Frysk - Oersjoch regels - stavering

Frysk - Oersjoch regels stavering

Gearfetting staveringsregels

Oersjoch regels (7) stavering u / ú

Skriuw mar Frysk - basis - Les 1

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 1

YouTube

Fryske útlis filmkes

Stavering ú/u -um/-em

iepen wurdlid = open lettergreep

sletten wurdlid = gesloten lettergreep

ú	yn sletten wurdlid > útspraak koart en lang	tút, sprút, rút, nút (koart), drúf (lang)
u	yn sletten wurdlid > útspraak	put, grut, stumper, wurch
u	altyd yn iepen wurdlid	tuten, ruten, spruten, druven
u	altyd oan 'e ein fan in wurd	akku, menu
-um	yn plaknammen	Dokkum, Weidum
-um	yn it Nederlânsk ek -um	fisum (visum), sintrum (centrum), foarum (forum)
-um	yn it Nederlânsk -zaam	iensum (eenzaam), riedsum (raadzaam)
-em	oare wurden	biezem (bezem), boaiem (bodem), stikem (stiekem)

(oersjoch regels side 7)

In belangryk útgongspunt yn dizze skriuwkursus is dat de kursisten net allinne de regels leare, mar dat se ek

stimulearre wurde om op wurdbyld te staverjen. Om it wurdbyld te ferstevigjen wurde der wurdfjilden jûn by

elk staveringsûnderdiel mei dêrby in opdracht. Dêrnei folget de útlis fan it staveringsûnderdiel. De útlis stiet

yn it boek Oersjoch regels. Dêr kinne de kursisten de útlis letter nochris neilêze. De útlis wurdt folge troch in

ynfolopdracht en in diktee.

Oersjoch regels (8) stavering f/v, s/z

Skriuw mar Frysk - basis - Les 2

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 2

YouTube

Taalskets

YouTube

Fryske útlis filmkes.

Stavering f/v s/z

Wurdt in wurd langer dan feroaret f/s faak yn v/z : draaf-drave, raas-raze.

(oersjoch regels side 8)

f / s	altyd oan begjin en ein fan in wurd	fee, fol, frou, fjoer, fiif, see, sinne, sis
f / s	kinne op oare plakken yn in wurd (stemloos)	kofje, faasje, stasjon, argewaasje,
v / z	kinne op oare plakken yn in wurd (stemhebbend)	suver, nuver, drave, andyvje, garaazje, enerzjy, horloazje, resjerzje
f / s	frjemde wurden, ek gearstallingen >>> tink om de útsûnderingen mei in v /z	telefyzje, ynfalide vice-foarsitter, vice versa, voicemail, zappe

Het Nederlands kent de volgende stemloze medeklinkers: p, t, k, f, s, ch en h, en de volgende stemhebbende medeklinkers: b, d, v, z, g, m, n, ng, l, r, j en w.

Bij de vorming van stemhebbende medeklinkers trillen de stembanden mee; bij de vorming van stemloze medeklinkers niet.

Opdracht 4 = húswurk

Skriuw alle helptiidwurden hielendal út.

Antwurdboek side 15-16.

Boekje tiidwurden side 45-71.

Tink om: stomme letters yn b.g. wurde en do moatst.

It mulwurd fan wêze = ik haw west.

Oersjoch regels (9) stavering oe, û

Skriuw mar Frysk - basis - Les 3

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 3

YouTube

Fryske útlis filmkes

Stavering oe / û

(oersjoch regels side 9)

û	koart oe-ienlûd	kût, rûch, bûgel, drûch, rûn, fûn
û	lang oe-ienlûd	hûs, hûd, útnûging
oe	twalûd	boer, oere, goed, hjoed, fjoertoer, stjoer
oe	Nederlânsk oe-lûd en oe stavere	skoech, snoek, koeke, boek, sloech
û / oe	Nederlânsk oe-lûd oars stavere	dûs (douche), dûane (douane) retoer (retour)
û / oe	doetiid / mulwurd: > ûnregelmjittige tiidwurden meast oe > foar in -n altyd û	sloech, joech, droech rûn, fûn

Oersjoch regels (10) stavering 'e apostrof

Skriuw mar Frysk - basis - Les 3

Stavering fan 'e apostrof

Tink derom: Wy wenje oan 't wetter. Oant moarn (= tot morgen).

