3. Samenstellingen

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 2

3. Samenstellingen

Deel 1

Je leert wanneer je woorden aaneenschrijft en wanneer met een spatie

Wat is een samenstelling?

Hoofdregel

Als je te maken hebt met één persoon, dier, ding of begrip, dan schrijf je de samenstelling als één woord.

Als je het woord uitspreekt, hoor je ook maar één beklemtoonde lettergreep:

pijlstaartinktvis

telefoonoplader

glazenwasser

feestbeest

autobandenfabrikantenvereniging

Aaneenschrijven

• Samengestelde woorden met één klemtoon schrijf je aan elkaar:

     voicemailbericht, lagedrukgebied

• Samenstellingen kunnen bestaan uit twee of meer zelfstandige naamwoorden, maar ook uit andere woordsoorten, zoals bijwoorden en werkwoorden:

    fietspad, pimpelpaars, dagdromen

• Engelse leenwoorden of eigennamen schrijf je in een samenstelling aan andere woorden vast:

    appgesprekken, Ajaxsupporter, Instagrambericht, TikTokdansje 

Spaties

Als in een eigennaam al een spatie staat, dan blijft deze behouden:

Albert Heijnfiliaal, Anne Frankhuis

Soms is het afhankelijk van de betekenis of en waar er een spatie komt:

De opkomst is groot dit jaar / Er is storm op komst.
In de dierentuin loopt een luipaard / Is die merrie ook zo'n lui paard?

Wat is juist?

1. derdewereldland
2. derde wereldland
3. derdewereld land

Wat is juist?

1. Anne Frank huis
2. Anne Frankhuis
3. AnneFrankhuis
4. AnneFrank huis

Maak twee zinnen. Een zin bevat 'uitzicht' en de andere zin 'uit zicht'.

Deel 2

Je leert samenstellingen met tussenklanken juist spellen

Tussen-s

Je hoort een s:                                    etenswaren, langdingsbaan 

Vervang door een ander woord als je de tussen-s niet kunt horen doordat het rechterdeel met een s begint:

stadsstrand (want: stadsmuur)

Tussen-en

Linkerdeel is zelfstandig naamwoord    lampenkap (want: lampen)

met meervoud op -en                                eendenei (want: eenden)

Tussen-er

Linkerdeel meervoud op -eren                 runderlap (want: runderen)

                                                                           kinderfiets (want: kinderen)

Tussen-e

Je schrijft een tussen-e als het linkerdeel:

Een meervoud op -s heeft                  scorebord (want: scores)

Meervoud op zowel -s als -(e)n          ladekast (want: lades of laden)

Geen meervoud heeft                          rijstevlaai

Uniek is (er bestaat er maar één)       zonneschijn, aardedonker

Een bijvoeglijk nw versterkt                beresterk, pikkedonker

Wat is juist?

1. sterrestelsel
2. sterrenstelsel

Wat is juist?

1. apetrots
2. apentrots
3. ape trots
4. apen trots

Oefening 3

Maak van de volgende woorden goede samenstellingen door ze aan elkaar te schrijven en een tussenklank te gebruiken waar nodig.

a. brandweer ladder

b. verrassing effect

c. daar tegen over

d. liefde scène

e. aap trots 

f. kind boek schrijver

g. cyber crime

h. dorp straat

i. aap rots

a. brandweerladder

b. verrassingseffect

c. daartegenover 

d. liefdesscène (want: liefdesverdriet)

e. apetrots

f. kinderboekenschrijver

g. cybercrime

h. dorpsstraat (want: dorpsgek)

Deel 3

Je leert wanneer je een koppelteken moet gebruiken in samenstellingen

Koppelteken maakt leesbaar

zwart-witfoto

NS-personeel

oud-burgemeester

na-apen

camera-instelling

• klinkerbotsing na-apen, auto-onderdelen
•  gelijkwaardige combinaties zwart-witfoto, chef-kok
• tussen woorden van een vaste woordgroep                                   een-op-een, twee-onder-een-kapwoning
• aardrijkskundige namen en afleidingen daarvan                     Noord-Amerika, Oost-Duitsland
•  na afkortingen, letters, cijfers en speciale tekens                                  NS-personeel, 33-jarige, 21+-regeling

Let op! Als je de afkorting uitspreekt als één woord                               in plaats van losse letters, dan gebruik je geen koppelteken!

pincode, havoklas

• na de voorvoegsels adjunct, aspirant,  assistent, bijna, collega, ex, interim, kandidaat, leerling, meester, niet, non, oud, sint, substituut                         assistent-trainer, oud-burgemeester, adjunct-directeur

• bij samenstellingen waarbij het volgende deel begint met een hoofdletter oer-Hollands, nep-Rolex

• tussen anderstalige woorden die normaal los geschreven worden to-dolijstje, nasi-gorengrecept

Opdracht 7

Bekijk onderstaande woorden. Leg per woord uit of er sprake is van klinkerbotsing. 

a. radio + antenne

b. zo + even

c. ski + jas

d. puppy + ogen

e. vanille + ijs

f. familie + uitje

a. radioantenne

b. zo-even

c. ski-jas

d. puppyogen 

e. vanille-ijs

f. familie-uitje 

D. Samenstellingen

Opdracht 3 t/m 6 (OB blz. 124/125)

Volgende les:

E. Cijfers en getallen