H8.1 Expressie + Hoekig

• Kunst
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

H8: Introductie van het hoofdstuk

Cultuur van het moderne in de eerste helft van de twintigste eeuw

(Uit de Syllabus)

Accenten binnen het onderwerp:

• avantgardistische stromingen;

• expressie en abstractie;

• architectuur: functionalisme;

• ontwikkelingen in de kunsten in Rusland (bijvoorbeeld constructivisme);

• psychologisch realisme (Konstantin Stanislavski) en episch theater (Bertolt Brecht);

• vernieuwing van de academische dans (bijvoorbeeld Les Ballets Russes) en ontstaan moderne theaterdans (bijvoorbeeld Isadora Duncan, Martha Graham); dansrages;

• expressionisme en atonaliteit in de muziek;

• ontstaan nieuwe muzieksoorten: blues en jazz;

• ontwikkelingen en experimenten binnen film (bijvoorbeeld Sergei Eisenstein, Duits expressionisme, Hollywoodgenres en animaties).

Specificaties van het onderwerp vanuit domein B invalshoeken voor reflectie:

Kunst en religie, levensbeschouwing

 Visies op geschiedenis: breuk met het verleden.

 ‘Ontdekking’ van het onderbewuste (Sigmund Freud), esoterische stromingen, filosofische benaderingen versus christelijk mens- en wereldbeeld.

 Utopieën van een nieuwe tijd: kunst is baanbreker voor die nieuwe tijd; kunst wil maatschappij veranderen.

 Kunst heeft geestelijke waarde en universele betekenis: op zoek naar essentie, abstractie.

Kunst en esthetica

 Van het materiële naar het geestelijke: verwerping natuurgetrouwheid (bijvoorbeeld kubisme); vorm, verhouding (bijvoorbeeld Piet Mondriaan, De Stijl).

 Uitdrukking van het innerlijke van de kunstenaar.

 Theorievorming (bijvoorbeeld futuristisch manifest, Der Blaue Reiter, An Actor Prepares, twaalftoonstechniek, Rudolf von Laban).

 Originaliteit als criterium.

 Kruisbestuiving tussen verschillende disciplines, samen met een groep gelijkgestemden het nieuwe brengen.

 Form follows function (bijvoorbeeld Louis Sullivan, Hendrik Petrus Berlage, Frank Lloyd Wright), morele aspecten van verwerpen van decoratie (Adolf Loos).

 Anti-kunst en Anti-establishment en anti-kunst (bijvoorbeeld Futuristen, Dada, Erik Satie).

Kunstenaar en opdrachtgever; politieke en economische macht

 Maatschappelijke verhoudingen staan ter discussie (bijvoorbeeld socialisme, nationalisme versus internationalisme, eerste feministische golf en emancipatie van de vrouw).

 Opleiding: ontstaan van niet-traditionele academies met een onderzoekende, experimentele houding (bijvoorbeeld Bauhaus); zelfstandige gezelschappen (podiumkunsten).

 Opdrachtgevers: mecenaat en particuliere verzamelaars (bijvoorbeeld Helene Kröller-Müller) steunen de onafhankelijkheid van kunstenaars en hun zoeken naar nieuwe mogelijkheden; ‘derden’ organiseren optredens en tournees (bijvoorbeeld Sergei Diaghilev); kunstgalerieën.

 Politiek en kunst: propaganda en/of kritiek; verboden kunst (bijvoorbeeld Entartete Kunst).

Kunst en vermaak

 Film als amusement (bijvoorbeeld musicalfilm, Disney animaties).

 Theatershows (bijvoorbeeld revue, cabaret, circus, musical, showdans).

 Moderne gezelschapsdans uit de VS (bijvoorbeeld charleston) en Engeland (bijvoorbeeld ballroomdansen.

 Muziek: blues, ragtime, jazz, rhythm and blues, swing.

Kunst, wetenschap en techniek

 Kunst probeert de werkwijze van wetenschap te hanteren: grondslagen- en bronnenonderzoek.

 Kunst als 'laboratorium' (bijvoorbeeld Bauhaus); onderzoek nieuwe materialen (bijvoorbeeld gewapend beton) en toepassingen ervan.

