Middeleeuwen: Literaire ontwikkelingen

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Middeleeuwen: Literaire ontwikkelingen

3.1 Schrijver en publiek; vorm en taal

- Middeleeuwse teksten: schrijver vaak volledig onbekend óf enkel een naam. Auteur Willem van Vanden vos Reynaerde????

- Van sommige schrijvers weten we iets meer.

Hendrik van Veldeke 

- Tweede helft van de twaalfde eeuw
- Ridderlijk milieu van lagere adel + goede opleiding genoten (Latijn en Frans)

- Schreef hoofse lyriek: een minnaar aanbidt en bezingt een bewonderde, maar onbereikbare geliefde. 

- Sint Servaeslegende: een opeenstapeling van
wonderbaarlijke zaken. 

Sint-Servaaslegende

- Twee delen: deel 1 --> Servaas, achterachterneef Jezus, wordt naar Tongeren gezonden om het onheil door de Hunnen af te wenden. Visioen van Petrus. Servaas sterft zelf, maar wonderen gebeuren (ook bij zijn graf). 
Deel 2: Van Veldeke doet uit de doeken welke puinhoop de  Hunnen aanrichten + beschrijving van wonderen die God ter ere van Servaas heeft laten plaatsvinden.

Jacob van Maerlant 

- 1230 - 1268

- Der Nature bloeme: eerste natuurencyclopedie in de volkstaal

- Dichtvorm
- Kennis over de schepping vanuit kerkelijk wereldbeeld.

- Hij beschrijft planten, dieren, stenen, mensen en hemellichamen, maar ook morele en religieuze lessen die uit de natuur te trekken zijn.
Doel: lezer onderwijzen over Gods schepping (De natuur bevat Gods boodschap en die moet bestudeerd worden om die te begrijpen).
https://www.youtube.com/watch?v=NXvhpuZVd74

Laat weten als je ook een voorbeeldfragment of uitleg van de opbouw wil.

"Canis marinus dat es mede

van der ze I wonderlichede,

die wi heten dien zehont.

Plinius die maect ons cont,

dat si menighen visch verdwasen,

ende alsi bassen souden, si blasen."

De "canis marinus" is ook

een van de wonderen van de zee,

die wij de zeehond noemen.

Plinius vertelt ons,

dat hij veel vissen in verwarring brengt,

en dat als ze zouden bijten, hij blaast.

Betekenis

Natuurkundige betekenis: 

Hier beschrijft hij de zeehond als een verwarrend wezen: hij ziet eruit als een vis, maar is dat niet, en hij maakt blazende geluiden die vissen afschrikken of verwarren. Het blazen zou volgens oude bronnen zelfs vissen uit hun schuilplaatsen lokken.

Symbolische / religieuze betekenis:

De zeehond zou symbool kunnen staan voor mensen of krachten die de gelovige in verwarring brengen – die de waarheid niet spreken of zich anders voordoen dan ze zijn. De waarschuwing is dan: laat je niet misleiden door uiterlijk of geluid, maar blijf trouw aan het ware geloof.

Jan I, hertog van Brabant en Limburg

- 1254 - 1294
- Hij werd beroemd om zijn oorlogszucht, moed en ridderlijkheid, maar ook om zijn levenslust en liefde voor feesten.
- Hertog Jan I = voorbeeld van de ridder-dichter
- Minnelied = combinatie van muziek, poëzie en verfijnde liefde

- Geschreven in het Middelnederlands

- Thema: hoofse liefde (liefde voor een edele, vaak onbereikbare vrouw)

Hoofse liefde is de manier waarop liefde werd voorgesteld in de middeleeuwen, vooral in verhalen en liederen van ridders en dichters. Het was geen gewone liefde, maar een ideale, verfijnde en vaak onbereikbare liefde.

Huiswerk volgende les:

1. Lezen Reinaert tot en met regel
2. Bijhouden begrippenlijst tot en met Middeleeuwen pagina 32 (tot opdracht 11) 
3. Maken opdracht 8, 9, 10, 14

3.2 Ridderroman

- 13e eeuw --> Lage Landen: Ridderromans
Educatieve en ontspannende functie

Diverse ridderromans, zoals Floris ende Blancefloer (Oosterse roman) en de ridderromans die zich afspeelden in Troje.

Maar met name de Karel- en Arthurepiek waren enorm populair.

3.3 Geestelijke letterkunde

Teksten uit de geestelijke letterkunde werden geschreven om op te roepen tot christelijk(er) leven en dienden om het ware geloof uit te dragen. 

