BVJ Thema 5 Erfelijkheid en evolutie

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 2

Thema 5:

 Erfelijkheid en evolutie

Erfelijkheid & Evolutie

Grondleggers: Erfelijkheid en Evolutie

1953

1865

1859

Waarom passen die twee onderwerpen goed bij elkaar?

Wat bepaalt ons uiterlijk?

Bs. 1: Genotype en Fenotype

Leerdoelen

5.1.1 Je kunt omschrijven wat het genotype en het fenotype zijn.

5.1.2 Je kunt uitleggen dat cellen alleen de erfelijke informatie gebruiken die ze nodig hebben.

Wat zijn chromosomen?

Cel van een mens: 46 chromosomen (23 paren chromosomen)

Chromosomen paren

Zet in de juiste volgorde van klein naar groot:

1. cel - chromosoom - DNA - gen
2. gen - chromosoom - DNA - cel
3. gen - chromosoom -cel - DNA
4. gen - DNA - chromosoom - cel

Celdeling

Celdeling

Genexpressie

Ieder cel bevat dezelfde erfelijke informatie

Toch is niet iedere cel hetzelfde....

Wat de functie van de cel wordt hangt af van welke genen actief zijn of tot uiting komen. Dit noemen we genexpressie

Genotype

• Gen = stukjes DNA die samen de informatie bevatten voor een erfelijke eigenschap.

• Genotype = informatie voor de erfelijke eigenschappen van een organisme.

Fenotype

= Alle eigenschappen van een organisme samen. 

• Zichtbare en onzichtbare eigenschappen van een organisme!

Fenotype = Genotype + milieu

Fenotype (begin van het leven)

Fenotype (eind van het leven)

Is het genotype en/of het fenotype van de Himalayan rabbit verandert?

1. alleen het genotype
2. alleen het fenotype
3. zowel het genotype als het fenotype
4. Beide zijn niet verandert

Welke uitspraak over genotype en fenotype klopt het best?

1. Het fenotype komt voort uit het genotype.
2. Het genotype komt voort uit het fenotype.
3. Het fenotype komt voort uit het genotype en milieuinvloeden.

Aan de slag/ keuze

Weektaak: 

Thema 5 bs. 1, opdracht 1 t/m 8

of

TJK Th4 inzien & vragen stellen

Tips

Samenvatting, oefeningen & oefentoets op: Biologiepagina

https://biologiepagina.nl/2en3/Erfelijkheidevolutie/samenvatting.htm

Bs. 2: Chromosomen

Vandaag

Herhalen bs. 1

Uitleg bs. 2 Chromosomen

Aan de slag!

Genotype of Fenotype?
Dit geef je door aan je kinderen.

1. Genotype
2. Fenotype

Wat kun je makkelijker veranderen, je genotype of fenotype?

1. Genotype
2. Fenotype

Hebben deze mensen hetzelfde genotype en fenotype?

1. Zelfde genotype / zelfde fenotype
2. Zelfde genotype / verschillend fenotype
3. Verschillend genotype / zelfde fenotype
4. Verschillend genotype / verschillend fenotype

Kunnen genotype en fenotype hetzelfde zijn?

1. Ja, genotype en fenotype zijn altijd hetzelfde.
2. Het hangt af van het organisme.
3. Nee, genotype en fenotype zijn niet hetzelfde.
4. Het hangt af van de omgeving.

DNA

Celkern

Cel

Chromosoom

Leerdoelen

5.2.3 Je kunt uitleggen hoe elk van de ouders 50% van de chromosomen levert.

5.2.4 Je kunt aangeven dat bij mensen het geslacht wordt bepaald door de geslachtschromosomen.

5.2.5 Je kunt uitleggen hoe door geslachtelijke voortplanting variatie in genotypen ontstaat.

Cel van een mens: 46 chromosomen (23 paren chromosomen)

Chromosomen paren

Elke gewone menselijke lichaamscel bevat:

1. 23 Chromosomen
2. 34 Chromosomen
3. 46 Chromosomen
4. 92 Chromosomen

Een menselijke geslachtscel bevat:

1. 23 Chromosomen
2. 34 Chromosomen
3. 46 Chromosomen
4. 92 Chromosomen

46 chromosomen of 23 paar chromosomen!

Variatie genen

• In geslachtscellen geen paren. 
• 1 chromosoom per paar doorgegeven.
• Meiose: celdeling van geslachtscellen waarbij chromosomen verdeeld worden. 

Mitose, Meiose I en/of Meiose II

verdubbelen

In paren liggen

Afb. 3 Verschillende informatie op een chromosomenpaar

Hoe kan de informatie van een gen (bijv. oogkleur) verschillen op een chromosomenpaar?

Waardoor wordt bepaald of iemand een jongen of een meisje wordt?

