Erfelijkheid & Kruisingen

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 2

Erfelijkheid

Leerdoelen vorige les

• Uitleggen waar erfelijke informatie is opgeslagen;
• De begrippen chromosoom, gen en DNA rangschikken van groot naar klein;
• Het verschil tussen fenotype en genotype uitleggen;
• De begrippen dominant en recessief uitleggen.

Erfelijke eigenschappen (DNA) liggen in chromosomen

Uit welke stof bestaan chromosomen?

1. DNA
2. Genen
3. Mutaties
4. Draden

Genen 

• Wat is een gen?
• Een gen bevat een erfelijke eigenschap, bijvoorbeeld haarkleur, oogkleur.
  
  
• Op een chromsoom liggen heel veel genen (enkelvoud = gen)
• Ieder gen heb je twee keer:
• *  een keer gehad van je moeder
• *  een keer gehad van je vader
• Samen bepalen de twee genen hoe je eruit ziet voor die eigenschap

Genotype en fenotype

• Genotype = de genen (erfelijke eigenschappen) die je van je ouders krijgt
  
  
• Fenotype = hoe je eruit ziet. 
• Dit kan anders zijn dan je genotype, veroorzaakt door het milieu (= je omgeving)

Genotype

Fenotype

Welke uitspraak over genotype en fenotype klopt het best?

1. Het fenotype komt voort uit het genotype.
2. Het genotype komt voort uit het fenotype.
3. Het fenotype komt voort uit het genotype en milieuinvloeden.

Dominant / recessief

• Dominant => de eigenschap is altijd zichtbaar
• Recessief => de eigenschap is alleen te zien, als er geen dominante eigenschap is.
  
  
• Soms is er geen recessief gen, maar zijn beide genen even sterk.
• Dan gaan ze mengen. Dit heet INTERMEDIAIR

Homozygoot/heterozygoot

• Homozygoot   => twee dezelfde genen
•  => AA --> homozygoot dominant
•   => aa -->  homozygoot recessief
  
  
• Heterozygoot => twee verschillende genen
•   => Aa   => je ziet de dominante eigenschap

Aa is

1. Homozygoot recessief
2. Homozygoot Dominant
3. Heterozygoot
4. Heterozygoot Dominant

aa is:

1. Homozygoot
2. Homozygoot recessief
3. Homozygoot dominant
4. Heterozygoot

Homozygoot/heterozygoot

Een bruine kleur is bij konijnen dominant over de witte kleur.

Bruin is dominant  B

wit is recessie           b

homozygoot dominant BB => bruin

heterozygoot                    Bb => bruin

Homozygoot recessief   bb => wit

Zodra je weet wat er dominant/recessief is, schrijf je dit ALTIJD op. Dit is enorm handig bij het maken van opgaven

Als uit een rode en een witte plant, roze planten ontstaan, dan is de overerving?

1. Intermediair
2. Recessief
3. Homozygoot
4. Heterozygoot

Leerdoelen deze les

• In een tabel kunnen invullen wat het genotype van een individu is;
• Hieruit concluderen wat het fenotype van het individu is;
• Een kruisingsschema kunnen invullen en voorspellen hoe de F-generatie er uit gaat zien;
• Vanuit de fenotypen van een kruising de genotypen achterhalen;
• Je kunt monohybride kruisingsvraagstukken oplossen met de juiste notatie.

Kruising!

Monohybride kruising

• Monohybride Kruising = een kruising waarbij gelet wordt op de verdelingen van één paar allelen
• P generatie = ‘Parents’ het ouderpaar van de kruising
  
• F1 generatie = ‘Filial’(kinderlijke) generatie. De eerste generatie nakomelingen
  

Kruising

• De Genotypen van F1 planten zijn bekend namelijk Aa.
  
• De nieuwe kruising P2 is dus als volgt: Aa X Aa
  
  Welke eigenschap is dominant?
  
• Waaraan kan je dat zien?
  
• Welke genotypen en fenotypen verwacht je in de F2 generatie?
  

Kruisingtabel

• Kruisingstabel = visuele manier om weer te geven hoe allelen overerven
  
  
• F1 is heterozygoot => twee verschillende allelen A en a
• Je kunt de overervingskansen uitzetten in een kruisingstabel

Stappenplan kruisingsschema

1    Zoek in de tekst naar welke eigenschap dominant is                        (of recessief, want dan weet je dat de andere dominant is)

In dit geval: 

de ziekt wordt veroorzaakt door een

recessief gen. => a

Dus: gezond is dominant => A

Thalassemie is een zeer ernstige bloedziekte die het gevolg is van afwijkende rode bloedcellen. De ziekte wordt veroorzaakt door een recessief gen. Iemand die heterozygoot is voor dit gen, wordt een drager genoemd. Een drager heeft meestal voldoende gezonde rode bloedcellen en heeft de ziekte in een minder ernstige vorm.

Rob en Monica zijn allebei drager van thalassemie.

Hoe groot is de kans dat een kind van Rob en Monica de ernstige vorm van thalassemie heeft?

Stappenplan kruisingsschema

2  Schrijf nu de mogelijke gen combinaties op

AA => homozygoot gezond

Aa => heterozygoot gezond

aa => homozygoot ziek

een drager is heterozygoot

Thalassemie is een zeer ernstige bloedziekte die het gevolg is van afwijkende rode bloedcellen. De ziekte wordt veroorzaakt door een recessief gen. Iemand die heterozygoot is voor dit gen, wordt een drager genoemd. Een drager heeft meestal voldoende gezonde rode bloedcellen en heeft de ziekte in een minder ernstige vorm.