(oersjoch regels side 10)

'e	ôfkoarting fan it wurd: de (mei spaasjes)	yn 'e auto, op 'e hoeke
't	ôfkoarting fan it wurd: it (mei spaasje)	yn 't spier, yn 't doaske
'k	ôfkoarting fan it wurd: ik (mei spaasje)	dat ha 'k noch net dien
't	midden yn in wurd: ...oft, ...dat (gjin spaasje)	dêr't, wêr't, hoe't, doe't, nei't, om't
'n	midden yn in wurd: ...ien (gjin spaasje)	sa'n, hoe'n

Op dit ûnderdiel wurde in protte flaters makke.

Kursisten moatte der foaral goed oer neitinke hokker wurd oft no eins ôfkoarte wurdt.

Oersjoch regels (11) stavering a/aa, e/ee, o/oo

Skriuw mar Frysk - basis - Les 4

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 4

Hiele filmke sels op YouTube sjen.

Fryske útlis fimkes.

Tink derom: 

Net yn alle gefallen wurdt de a foar s-l-d-t-n as in o útspruten!

Foarbylden: hast en twadde.

Sels sjen op YouTube

Fryske útlis filmkes

Stavering a/aa e/ee o/oo

Regel 1, 2 en 3 gelyk oan NED

Utspraak lang fan sletten - iepen wurdlid: fraach - fragen / heech - hege / dooch - doge.

Koart lûd langer meitsje = bylûd ferdûbelje: pet - petten / jas - jassen / hok - hokken.

Regel 4 > SoLDaTeN-regel sjoch Fryske útlis filmkes...

(oersjoch regels side 11-12)

aa / ee / oo	útspraak lang yn sletten wurdlid	baas, faas, feest, skeel, hoopje, rook
a / e / o	útspraak lang yn iepen wurdlid	fragen, dagen, redens, hege, doge
a / e / o	útspraak koart yn sletten wurdlid	dak, pak, pet, set, hok, tomme
a / o	oan de ein fan in wurd	radio, twa
ee	oan de ein fan in wurd meartal fan wurden op -ee	see, tee (mar: se, te klankleas lûd) seeën, feeën
é	fanwege útspraak mei klam	grouwélich, mandélich, oerémis

Oersjoch regels (13) stavering g / ch

Lear mar Frysk - basis - Les 1

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 5

Stavering g / ch

(oersjoch regels side 13)

g	begjin wurd en wurdlid	graach, goed, gol, grut, hege, fragen
ch	ein wurd en ein wurdlid	graach, dwerch, mich, fraachpetear
ng	is gjin g-lûd !!!	learling, kening, stavering
g	foar -d, -m en -n	deugd, dogma, prognoaze
ch	foar -s en - t	dochst, macht
g/gg	stimbannen trjilje wol tusken twa lûden	dagen, miggen
ch	stimbannen trjilje net tusken twa lûden	kachel, gûchelje
-gje	tiidwurden	Ik brûk foar it seagjen in lyts seachje .
-chje	ferlytsingswurden	It barchje is oan it bargjen yn de modder.
-chber	altyd	bûchber, ûnneifolchber, draachber
-chlik / -glik	chlik as stam útgiet op -ch / oars -glik	beweechlik, draachlik, mooglik

NED graag = Frysk graach 

Oersjoch regels (14) stavering y / ii / i / ie

Skriuw mar Frysk - basis - Les 6

1:45

Stavering y-lûden

Doch it lytse rút ticht! Ik siet hjir krekt sa noflik en no siicht it.

   lytse = koart y-lûd

   ticht = i-lûd fan pit

   siet = twalûd

   siicht = lang ii-lûd

Iepen en sletten wurdlid:

   wyt - wite  - wi-te (wit)           wiid - wide (wijd)    wiet - wiete (nat-natte)

   bliid - blide - bli-de                  priis - prizen            knyn - kninen

Stavering y-lûden

(oersjoch regels side 14-15)

y	útspraak koart yn sletten wurdlid (NED lied, ziet)	wyn, lyts, yn, advys
ii	útspraak lang yn sletten wurdlid (DUTSK liebe)	piip, tsiis, priis, tiid
i	útspraak i fan 'pit' yn sletten wurdlid (NED kip)	ik, rinne, hin, wille
i	iepen wurdlid [útsein frjemde wurden]	bryk-brike, hyt-hite, wiid-wide, priis-prizen, [pyromaan, type]
i	útspraak toanleaze e	it (NED het), in (NED een)
i	nasale i-lûden	minske, grins
ie	útspraak is in twalûd	ien, dien, stien
y	ein fan in wurd	juny, taksy-taksys, yndustry-yndustryen
y	útspraak Klaaifrysk ij / Wâlden y)	hy, sy, my, by, wy, dy
y	yl-, ym-, yn-, ynter-, yr-	yllegaal, ymmigrant, ynteresse, yrrigaasje
ei	efterheaksel (útspraak -dei Klaaifrysk y / Wâlden -dje)	jierdei, moandei, oerheid, frijheid