1. Doordat de moeder een X of Y chromosoom doorgeeft.
2. Doordat de vader een X of Y chromosoom doorgeeft.
3. Dat kiezen ouder voor de geboorte.
4. Dat is niet bekend.

Leg uit waarom broertjes en zusjes er nooit hetzelfde uitzien (uitzondering: eeneiige tweeling).

Hoe kan het dat eeneiige tweelingen er wel (bijna) hetzelfde uitzien? Leg je antwoord uit.

Aan de slag!

Vorige weektaak af (1 t/m 8 bs. 1)?

Weektaak: 

Thema 5 bs. 2 opdracht 1 t/m 10

Bs. 3: Genen & allelen

Vandaag

Herhalen bs. 2

Uitleg bs. 3 Genen & allelen

Toets Th4 inzien!

(Aan de slag)

De verschillende natuurlijke haarkleuren/vormen worden veroorzaakt door:

1. Genotype
2. Combinatie van fenotype en genotype
3. Omgeving
4. Fenotype

Elke gewone menselijke lichaamscel bevat:

1. 23 paar chromosomen
2. 23 chromosomen
3. 46 paar chromosomen
4. 46 chromosomen

Hoe noem je dit?

Welk geslacht heeft dit organisme?

1. Man
2. Vrouw
3. Intersekse

DNA

Celkern

Cel

Chromosoom

Basen(paren)

Leerdoelen

5.3.6 Je kunt omschrijven wat genen en allelen zijn.

5.3.7 Je kunt omschrijven wat een mutatie is.

5.3.8 Je kunt omschrijven wat kanker is.

Elke lichaamscel bevat bijna twee meter DNA. Het DNA in één cel is opgebouwd uit ongeveer drie miljard basen: de bouwstenen van het DNA.

DNA

• Chromosomen bestaan voor een groot deel uit de stof DNA (afkorting). 
• DNA is opgebouwd uit de basen A, T, C en G. 
• Eén paar (dus A–T of C–G) noem je een basenpaar. 

Genen

• Voor elke eigenschap en elk proces zijn duizenden basenparen nodig.
• De basenparen die samen nodig zijn voor een eigenschap, vormen een gen
  

Allel

• Gen B = gelijk
• Gen A = verschillend op de 2 chromosomen

De informatie in een gen noem je een genvariant of allel. 

De twee allelen van een gen noem je een allelenpaar

Welke beschrijving hoort bij welk begrip?

Bevat informatie over één erfelijke eigenschap

Bestaat uit DNA en eiwitten

Is een variant van een gen

De stof die de code bevat over erfelijke eigenschappen

Chromosoom

Allel

DNA

Gen

Denken jullie dat celdeling en (dus DNA kopiëren) altijd goed gaat?

1. Ja
2. Nee

Gevolgen mutatie in een lichaamscel

gevolgen mutatie in een geslachtscel

Mutatie

• Mutatie zichtbaar in fenotype -> mutant
• Albino: mutant waarbij het lichaam
  geen pigment vormt.

Wat zou voor een mutatie kunnen zorgen?

Mutagene invloeden

Kanker

Een ander woord voor kankergezwel is:

Voorbeeld van chemische schadelijke stoffen zijn sigarettenrook en asbest. Dit is een voorbeeld van:

Waneer weefsels verstoord worden door de groei van een gezwel dan noemen we dat: 

Door mutaties en geslachtelijke voortplanting ontstaat 

in genotypen.

Tumor

Mutagene invloeden

Kanker

Variatie

In welk type cellen zijn de gevolgen van een mutatie het grootst?

1. Bij een mutatie in bloedcellen.
2. Bij een mutatie in geslachtscellen.
3. Bij een mutatie in huidcellen.

Aan de slag!

Vorige weektaak af (1 t/m 10 bs. 2)?

Weektaak: 

Thema 5 bs. 3 opdracht 1 t/m 8

Toets Thema 4 inzien via Test-correct!

Bs. 4: De Evolutietheorie

Vandaag

DWDD Evolutie college afkijken (~15 min)

Bs. 4 De evolutietheorie

Aan de slag!

Leerdoelen

5.4.9 Je kunt de evolutietheorie beschrijven.

Evolutie

= Ontwikkeling van het leven op aarde waarbij soorten ontstaan, veranderen en/of verdwijnen. 

Evolutietheorie is een wetenschappelijke verklaring voor het ontstaan, veranderen en het verdwijnen van soorten. 

Soorten ontstaan

Soorten veranderen

Soorten verdwijnen

Evolutie

Nodig: 

1. Genetische variatie = niet iedereen is genetisch hetzelfde

2. Selectiedruk = niet iedereen heeft evenveel kans om te overleven en zich voort te planten (en dat verschil is genetisch bepaald)

Genetische variatie

Hoe komt het dat niet iedereen genetisch hetzelfde is?

