Erfelijkheid

• Biologie
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 3

Hoofdstuk 5 Erfelijkheid

5.1, 5.2, 5.3, 5.4, 5.8, 5.9 & Boekje

Erfelijkheid

Fenotype

Fenotype=het uiterlijk van een orgamisme

Erfelijkheid

5.1.1 Je kunt omschrijven wat het genotype en het fenotype zijn.

5.1.2 Je kunt uitleggen dat cellen alleen de erfelijke informatie gebruiken die ze nodig hebben.

Je lichaam is opgebouwd uit cellen. Alle cellen hebben een celkern met daarin de informatie voor je erfelijke eigenschappen. Die informatie heb je gekregen van je ouders.

Cel

Bevat een celkern met daarin chromosomen.

Chromosomen bevatten erfelijke informatie.

Mensen-->46 chromosomen

Schrijf dit op:

In een eicel (vrouw) zitten 23 chromosomen.

In een zaadcel (man) zitten 23 chromosomen.

Eicel + zaadcel = een bevruchte cel met 46 chromosomen.

ALLE CELLEN HEBBEN 46 CHROMOSOMEN BEHALVE GESLACHTSCELLEN!

Wat is een voordeel van geslachtelijke voortplanting?

Chromosoomportret

• Foto van de chromosomen in de kern
• Mensen hebben 23 paren chromosomen -->Totaal 46 chromosomen
• Behalve de Y en X chromosomen zijn de paren gelijk aan elkaar.
• 44 autosomen
• 2 geslachtschromosomen (X en Y)
• 46, XY

Dit hiernaast is een karyogram van een....

1. zaadcel
2. eicel
3. lichaamscel
4. is niet te zeggen

Gen= stukje chromosoomen die codeert  voor 1 eigen schap

chromosoom -gen-allel

Homozygoot = twee gelijke allelen van een gen.

Heterozygoot = twee verschillende allelen van een gen.

Allel

Allel = variant van een gen

Komen net als chromosomen in paren voor ; allelenpaar

Twee gelijke allelen ; homozygoot

Twee ongelijke allelen; heterozygoot

Wat is de juiste volgorde van groot naar klein?

1. Celkern - chromosoom - gen-allel
2. Chromosoom - gen -allel- celkern -
3. Celkern - gen - chromosoom - allel
4. Chromosoom - celkern - gen - allel

Welke is meer specifiek? Gen of allel?

1. Gen
2. Allel

Welke omschrijving hoort (het best) bij de plaats van het vraagteken?

1. Chromosomenpaar
2. Allelenpaar
3. Genenpaar
4. Zowel genen- als allelenpaar

Aa kan je ook wel omschrijven als:

1. Homozygoot dominant
2. Heterozygoot
3. Homozygoot recessief
4. Heterozygoot dominant

Genen worden aan geduid met een letter. Vaak gebruik men het eerste letter van het alfabet. Een dominant allel geef je aan met de letter

1. A
3. a

Genotype en fenotype

Genotype

Fenotype

Genexpressie

Elke cel  heeft dezelfde info en  toch heb je verschillende cellen/weefsels?

Hoe komt het fenotype tot stand?

1. genotype en het milieu
2. DNA
3. uiterlijk
4. chromosomen

Van DNA naar eiwit

• Transcriptie  
• Translatie
• Ribosoom
• Eiwit (regelstof/bouwstof)
• Hormoon, enzym of antistof

Het DNA bevindt zich in de kern van de cel. Wanneer het gen aan staat, wordt het DNA-sequentie afgelezen en gekopieerd. Het gen komt tot expressie, het gen komt tot uiting. Het kopie heet RNA. 

Het proces waarbij DNA wordt afgelezen en RNA wordt aangemaakt heet transcriptie. Een belangrijk verschil tussen DNA en RNA is dat DNA dubbelstrengs is en RNA enkelstrengs. Hierdoor kan het RNA de celkern verlaten. 

In het cytoplasma zitten ribosomen die stukjes RNA vertalen naar eiwitten. Bij het aflezen van het RNA worden bijbehorende aminozuren gekoppeld als een soort kralenketting waardoor er een specifiek eiwit ontstaat. Eiwitsynthese is dus het aanmaken van eiwitten. 

Je lichaam kan eiwitten als brandstof gebruiken, maar hun functie als bouwstof is veel belangrijker. Eiwitten kunnen namelijk functioneren als hormoon, enzym of antistof. Door eiwitsynthese zorgen je cellen dat je voldoende eiwitten hebt. Het aan en uitzetten van genen maakt het voor cellen mogelijk om verschillende eiwitten aan te maken op het moment dat de cel ze nodig heeft.