Oersjoch regels (16) stavering twalûden

Skriuw mar Frysk - basis - Les 7

Skriuw mar Frysk - ferfolch - les 7

Twalûden

(oersjoch regels side 16-17)

-r	altyd in twalûd foar in -r	oere, boer (NED twalûd: foar -r)
oe	útspraak al as net in twalûd	AL: hjoed, goed NET: hoeke, boek
ea, oa, ue, ie, eo	stavering jout oan dat it in twalûd is	keatse, roas, flues, natuer, giel, freon, gleon
ea/e, oa/o, ue/u	as de klam ferdwynt, kin ek it twalûd ferdwine	Am ea rika / Am e rikaan, kateg oa rysk/kateg o ry, strukt ue r/strukt u reel
iuw (altyd mei w)	útspraak iuw fan liuw + fan eau	iuw, de liuw, triuwe, bliuwe, bedriuw
eau	útspraak net mei de iuw fan liuw	leauwe, ik leau, wat sleau
eau	doetiid en mulwurd (útspraak ö.ǝ )	preau, preaun, bleau, bleaun
eo	foar de -n (útspraak ö.ǝ)	sneon, freon, gleon
eu	foar de -r (útspraak lykas NED ö:)	sjauffeur, kleur, fleur, dreun
ui	útspraak lykas NED	trui, fruit

In twalûd is in fêste kombinaasje fan twa lûden yn ien wurdlid dy't soepel yn elkoar oergeane.

Tink om it ferskil tusken it lange ii-lûd en it twalûd ie. 

Frysk hat gjin dûbele uu, wol it twalûd ue. 

Oersjoch regels (18) stavering trijelûden

Skriuw mar Frysk - basis - Les 7

Skriuw mar Frysk - ferfolch - les 7

Trijelûden

Brekking wurdt yn les 8 behannele.

(oersjoch regels side 18)

oai	twalûd (útspraak ooi)	moai, oktroai
oai	trijelûd by brekking	moaier, koaike (keunstaai yn it nêst fan in ljip)
uoi	trijelûd	muoike (tante), muoilik (oandien), ruoikje (súntsjes roeie), fuoi (ôfkarrend)

Oersjoch regels (19) stavering brekking

Skriuw mar Frysk - basis - Les 8

Skriuw mar Frysk - ferfolch - les 7

Brekking by twalûden

Ferskil tusken brekking en in grûnwurd:

Grûnwurd kjel: hearst in jè-lûd. It is net fan in oar wurd ôflaat, staverje fonetysk mei je.

Brekking kealtsjes: hearst in jè-lûd. It komt fan it wurd keal, dêrom staverje mei ea.

Grûnwurd fjild hearst ek in ji-lûd. It is net fan in oar wurd ôflaat, dus staverje mei ji.

Brekking stiennen: hearst in ji-lûd. It komt fan it wurd stien, dêrom staverje mei ie.

Brekking is ien fan de lestichste staveringsûnderdielen. Lit goed it

ferskil yn de útspraak hearre.

Brekking by twalûden

Brekking kin foarkomme by fjouwer twalûden (oa, ie, ea, oe): de útspraak feroaret by meartal, ferlytsing of gearstalling. De klam ferspringt dan.

(oersjoch regels side 19)

grûnwurd	gjin brekking meartal / ferlytsing	brekking (tink om dûbel bylûd)
roas / doar / doaze	roazen, roaske / doazen	doarren, doarke / doaske
kier / stien	kieren / kierke	stiennen, stientsje
bear / peal / beam	bearen / bearke	peallen, pealtsje / beammen, beamke
boer / foet / stoel	boeren / boerke	fuotten, fuotsje / stuollen, stuoltsje (oe > uo)
skuorre / muorre / buorlju	skuorren, skuorke (uo al yn grûnwurd)
doarp / koart	doarpen, doarpke (oa al yn grûnwurd)

Brekking is ien fan de lestichste staveringsûnderdielen. Lit goed it

ferskil yn de útspraak hearre.