Rob en Monica zijn allebei drager van thalassemie.

Hoe groot is de kans dat een kind van Rob en Monica de ernstige vorm van thalassemie heeft?

Stappenplan kruisingsschema

3   Lees de tekt goed.

      Is er uit de tekst te halen

      wat het genotype is van de 

      ouders?

     Schrijf dit op

Ouders zijn dragers, 

dus allebei Aa

Thalassemie is een zeer ernstige bloedziekte die het gevolg is van afwijkende rode bloedcellen. De ziekte wordt veroorzaakt door een recessief gen. Iemand die heterozygoot is voor dit gen, wordt een drager genoemd. Een drager heeft meestal voldoende gezonde rode bloedcellen en heeft de ziekte in een minder ernstige vorm.

Rob en Monica zijn allebei drager van thalassemie.

Hoe groot is de kans dat een kind van Rob en Monica de ernstige vorm van thalassemie heeft?

Stappenplan kruisingsschema

4   Maak het kruisingsschema,  

een soort boter, kaas en eieren schema

Thalassemie is een zeer ernstige bloedziekte die het gevolg is van afwijkende rode bloedcellen. De ziekte wordt veroorzaakt door een recessief gen. Iemand die heterozygoot is voor dit gen, wordt een drager genoemd. Een drager heeft meestal voldoende gezonde rode bloedcellen en heeft de ziekte in een minder ernstige vorm.

Rob en Monica zijn allebei drager van thalassemie.

Hoe groot is de kans dat een kind van Rob en Monica de ernstige vorm van thalassemie heeft?

Vul hierin het eerste gen van de eerste ouder. In dit geval de A

Vul hierin het tweede gen van de eerste ouder. In dit geval de a

Vul hierin het tweede gen van de tweede ouder. In dit geval de a

Vul hierin het eerste gen van de tweede ouder. In dit geval de A

Stappenplan kruisingsschema

4   Vul nu de letters in, naast en onder het vakje.

      Je krijgt dan 2 letters in 1 vakje

Thalassemie is een zeer ernstige bloedziekte die het gevolg is van afwijkende rode bloedcellen. De ziekte wordt veroorzaakt door een recessief gen. Iemand die heterozygoot is voor dit gen, wordt een drager genoemd. Een drager heeft meestal voldoende gezonde rode bloedcellen en heeft de ziekte in een minder ernstige vorm.

Rob en Monica zijn allebei drager van thalassemie.

Hoe groot is de kans dat een kind van Rob en Monica de ernstige vorm van thalassemie heeft?

Stappenplan kruisingsschema

Thalassemie is een zeer ernstige bloedziekte die het gevolg is van afwijkende rode bloedcellen. De ziekte wordt veroorzaakt door een recessief gen. Iemand die heterozygoot is voor dit gen, wordt een drager genoemd. Een drager heeft meestal voldoende gezonde rode bloedcellen en heeft de ziekte in een minder ernstige vorm.

Rob en Monica zijn allebei drager van thalassemie.

Hoe groot is de kans dat een kind van Rob en Monica de ernstige vorm van thalassemie heeft?

Stappenplan kruisingsschema

5 Nu kan je zien welke genotypes er kunnen ontstaan.

Kijk naar het schema van stap 1.                             1 vakje = 25% kans

Thalassemie is een zeer ernstige bloedziekte die het gevolg is van afwijkende rode bloedcellen. De ziekte wordt veroorzaakt door een recessief gen. Iemand die heterozygoot is voor dit gen, wordt een drager genoemd. Een drager heeft meestal voldoende gezonde rode bloedcellen en heeft de ziekte in een minder ernstige vorm.

Rob en Monica zijn allebei drager van thalassemie.

Hoe groot is de kans dat een kind van Rob en Monica de ernstige vorm van thalassemie heeft?

Homozygoot recessief

Deze persoon is ziek

Heterozygoot

Deze persoon is drager van de ziekte.

Deze persoon kan de ziekte wel aan zijn kinderen doorgeven

Heterozygoot

Deze persoon is drager van de ziekte.

Deze persoon kan de ziekte wel aan zijn kinderen doorgeven

Homozygoot dominant

Deze persoon heeft de ziekte niet

Stappenplan kruisingsschema

Er is maar 1 vakje met aa => de persoon met de ernstigste vorm van de ziekte. Dus 25% kans

Thalassemie is een zeer ernstige bloedziekte die het gevolg is van afwijkende rode bloedcellen. De ziekte wordt veroorzaakt door een recessief gen. Iemand die heterozygoot is voor dit gen, wordt een drager genoemd. Een drager heeft meestal voldoende gezonde rode bloedcellen en heeft de ziekte in een minder ernstige vorm.

Rob en Monica zijn allebei drager van thalassemie.

Hoe groot is de kans dat een kind van Rob en Monica de ernstige vorm van thalassemie heeft?

Bij konijnen is de vachtkleur zwart dominant
over wit. Een homozygoot zwart konijn
wordt enkele malen gekruist met een
wit konijn.
Wat is het genotype van de konijntjes
uit de F1?

1. Aa
2. AA
3. aa

Nog eentje dan...

1 bruin heterozygote hengst krijgt nakomelingen met 1 blonde merrie. 

Hoe zien de nakomelingen eruit? Geef ook de verhoudingen in het genotype en fenotype.

biologiepagina.nl

Huiswerk

• Biologie zelf doen: vraag 8, 9 en 10.
• Vragenboekje: les 2, vraag 1 t/m 11.
• Oefenen kruisingen = P2, bladzijde 37 BZD.