; mand van marskramer om stoute kinderen mee te nemen; Krampus liep geketend aan de Sint vast = geknecht kwaad; vaak moest hij buiten huis wachten; binnen waren dan de kettingen te horen. Na praatje van de Sint mocht hij pas naar binnen. Zette daar de boel op z'n kop; kinderen bang maken; Sint moest hem dan tot de orde roepen.

Krampus strafte kinderen door hen te slaan of in zak of mand te stoppen; hoefde de heilige Sint dan niet zelf te doen.

NB rammelen met ketting: gaat 'makkers staakt uw wild geraas' over

Verschillende knechten en/of plaats- 

vervangers van Sint: Ruprecht, Krampus, 

Père Fouettard, Schmutzli of Zwarte Klaas

Gemeenschappelijk: zwartgemaakt gezicht of masker, roe, zak & ketting

(uiterlijke kenmerken van duivel, boeman of schoorsteenveger)

Frankrijk

Tjechië

Oostenrijk

Zwitserland

Sleep de tekstjes naar de juiste tijdvakken in de tijdbalk

Nicolaas van Myra

Sintviering groot katholiek (volks)feest

Sinterklaas gaat in NL ondergronds

In welke gebieden kreeg Sinterklaas een duivels 'donker' hulpje?

1. Scandinavische landen
2. Spanje en Portugal
3. zuiden van Duitsland en de Alpen
4. Italië

• comeback van Sinterklaas in Nederland

• Napoleon: gelijkschakeling godsdiensten

• herwaardering Sint als opvoeder (na Verlichting)
• invloed van de  Romantiek (interesse in volksverhalen)

19e eeuw

Romantiek is reactie op rationele Verlichting; gevoel centraal; tijdens Romantiek interesse in volksverhalen (bijv. gebroeders Grimm en verzamelen van sprookjes), sagen en legenden.

Traditie = groep- en groeiproces; er komt iets bij en er valt ook telkens weer iets af, Zodra er niets meer bijkomt (bijv. bij Sint  Maarten) verschrompelt de traditie en dooft deze uiteindelijk als een nachtkaars uit.

Nicolaaskerk A'dam

Oude kerk Amsterdam uit middeleeuwen (gewijd aan Sint Nicolaas) -> daarna schuilkerk 'Onze Lieve Heer op Solder' -> in 19e eeuw openlijk nieuwe katholieke Nicolaaskerk (tegenover het Centraal Station)

1850

1907

kinderboek van Jan Schenkman 

'Sint Nicolaas en zijn knecht'

nieuwe ingrediënten:

- moorse page als knecht

- stoomboot

- Spanje = Italië hoorde in 16e en 17e eeuw bij Spaanse Rijk. Noten, vijgen en sinaasappelen komen uit Spanje.

• opnieuw openbare viering van sinterklaasfeest
• nu met een zwarte knecht aan Sints zijde
• gekleed als moorse page (kindslaaf) uit 17e eeuw

Waarom een knecht?

• zwarte piet als boeman
  
• 'duiveltje' naast de goede sint?
• tegenstelling goed-kwaad; licht-donker
• slavernij als inspiratiebron

prent uit 1910

19e eeuw is tijd van: 

• modern imperialisme
  
• kolonialisme
  
• evolutietheorie

Het negatieve, discriminerende beeld dat blanke mensen van gekleurde mensen (in 19e eeuw) hebben gevormd, is mede gebaseerd op een gecultiveerde tegenstelling tussen wit en zwart, tussen licht en duisternis.

• fascinatie voor de 'exotische' mens 
  
• minderwaardig geachte mensen 
  
• diep geworteld racisme

• intochten in steden en dorpen
• toenemend aantal pieten vanaf 1950 
• schoolbezoek
• gedichten en suprises als ook volwassenen gaan deelnemen aan feest

20e eeuw

Nederlandse emigranten namen Sinterklaas mee naar Amerika. 

Santa Claus werd de Amerikaanse Sint.

Wanneer maakte Sint in Nederland zijn comeback?

comeback van het Sinterklaasfeest

Hoe kwam zwarte piet aan zijn uiterlijk in de 19e eeuw? Wat was belangrijke inspiratiebron?

1. van scholieren tijdens 'Onnozele kinderen'
2. van de heidense goden in Oost Romeinse Rijk
3. van duivelse knecht Krampus
4. van 17e eeuwse moorse pages / kindslaven

Kritiek op zwarte piet

• traditie => dynamisch groeps- en groeiproces
  
• Sinterklaasfeest was altijd al aan verandering onderhevig 

• traditie: er komt iets bij en er valt ook telkens weer iets af
• zodra er niets meer bijkomt, verschrompelt de traditie en dooft deze uiteindelijk als een nachtkaars uit.

Bedankt voor jullie aandacht. 

Fijn Sinterklaasfeest gewenst!