Brekking is gjin regel foar, men moat wurd foar wurd besjen oft it wurd al as net brekking krijt. 

Oersjoch regels (20) stavering dakjes/kapkes

Skriuw mar Frysk - basis - Les 9

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 8

Stavering dakjes op a, e, o, u

(oersjoch regels side 20)

û	oe-lûd sjoch les 3
â / ô / ê	lûd wurdt langer , nei â, ô, ê nea in dûbeld bylûd	hân, stâl, drôf, rôt, stêd, elitêr
e	útsûnderings: bern, ferzen (frieze mulwurd), gers	It dakleaze bern leit yn it be ferzen gers .
â	foar -n, foar -ld, foar -lt	S ân âld e s âlt e dropkes.
ô	foar oare letters, tiidwurden dy't einigje op -gje, doetiid sterke tiidwurden.	kôgje, tôgje, rôp, kôke
â / ô	foar -l folgje stavering NED	rôlje (NED rollen), stâl (NED stal)
â/a ô/o ê/e	dakje ferdwynt by útspraak (meartal/ferlytsing) lân-lannen-lantsje-lânskip stêd-stêden-stedsje-Alvestêdetocht	hân - hannen - hantsje - handoek bôle - bôlen - boltsje - bôlekoer bêd - bêden - bedsje - bêdeguod
ô/o, ê/e	tink derom: betsjuttingsferskil	wer (weer) - wêr (waar), der (er) - dêr (daar) werom (terug) - wêrom (waarom) derom (erom) - dêrom (daarom)

Oersjoch regels (21) stavering ij / ei

Skriuw mar Frysk - basis - Les 7

Stavering ei/ij

Ferskil Klaaifrysk en Wâldfrysk:

Heit sei: it reinde juster yn De Pein.

As je de stavering fan de ei/ij leare moatte, 

is it handicht om de wurden as in Klaaifries út te sprekken.

(oersjoch regels side 21)

ij	útspraak Klaaifrsyk en yn 'e Wâlden gelyk	nij, trije, frije, benijd, krije, swije
ei	útspraak Klaaifrysk ai/oi en yn 'e Wâlden ij	wein, slein, beide, snein, rein dweil
y	útspraak Klaaifrysk ij en yn 'e Wâlden y	hy, sy, wy, my, dy, by

Oersjoch regels (21) stavering frjemde wurden

Skriuw mar Frysk - basis - Les 10

Stavering frjemde wurden

Sykje in pear frjemde wurden op yn it wurdboek: correct, chic, xylofoon, aquaduct.

By twifel is it ferstannich om it wurdboek te brûken. De foarkarswurdlist fine jim op www.frysker.nl (foarhinne www.taalweb.frl)

(oersjoch regels side 21)

fonetysk	staverje neffens útspraak	buro (bureau), kompjûter (computer), kûplet (couplet), bûzjy (bougie), literêr (literair), sjoernaal (journaal)
c / ch	c allinnich as kombinaasje ch	sintrum (centrum), sifer (cijfer), kafee (café), kommissaris (commissaris)
ch	ch nea oan begjin fan in wurd	gaos (chaos), sûkelade (chocolade)
q / x	komme yn it Frysk net foar	akwarium (aquarium), kwotum (quotum), ekskurzje (excursie), taksy (taxi)
Ingelsk	wurde faak net oerset	team, trainer, coach

Oersjoch regels (21-22) oergongs-w / tusken-n

Skriuw mar Frysk - basis - Les 10

 Oergongs-w en tusken-n

Yn it Frysk wurdt nei in lûd gjin w skreaun oan de ein fan in wurd, 

útsein by de letterkombinaasje iuw: liuw, wriuw, triuw, skriuw, bliuw.

Dy oergongs-w wurdt al skreaun as it lûd folge wurdt troch in oar lûd sûnder klam: blauwe, rouwich, dowen, kowefleis, leauwe, trouwe.

Gjin tusken-n as dy net te hearren is.

NET: sikehûs, bistetún, toskedokter. 

WOL: binnenlân, bûtenlân.

Opdracht 3

(oersjoch regels side 22)