Een aantal groep teksten werd geschreven ter ere van Maria: de Marialegenden. Denk aan Beatrijs --> symboliek! 

3.4 Dierenverhaal: Vanden vos Reynaerde

1175: Fransman brengt in Roman de Renart tientallen verhaaltjes over de vos bijeen.In Le Plaid (pleidooi) wordt een vos veroordeeld voor een aantal misdaden --> geldt als bron voor Vanden vos Reynaerde.

Tweede helft 13e eeuw: Vlaming Willem schrijft het meesterwerk.
Wat weten we over hem?

1570 -> boek op de index van de door de Rooms-Katholieke kerk verboden boeken. Waarom zou dat zijn?

3.4 Dierenverhaal: Vanden vos Reynaerde

Dieren treden als mensen:
Koningsboden: Bruun en Tibeert
Kluizenaar: Reinaert
Koning: Nobel
Biechtvader: Grimbeert.

Maar toch tegenstrijdig wat betreft handelen... 

Compositie

Middeleeuwse verhalen bestonden uit een duidelijke positie: een proloog, het verhaal zelf en een epiloog.

De proloog van Vanden vos Reynaerde bestond uit maar liefst veertig regels. 

Opdracht 13

Wat komt er in de proloog allemaal aan de orde?
1. Regel 1 - 10: Introductie van de auteur, Willem, in de derde persoon.
2. Regel 10 - 40: Auteur richt zich tot publiek. Conventioneel van aard: noemen naam schrijver, vermelden van de bron en het inroepen van Gods hulp. 
3. Eerder schrijfwerk (reclame)

4. De reden om het verhaal te schrijven;
5. Moeite waarmee het gepaard ging;
6. Eerdere pogingen;
7. Opdrachtgever met financiële middelen --> Aleide --> spottend bedoeld toch?? (hoofse dames zijn toch niet gesteld op dubbelzinnigheden en overspel)?)

Verhaal: twee delen

Reinaert de vos --> tweeledig verhaal
1. De veroordeling van Reinaert
deel 1: hofdag, deel 2: de drie indagingen, deel 3: de veroordeling
2. De vrijspraak van Reinaert 
deel 1: de list van Reinaert (openbare biecht), deel 2: de vlucht

Opdracht 14 

1. Reinaert begint te slijmen.
2. Hij doet zich zielig voor.

3. Hij is verbaasd dat een ander iets wil.

4. Reinaert gaat overdrijven.
5. Er wordt 'gehandeld'.
6. Beide partijen zijn verheugd.
7. Reinaert wijst de weg.

8. De val wordt beschreven.

9. Het slachtoffer gaat alleen verder. 
10. Na bedrog volgt gebrul.                                               --> Opmerkelijk dat het zo vaak lukt?

Opdracht 15 

Het verhaal is cyclisch: het begint en het eindigt aan het hof. Detail: de hoofdfiguur, Reintje dus, is aan het begin en aan het eind niet aanwezig!

Opdracht 16

A. De ruimte en de tijd situeren Vanden vos Reynaerde rond 1200 in het Vlaamse land, in de

 buurt van Gent. Volgens filoloog Ahrendt moet elke plaatsaanduiding in een middeleeuwse

 tekst figuurlijk worden opgevat. Bergen en wildernissen in het Vlaanderen van die tijd zijn ook uit den boze. Volgens hem verblijft elk dier in de ruimte die overeenkomt met zijn

 innerlijk (=sympathetische natuurbeschrijving). Concreter: de dieren aan het hof leven in een

 beschermd milieu, omgeven door bergen en een wildernis, waarin Reinaert zich

 (voornamelijk op de kronkelpaden) thuis voelt. In die eigen omgeving is een dier veilig, maar wanneer het buiten de veilige ruimte wil gaan – de haan ging buiten de muur – dan gebeuren

 er onaangename dingen met hem.

Opdracht 16 

B. Nee, want ongerechtigheid viert hoogtij. Reinaert toont dit aan. Hij vertrouwt niet op een feodale ordening waarin de macht corrupt is, maar gebruikt de intelligentie van het individu

om zich staande te houden. 

Opdracht 16

C. Er verstrijken vier dagen. De hofdag begint op Pinksteren en eindigt met de nachtwake bij het

 lijk van Coppe. De tweede dag vinden de indagingen van Bruun en Tibeert plaats. De derde

 dag haalt Grimbeert Reinaert op, waarna hij veroordeeld wordt. De vierde dag neemt Nobel

 afscheid van Reinaert, die op pelgrimstocht zou gaan. Feitelijk duurde de hofdag drie dagen,

 hetgeen in die tijd gebruikelijk was. Verlenging van een dag was overigens toegestaan. 