Hoe worden eiwitten gemaakt van DNA?

1. Transcriptie in de celkern (DNA → RNA) 

RNA lijkt op DNA, alleen kan RNA wel door de celkern.

RNA is brengt de boodschap naar de ribosoom.

2. Translatie in het ribosoom (mRNA → eiwit)

Ribosoom "leest" boodschapmolekuul af en vormt lange ketens van aminozuren--> eiwit

Eiwitproductie

1. Eiwitproductie begint in de celkern. Een stukje DNA bevat de bouwinstructie voor een eiwit

2. Dit stukje wordt gekopieerd in de vorm van een RNA molecuul (transcriptie)

3. Via de kern poriën reist het RNA molecuul vervolgens naar het cytoplasma

4. Een ribosoom “leest” het RNA- molecuul en koppelt dan aminozuren aan elkaar volgens de bouwinstructie (translatie)

Aan de slag

Maak van basisstof 5.7

Opdracht 2, 4  5

Hoe : stil

Hoeveel tijd: 10 minuten

Na 10 minuten na bespreken

les inhoud

herhaling

uitleg

aan het werk met opdrachten (bonus)

Genexpressie

Elke cel  heeft dezelfde info en  toch heb je verschillende cellen/weefsels?

Hoe worden eiwitten gemaakt van DNA?

1. Transcriptie in de celkern (DNA → RNA) 

RNA lijkt op DNA, alleen kan RNA wel door de celkern.

RNA is brengt de boodschap naar de ribosoom.

2. Translatie in het ribosoom (mRNA → eiwit)

Ribosoom "leest" boodschapmolekuul af en vormt lange ketens van aminozuren--> eiwit

Eiwitproductie

1. Eiwitproductie begint in de celkern. Een stukje DNA bevat de bouwinstructie voor een eiwit

2. Dit stukje wordt gekopieerd in de vorm van een RNA molecuul (transcriptie)

3. Via de kern poriën reist het RNA molecuul vervolgens naar het cytoplasma

4. Een ribosoom “leest” het RNA- molecuul (boodschapper molekuul) en koppelt dan aminozuren aan elkaar volgens de bouwinstructie (translatie)

Kruisingtabellen

• Achterhalen welke erfelijke eigenschappen zijn of worden doorgegeven aan de nakomelingen
• Monohybride kruising: gekeken naar één eigenschap
  
• AA= homozygoot dominant,
• aa= homozygoot recessief, 
• Aa= heterozygoot
• Voorbeeld

Wie het snapt mag aan de slag

Maak Taak 1

Hoe stil en alleen, want ik leg het uitgebreider uit voor anderen.

Later mag je alleen met duo fluisterend overleggen.

Dus geen geloop/niet omdraaien!

ALS IK HET SIGNAAL GEEF WEER MEE DOEN-->CHECK

Iedereen doet weer mee

DE CHECK!!

Kind = blond en heeft een recessief genotype.
Het genotype van de ouders is...

1. Aa x aa
2. AA x Aa
3. AA x aa
4. aa x aa

Het kind kan het volgende genotype hebben

1. Aa
2. Aa of AA
3. AA
4. AA of aa

Deze eigenschap (ziekte) is...

1. Dominant
2. Recessief
3. Kan je niet zeggen
4. Neutraal

Hoe noem je deze combinatie: bb?

1. Homozygoot dominant
2. Homozygoot recessief
3. Heterozygoot
4. Heterozygoot recessief

Bij de mens is het allel B voor bruine oogkleur dominant over b (blauwe oogkleur).
Een man met blauwe ogen (genotype bb) krijgt met zijn vriendin die bruine ogen (genotype Bb) heeft, twee kinderen. Welke kleur(en) ogen kunnen hun kinderen hebben en hoe groot is de kans daarvan?

1. 100% bruine ogen
2. 50% bruine ogen, 50% blauwe ogen
3. 25% bruine ogen, 75% blauwe ogen
4. 100% blauwe ogen

X-chromosomale overerving

• 23 paar chromosomen, één daarvan bepaald je geslacht
  
• Autosomen: 'overige' 22 paar chromosomen
  
• X-chromosoom ruim 1000 genen meer gelokaliseerd dan en Y-chromosoom
  
• Eigenschappen op X-chromosoom erven anders over dan op autosomen
• Voorbeeld    

Een ouderpaar heeft drie zonen en geen dochters. Hoe groot is de kans dat het eerstvolgende kind een dochter zal zijn?

1. 0%
2. 25%
3. 50%
4. 75%

Aan de slag

Ga naar one-note-module erfelijkheid

Maak uit one-note module erfelijkheid Taak 1

Maak deel 1 en deel 2