 Experimenten met elektrisch licht in het theater (bijvoorbeeld Loïe Fuller) en met vorm en beweging in de ruimte (bijvoorbeeld Oskar Schlemmer).

 Experimenten met bewegend beeld (bijvoorbeeld Luis Buñuel, Man Ray, Fernand Léger).

 Experimenten met klank (bijvoorbeeld Sprechgesang) en klankbronnen (bijvoorbeeld lawaaimachines, elektrische gitaar).

 Ontwikkeling opnametechnieken en distributie (radio, grammofoon, geluidsfilm).

Kunst intercultureel

 Westerse blik op andere culturen; exotisme en primitivisme: verheerlijking van het primitieve en zuivere leven (bijvoorbeeld Josephine Baker), kritiek op de eigen cultuur (bijvoorbeeld Paul Gauguin).

 Niet-Europese invloeden op kunstenaars (bijvoorbeeld Henri Matisse, Antonin Artaud, Ruth St. Denis, Igor Stravinsky).

 Waardering van de Afro-Amerikaanse muziek

- Onderzoek volkscultuur (bijvoorbeeld Béla Bartók).

Welke religieuze en/of levensbeschouwelijke ontwikkelingen waren van invloed? 

Welke esthetische principes zijn in deze periode van belang?

Wie is de opdrachtgever, wat is de rol van politieke en/of de economische macht?

In hoeverre was het doel vermaak en welk publiek werd daarbij beoogd of bereikt?

Welke wetenschappelijke en/of technische ontwikkelingen waren van invloed?

Welke interculturele invloeden speelden daarbij een rol?

De 6 Kunstbeschouwelijke invalshoeken

Belangrijke wereldgeschiedenis

1900 Sigmund Freud publiceert De droomduiding

1908 Henry Ford introduceert lopende band

1914-1918 Eerste Wereldoorlog

1917 Russische Revolutie

1918-1939 Interbellum

1919 Begin radio als massamedium

1920-1929 Roaring Twenties

1924 Stalin aan de macht in Sovjet-Unie

1929 Beurskrach in New York

1929-1939 Crisistijd

1933 Hitler aan de macht in Duitsland

1939-1945 Tweede Wereldoorlog

1945 Atoombommen op Japan, oprichting VN

De context

Terug te lezen op blz. 159 van het handboek De Bespiegling. 

Belangrijke wereldgeschiedenis

Wereld ontwricht door oorlogen, een grieppandemie en een economische depressie. 

Einstein en Freud veranderen de kijk op de wereld. 

Ideologische tegenstelling tussen communisme, kapitalisme en fascisme geven spanningen.

Toch geven toenemende industrialisering en technologische vernieuwing hoop op een betere toekomst.

De context

Terug te lezen op blz. 159 van het handboek De Bespiegling. 

Belangrijke wereldgeschiedenis

Kunstenaars zetten zich af tegen de tradities van de vorige eeuw, in korte tijd volgen stromingen en stijlen elkaar snel op. 

--> Avant garde kunstenaars (kunstenaars die hun tijd ver vooruit zijn).

Culturele context

Terug te lezen op blz. 159 van het handboek De Bespiegling. 

Belangrijke wereldgeschiedenis

Een kleine greep uit verschillende paragrafen: 

Sigmund Freud en De droomduiding

Expressie (blz 166 en 167) 

Onderhuids --> Nachtmerrie (Erwartung)

Hoekig --> Dodendans (Mary Wigman) en Schots en scheef (Das Cabinet des Dr. Caligari (1920)

Vandaag

Terug te lezen op blz. 159 van het handboek De Bespiegling. 

Ben je even kwijt hoe het ook alweer zit? Dit filmpje legt helder uit wat de aanloop is naar de Cultuur van het moderne!

Sigmund Freud

• 1856-1939
• Psycholoog
• Mens laat zich niet alleen leiden door verstand! 
• Ook: driften, gevoelens, seksualiteit, agressie. 
• Visie: het onderbewuste is drijfveer voor gedrag

In dit filmpje wordt heel kort uitgelegd wie Sigmund Freud is. 

Freud als inspiratie!