• Geslachtelijke voortplanting (genen van vader en moeder)
• Mutaties

Natuurlijke selectie

Individuen die beter zijn aangepast aan de omstandigheden (milieu) hebben meer kans om te overleven en dus meer kans om hun genen door te geven aan hun nakomelingen.

"Survival of the fittest"

Nieuwe soort

Als twee groepen genetisch zo van elkaar gaan verschillen dat ze samen geen nakomelingen meer kunnen krijgen worden het twee verschillende soorten.

Nodig: isolatie

Darwin

Aan de slag!

Vorige weektaak af (1 t/m 8 bs. 3)?

Weektaak: 

Thema 5 bs. 4 opdracht 1 t/m 7

Bs. 5: Geschiedenis v/h leven op aarde

Vandaag

Bs. 4 herhalen

Bs. 5 Geschiedenis van het leven op aarde

Aan de slag!

Wat is evolutie?

1. Het ontstaan van nieuwe soorten doordat organismen met de oorspronkelijke vorm uitsterven.
2. De ontwikkeling van leven op aarde waarbij soorten ontstaan, veranderen of verdwijnen.
3. De grotere overlevingskans van individuen met een betere aanpassing aan het milieu.

Wat hoort er op de puntjes?
Individuen van een soort met een betere aanpassing aan hun omgeving hebben een grotere overlevingskans. Hierdoor kunnen zij zich beter/vaker voortplanten en meer nakomelingen krijgen. Dit verschijnsel werd door Darwin ..... genoemd

Leerdoelen

5.5.10 Je kunt uitleggen hoe fossielen zijn ontstaan.

5.5.11 Je kunt uitleggen dat soorten verwant zijn als ze een gemeenschappelijke voorouder hebben.

Fossielen

Fossielen zijn versteende overblijfselen van organismen.

• Fossielen ontstaan als (resten van) organismen worden bedekt door zand en klei.
  
• In welk gesteentelaag het fossiel ligt, zegt iets over de leeftijd ervan.

Tijdperken

De tijdperken en perioden van de aarde worden weergegeven in een geologische tijdschaal.

Pak je boek erbij en zoek deze afbeelding op:

Hoe lees je de geologische afbeelding correct af?

1. Je begint onder en gaat naar boven
2. Je begint boven en gaat naar onderen

Wanneer begon het cambrium?

1. 4600 miljoen jaar geleden
2. 2300 miljoen jaar geleden
3. 542 miljoen jaar geleden
4. 488 miljoen jaar geleden

Wanneer verschijnt het eerste landdier?

1. 359 miljoen jaar geleden
2. 416 miljoen jaar geleden
3. 444 miljoen jaar geleden
4. 488 miljoen jaar geleden

Wat is de laatste periode waarin de dinosauriërs leefden?

1. Trias
2. Jura
3. Krijt
4. Tertiair

Waar staat "MJG" voor in afbeelding 2?

Wanneer ontstonden de eerste primitieve mensachtigen?

1. 1 miljoen jaar geleden
2. 2 miljoen jaar geleden
3. 3 miljoen jaar geleden
4. 4 miljoen jaar geleden

schooltv.nl

Verwantschap

Soorten die zijn ontstaan uit een gemeenschappelijke voorouder vertonen verwantschap. Je kan verwantschap vaststellen door onderzoek te doen naar:

• DNA 
• Bouw van het lichaam
• Rudimentaire organen 

Verwantschap: DNA

Hoe meer het DNA van soorten overeenkomt, hoe meer deze soorten aan elkaar verwant zijn.

Dit kan je onderzoeken met behulp van DNA-technieken/ biotechnologie

--> Bs. 6 (gaan we niet behandelen)

Verwantschap: bouw

• Skeletten hebben
  overeenkomstige
  beenderen (botten)

Verwantschap: rudimentaire organen

Door aanpassingen kunnen organen een deel van hun functie verliezen en niet of nauwelijks tot ontwikkeling komen. Resten hiervan noem je rudimentaire organen of rudimenten

Stambomen geven verwantschap aan

Bekijk de stamboom rechts. Juist of onjuist: hooiwagens zijn eerder ontstaan dan teken

1. Juist
2. Onjuist

1. Beerdiertjes zijn meer verwant aan de peniswormen dan aan de gifkakendragers.
2. Beerdiertjes zijn later ontstaan dan rondwormen

1. Geen van beide conclusies is juist.
2. Alleen conclusie 1 is juist.
3. Alleen conclusie 2 is juist.
4. Beide conclusies zijn juist.

1. In het Carboon
2. In het Devoon
3. In het Neozoïcum

Aan de slag!

Weektaak: 

Thema 5 bs. 5 opdracht 1 t/m 6 & 8

Klaar?

Kijk nog eens naar de schoolplaat over Evolutie (https://ntr.nl/html/micrio/schooltv/evolutie/index.html) 

of ga alvast leren voor het proefwerk!