3.4.2 Vanden vos Reynaerde en de
 middeleeuwse samenleving

Auteur rekent in Vanden vos Reynaerde op verschrikkelijke wijze af met de middeleeuwse standenmaatschappij. 

Afrekening met het hof als totalitair instituut van macht en recht, bespotting van geestelijken --> sluiten aan bij de onlustgevoelens van de burgers destijds. 

Ofwel, via sprekende dieren worden gebreken en tekortkomingen van drie standen bespot: burgers (die vechten als ridders), adel (die onrechtvaardig, hebzuchtig en corrupt is) en de geestelijkheid (die in zonde leeft). 

Gemeenschap <-> Individu.

1. Reinaert plaatst zich volledig buiten de middeleeuwse orde én toch houdt hij zichzelf staande.
Stelt ondeugden, zoals domheid, hebzucht en eerzucht aan de kaak. 
2. Reinaerts "taalvaardigheid" overtreft de macht en het recht: door slijmen, beloftes, handelen, liegen, bespotten en bedriegen overtreft hij alle anderen

Is Vanden vos Reynaerde een afrekening van de eerste burgers: boeren/lijfeigenen die gingen handelen, hoewel ze van de kerk geen winst mochten maken? 

3.4.3 Vanden vos Reynaerde en het recht 

Vanden vos Reynaerde geeft ons een beeld van de middeleeuwse rechtspraak. Zowel het kerkelijk recht (ban van Reinaert) als het wereldlijk recht (ter door veroordeling) spelen een rol. 

Recht in Vanden vos Reynaerde

- Vindt aansluiting bij de gevoels- en denkwereld van de feodaliteit: start met een hofdag, waarbij koningsvrede centraal staat. Overtreding --> zware misdaad. 
Op de hofdag mag de leenheer recht spreken over veten, waardoor aanzien en prestige verworven kunnen worden. Alle edelen moeten aanwezig zijn.

- Hofdag in Vanden vos Reynaerde: al snel hofgeding, Reinaert aangeklaagd. Grimbeert pleit (voor familie-eer) voor de vos. 
Opbouw verdedigingsrede: eerst verzoening voorstellen, daarna bestrijding van de aanklachten, tot slot pleidooi voor verdachte. Maar dan: lijk Coppe --> corpus delicti --> strafvervolging. 
Moord wreken --> staatsbegrafenis (geëist door Nobel). 

- Verdachte heeft recht op drie indagingen. Komt hij dan niet opdagen --> Schuldig. Daarom probeert Reinaert met indagers af te rekenen --> indagingen hebben dan nooit plaatsgevonden. 
--> Daardoor wel aantasting van de eer en het aanzien van de koning --> het zijn koningsboden. 
- Reinaert toch voor het hof: hofgeding volgens protocol -> aanklachten, verdediging, raadpleging en veroordeling: Reinaert moet hangen. 

- List Reinaert: maakt gebruik van Nobels corruptie --> strootje! "Nobel krijgt schat". 

3.5 Rederijkers

- Begin 15e eeuw: verenigingen waar men literatuur beoefende;

- Dichters --> rederijkers --> schrijvende middenstand (onderwijzers, notarissen) --> schreven voor hun beroep

- Teksten --> publieke voordrachten --> opiniërende rol
- Ernstig en komisch toneel en gedichten

Mariken van Nieumeghen

- Belangrijkste tekst uit de tijd van rederijkers
- 1515: rond de boekdrukkunst
- Mariken --> tijd: middeleeuwen --> andere tijd

- Rederijkers discussieerden over het nieuwe geloof (reformatie) en het humanisme.
- Drukpers in opkomst --> renaissance

De Renaissance

1. Historische context
2. Culturele context
3. Literaire ontwikkelingen 

1. Historische context

16e (+ 17e) eeuw West-Europa --> twee belangrijke ontwikkelingen:
1. De hervorming (of reformatie);
2. Streven van vorsten naar centralisatie en absolutisme.

Ook: Nederlanden maakten zich vrij van Spanje 
Handel --> Grote welvaart

1.1 Hervorming 

De hervorming ontstond:
- onvrede over misstanden in de rooms-katholieke kerk;
- de zich ontwikkelende burgerij steeds ontevredener over de almacht van de hoge geestelijkheid in kerk en maatschappij --> wens eigen geloofsinzichten, kerkdiensten en volkstaal.