• Theorieën vernieuwend
• Er wordt gebroken met heersende 'regels' in de kunsten: 
  Dans, theater, muziek, beeldende kunsten, etc: focus op emoties, het onderbewuste, dromen, driften, toeval
• Kloof tussen Avant-garde kunstenaars en publiek
  (kunst is afwijkend van wat men gewend was).

Expressie

Nadruk op het rechtstreeks tot uiting brengen van innerlijke drijfveren. 

Deze drijfveren worden volgens Freud niet bepaald door wat je met het verstand kan meten en weten, maar door je onderbewuste.

Uiting van gevoel in kunst: Expressief!

Op de afbeelding is een filmstill van Das Cabinett des Dr. Caligari uit 1920 te zien. Het is een Duitse expressionistische film, die in 8.1 Hoekig verder wordt uitgewijd.

Voorbeelden expressionisme

Vandaag:

• Erwartung, Duitse opera uit 1909
• Ernst Ludwich Kirchner, expressionistische schilderkunst 1880-1938
• Das Cabinett des Dr. Caligari, een film uit 1920. 
• Hexentanz, een dans van Mary Wigman uit 1914.

Arnold Schönberg

• 1874-1951
• Componist
• Kunstenaar
• Geboren in Wenen
• Lid van Der Blaue Reiter

Erwartung (1909)

• Opera van Arnold Schönberg uit 1909. 
• Verhaal over een nachtmerrie, niet duidelijk wat werkelijkheid is en wat droom is. 
• Suggestie van wanen: wat is realiteit?

Informatie te lezen op bladzijde 160 van De Bespiegeling.

Erwartung (1909)

Zoek op in je boek: 

Kenmerken van expressionisme in Die Erwartung. 

Welke woorden ken je nog niet? Kan je de betekenis vinden in je boek? 

Informatie te lezen op bladzijde 160 van De Bespiegeling.

Wat zie / hoor je?
Wat valt je op?

Waarom breekt Erwartung (1909)
met de gangbare opera's voor die tijd?

Erwartung (1909)

Waarom anders dan alle eerdere opera's?

Voorstelling: 

• Onderwerp is een nachtmerrie
• Kijk in binnenwereld hoofdpersoon
• Onlogisch verhaal, net als een droom
• Componist bemoeide zich met decor: boodschap moet niet verkeerd overkomen.

Muziek:

• Compositie heeft geen gangbare opbouw, verklankt een ononderbroken stroom van associaties
• Klinkt verwarrend en nerveus, schiet alle kanten op: als een uitbarsting van emoties

Noem aan de hand van 'Erwartung' van Schönberg
twee kenmerken van expressionistische muziek.
Gebruik hierbij muzikale begrippen als melodie, harmonie, ritme, klankkleur of dynamiek.

Freud en Schönberg?

Freud is geïnteresseerd in: 

Het onderbewuste, de vergeten/verdrongen gebeurtenissen:

het is niet voldoende om te letten op wat de patiënt nog wél weet. 

De mens is 'gecontroleerd': wat als die controle wegvalt? 

De wereld zonder controle boeit kunstenaars zoals Schönberg.

Mörder, Hoffnung der Frauen (1909)

Lees paragraaf 2 op blz 166. 

Vraag 4 (8.1, blz 111 wb.)

Beluister het fragment in de vorige slide. Mörder, Hoffnung der Frauen van Kokoschka wordt gezien als het eerste expressionistische toneelstuk. Omdat het een Gesamtkunstwerk betreft heeft de muziek van Hindemith ook expressionistische kenmerken. 

Noem er drie.

Antwoord

4 Antwoord: drie van de volgende:

• Dynamiek: grote contrasten tussen zeer luide en zachte passages.

• Ritme: De muziek is onrustig door de vele tempowisselingen

• Melodie: Op- en aflopende (chromatische) toonreeksen geven de muziek een onderhuidse spanning.

• Harmonie: Er wordt gebruik gemaakt van dissonanten (bv in de blaaspartijen).

Expressionisme

Kunst dient op de eerste plaats de individuele expressie van het innerlijke te zijn. 

Collectieven

- Expressionistische kunst viel niet altijd in de smaak: 

Kunstenaars treden vaak naar buiten als 'collectief'

v.b. Der Blaue Reiter en Die Brücke 

Ernst Ludwich Kirchner

• 1880-1938
• Richt Die Brücke op:
  een expressionistische kunstenaarsgroep
• Brug slaan naar moderne tijd

Die Brücke (1905)

"Bij ons hoort iedereen die direct en onvervalst weergeeft wat hen tot scheppen aanzet.' - Kirchner

Herhaling:

Nadruk op het het rechtstreeks tot uitdrukking brengen van innerlijke drijfveren. 

Freud:  Dit wordt niet bepaald door wat we weten en meten, maar door ons onderbewuste. 

Expressionisme

• Trekken zich weinig aan van bestaande (academische) regels
• Directe uitdrukking
• Persoonlijke en soms wat chaotische stijl

Egon Schiele

Persoonlijke psychische problemen duidelijk zichtbaar.

Geestelijke en lichamelijke uitputtingsslag richting de dood. 

Hexentanz (1914)

• Mary Wigman
• Dansbewegingen sluiten niet aan bij academische regels
• Muziek speelt ondergeschikte rol
• Ausdruckstanz

Wat gebeurt hier?
Wat zie / hoor je dat je dat denkt?

Duits expressionisme

En de expressionistische film!

WOI

1914-1918

Startsein door moord op Franz Ferdinand

Technologische ontwikkelingen zorgen voor nieuwe oorlogsvoering: 

Machinegeweren, tanks, gifgas, vliegtuigen

Inzetten van loopgraven

Europa had een levendige filmcultuur tot aan de eerste wereldoorlog. Duitse film in het bijzonder werd steeds raarder en meer duister, omdat de makers probeerden om de kijkers onder te dompelen in de binnenwereld van de personages. 

De centralen

Duitsland

Oostenrijk-Hongarije

Italië

De geallieerden

Servië

Frankrijk 

Engeland

Rusland

Duitsland en film begin 1900

• Duitsland verloor de oorlog.
• Duitsland had een grote infrastructuur voor film, praktisch net zo groot als Hollywood. Dit wilden ze tijdens WOI inzetten voor propagandafilms. Dit mislukte natuurlijk, omdat ze verloren.
• Gecontroleerd door de overheid, dus losse initiatieven ontstaan --> Duitse expressionistische film!

Das Cabinett des Dr. Caligari 

• Een expressionistische film uit 1920
• Wordt ook wel gezien als de eerste horrorfilm
• Eén van de eerste films met vertelling van het verhaal door flashbacks
• Decor is verre van realistisch: het is hoekig en zwart wit
• Expressionistisch karakter door overdreven spel en grote licht-donker contrasten

Chaos

• Het verhaal is chaotisch en bevat een aantal plottwists
• Samen met de flashbacks was het een moeilijke film om te begrijpen
• In de volgende dia's krijg je een korte samenvatting.

Das Cabinett des Dr. Caligari 

Hoofdpersonen: 

Dr. Caligari 

Cesare (de slaapwandelaar)

Francis (en zijn vriend Alan)

Jane

Film is een flashback van Francis

De film gaat over een dokter genaamd Dokter Caligari. Caligari heeft een vaste slaapwandelaar als patiënt: Cesare. Met Cesare wil Caligari optreden op het plein in de stad. Cesare zal daar toekomst voorspellen.

Hiervoor moet hij toestemming vragen bij de leiding van de stad. 

De leiding van de stad staat symbolisch boven hem en wil hem niet van harte helpen. Hierdoor wordt Caligari boos. 

De volgende dag is de overheidsdienaar niet meer in leven. 

Das Cabinett des Dr. Caligari 

• Dr. Caligari --> Cesare als patiënt.
• Caligari zet Cesare aan tot moorden, terwijl Cesare slaapt.

De film gaat over een dokter genaamd Dokter Caligari. Caligari heeft een vaste slaapwandelaar als patiënt: Cesare. Met Cesare wil Caligari optreden op het plein in de stad. Cesare zal daar toekomst voorspellen.

Hiervoor moet hij toestemming vragen bij de leiding van de stad. 

De leiding van de stad staat symbolisch boven hem en wil hem niet van harte helpen. Hierdoor wordt Caligari boos. 

De volgende dag is de overheidsdienaar niet meer in leven. 

Das Cabinett des Dr. Caligari 

• Francis en Alan lopen op markt. 
• Cesare voorspelt dat Alan dood gaat. 
• Alan gaat dood. 
• Francis en Jane gaan op onderzoek uit. 

De film gaat over een dokter genaamd Dokter Caligari. Caligari heeft een vaste slaapwandelaar als patiënt: Cesare. Met Cesare wil Caligari optreden op het plein in de stad. Cesare zal daar toekomst voorspellen.

Hiervoor moet hij toestemming vragen bij de leiding van de stad. 

De leiding van de stad staat symbolisch boven hem en wil hem niet van harte helpen. Hierdoor wordt Caligari boos. 

De volgende dag is de overheidsdienaar niet meer in leven. 

Das Cabinett des Dr. Caligari 

• Jane wordt ontvoerd, niet vermoord. (Door haar schoonheid).
• Cesare pleegt daarna zelfmoord/valt van een clif. 
• Caligari wordt opgepakt voor de moorden en blijkt gefascineerd door mythe van andere dr. Caligari.

De film gaat over een dokter genaamd Dokter Caligari. Caligari heeft een vaste slaapwandelaar als patiënt: Cesare. Met Cesare wil Caligari optreden op het plein in de stad. Cesare zal daar toekomst voorspellen.

Hiervoor moet hij toestemming vragen bij de leiding van de stad. 

De leiding van de stad staat symbolisch boven hem en wil hem niet van harte helpen. Hierdoor wordt Caligari boos. 

De volgende dag is de overheidsdienaar niet meer in leven. 

Das Cabinett des Dr. Caligari 

• Caligari ontsnapt, rent naar gesticht. 
• Caligari blijkt eigenaar gesticht.
• Francis blijkt in het gesticht te zitten, met Jane en Cesare.

De film gaat over een dokter genaamd Dokter Caligari. Caligari heeft een vaste slaapwandelaar als patiënt: Cesare. Met Cesare wil Caligari optreden op het plein in de stad. Cesare zal daar toekomst voorspellen.

Hiervoor moet hij toestemming vragen bij de leiding van de stad. 

De leiding van de stad staat symbolisch boven hem en wil hem niet van harte helpen. Hierdoor wordt Caligari boos. 

De volgende dag is de overheidsdienaar niet meer in leven. 

Ideeën en feiten over de film

• Er wordt gebruik gemaakt van het kleuren van de film: roze, sepia en blauw. 
• De film is expres niet realistisch gemaakt: beeld het de binnenwereld van Francis uit? Of staat het voor de 'twisted' wereld waarin ze nu leven? (Net na de oorlog). 
• Vignettering om details buiten beeld te laten.

Roze voor de kamer van Jane, blauw voor de nacht en sepia voor de dag.

Noem aan de hand van Erwartung van Arnold Schönberg drie kenmerken van expressionistische muziek. Gebruik: ritme, melodie en dynamiek.

6. Drie van de volgende:

- Melodie: geen vloeiende melodie met veel contrasten tussen hoog en laag (Soms wordt er meer gesproken dan gezongen).

- Samenklank: gebruik van antonale muziek

- Ritme: veel wisseling in maat (en tempo) afhankelijk van de stemming die muzikaal wordt vertaald.

- Klankkleur: veelvuldige wisseling in het gebruik van verschillende instrumenten en combinaties van instrumenten afhankelijk van de stemming die muzikaal wordt vertaald.

- Dynamiek: Grote en veelvuldige contrasten tussen hard en zacht.

Noem drie kenmerken van Das Cabinett des dr. Caligari die bijdragen aan het expressionistische karakter van de film.

9. Drie van de volgende:

- De montage waardoor in het verhaal veel sprongen in de tijd worden gemaakt (flash back, flash forward).

- Het gebruik van grote licht-donkercontrasten.

- Het onrealistische decor levert claustrofobische beelden op.

- Het chaotische verhaal rond een geesteszieke personages.

- Het overdreven spel van de acteurs.

Leg uit hoe het onderbewuste waarover Freud schreef een inspiratiebron vormt voor expressionistische kunstenaars.

Van wie is dit lied?