Thema 5 Erfelijkheid en Evolutie - Vmbo-b jaar 2

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo b
• Leerjaar 2

Thema 5 

Erfelijkheid en evolutie

Welk materiaal voor biologie heb je nodig?

• Je neemt je B boek mee. Je A boek heb je niet meer nodig.
• Je neemt je laptop mee. 

Thema 5 

Erfelijkheid en Evolutie

Deze basisstoffen worden in thema 5 behandeld:

• Basisstof 1: Genotype en Fenotype
• Basisstof 2: Chromosomen en genen
• Basisstof 3: Variatie in genotype

Basisstof 1

Genotype en Fenotype.

Leerdoelen voor deze les

Aan het einde van de les weet ik: 

1. Alle cellen in je lichaam dezelfde 

     erfelijke informatie bevat.

2. De kenmerken van chromosomen.

3.  Kan ik omschrijven van genotype en 

     fenotype is.

Begrippen voor deze les

• Erfelijk
• fenotype 
• lichaamscellen
• chromosomen
• DNA
• Genotype 

Je lichaam bestaat uit ongeveer 10 biljoen cellen.

Alle cellen hebben een celkern. In de celkern zitten alle erfelijke informatie. 

In de celkern zit dus 

alle belangrijke 

informatie.

Fenotype

''Ze lijkt op haar moeder!'' 

Pasgeboren baby's krijgen vaak eigenschappen van hun ouders. Denk aan oogkleur, oorvorm of haarkleur.

--> Dit noemen wij erfelijke eigenschappen.

Fenotype

Fenotype: Alle eigenschappen van een organisme

die zichtbaar zijn (eigenschappen die je kunt zien)

Zichtbaar fenotype: Je uiterlijk bijvoorbeeld 

de vorm van je neus of haarkleur.
Onzichtbare fenotype: In je lichaam bijvoorbeeld 

je bloeddruk of de vorm van je organen. 

Chromosomen

In de afbeelding zie je een meisje --> een organisme.

• Een organisme bestaat uit heel veel cellen.
  
• Deze cellen heten lichaamscellen.
  
• In elke cel zit een celkern.
  
• In de celkern liggen chromosomen.
  
• Dit zijn lange dunnen dragen en bestaat uit DNA. 
  

Genotype

📖 DNA = informatie voor al je erfelijke eigenschappen

→ Die informatie zit in álle cellen van je lichaam. 

Bijvoorbeeld: de info voor oogkleur zit ook in je voetcellen!

🧠 Genotype = Alle erfelijke informatie op het DNA

📌 Het is onzichtbaar, maar ligt vast in je cellen

👀 Fenotype = De eigenschappen die je kunt zien of meten

Zoals haarkleur, bloedgroep, lengte

Fenotype

Een vrouw verft haar haar paars

• Haar fenotype verandert (uiterlijk = paarse haarkleur)
  
• Haar genotype blijft hetzelfde (bruin, krullend haar)
  

Genotype bepaalt het fenotype door de erfelijke 

eigenschappen.

• Het genotype verandert nooit door invloeden van buitenaf
  
• Het fenotype wél
  

Fenotype

Je fenotype kan veranderen door de omgeving.

- Littekens op je lichaam. 

- Als je been geamputeerd moet 

worden en je geen been meer hebt.

- Brandwonden 

- Roken: je longen blijven voor altijd 

beschadigd. 

Fenotype kan ook blijvend veranderen.

Aan de slag

Basisstof 1 Genotype en Fenotype 

Maken opdracht 1 t/m 3

Ben je klaar? Ga verder met opdracht 4 t/m 8

Bladzijde 106 t/m 111

Kaartjes opdracht

- Jullie krijgen kaartjes met informatie.

- Sorteer de kaartjes onder de juiste categorieën: Erfelijke eigenschappen, Fenotype, Lichaamscellen, Celkern en chromosomen. 

Wat wordt vaak gezegd over een pasgeboren baby?

1. Dat hij of zij al veel kleuren kan leren.
2. Dat hij of zij eigenschappen van de ouders heeft.
3. Dat hij of zij geen fenotype heeft.
4. Dat hij of zijn geen cellen heeft.

Wat betekent het als iemand zegt: ''zij heeft de ogen van haar vader''?

Wat zijn voorbeelden van erfelijke eigenschappen die je ouders erft.

1. Hobby's en interesses
2. De vorm van je oren en de kleur van je ogen.
3. De lengte van je schooltijd.
4. Of je huisdieren hebt.

Wat is het fenotype?

1. Alleen de zichtbare eigenschappen van een organisme.
2. Alles wat je geleerd hebt.
3. Alle eigenschappen van een organisme zowel zichtbaar als onzichtbaar.
4. Alleen je bloedgroep.

Vorm van de neus

Haarkleur

Bloeddruk

Kleurenblind

Zichtbaar fenotype.

Onzichtbaar fenotype.

Uit hoeveel cellen bestaat een organisme?

1. Een grote cel
2. Alleen hersencellen
3. Heel veel cellen
4. Alleen chromosomen

Wat ligt er in de celkern van een lichaamscel?

1. Ogen en oren
2. Chromosomen
3. Haar en huid
4. Spieren

Waaruit bestaan chromosomen grotendeels?

Kaartjes opdracht

- Jullie krijgen kaartjes met informatie.

- Sorteer de kaartjes onder de juiste categorieën: 

Erfelijke eigenschappen, Fenotype, Lichaamscellen, 

Celkern en chromosomen. 

- Je krijgt hier 5 minuten voor.

Basisstof 2

Chromosomen en Genen

Leerdoelen voor deze les

Aan het einde van de les weet ik:

- Dat elk van de ouders 50 %

   van de chromosomen geeft.

Begrippen voor deze les

• Chromosomenpaar
  
• Gen
  
• Genenparen
  
• Geslachtscellen
  
• Celdeling
  

Vertalen van de begrippenlijst.

- Je krijgt een begrippenlijst.

- Op de begrippenlijst staat alles al in het Nederlands.

- Je vertaald de begrippen en uitleg van begrippen naar je eigen taal. 

- Je krijgt er nu 10 minuten voor.

Chromosomen in lichaamscellen.

- Elk lichaamscel van een mens bevat 46 chromosomen.

- De chromosomen liggen in paren: telkens twee die bij elkaar horen.

- Zo'n tweetal noem je een chromosomenpaar.

- In totaal heb je dus 23 chromosomenparen. 

- Chromosomen bevatten DNA dat informatie draagt 

over wie jij bent met al je eigenschappen.

Gen

- Ieder mens heeft duizenden erfelijke eigenschappen.

- Elk lichaamscel heeft 46 chromosomen.

- Een chromosoom bevat informatie voor veel 

    verschillende eigenschappen.

- Een gen is een stukje chromosoom met info

   voor 1 erfelijke eigenschap. 

Chromosomen in geslachtscellen

Eicellen en zaadcellen zijn geslachtscellen.

- In de chromosomen komen niet in paren voor.

- Er zit van elk paar maar 1 chromosoom.

- Een geslachtscel heeft 23 chromosomen.

Chromosomen in geslachtscellen

- Een eicel van de vrouw - heeft 23 chromosomen.

- Een zaadcel van de man - heeft 23 chromosomen.

- De eicel en de zaadcel gaan mengen.

- De bevruchte eicel krijgt weer 46 chromosomen. 

Celdeling

- In de baarmoeder/buik van de moeder groeit een bevrucht eicel uit tot een baby. Er ontstaan miljoenen nieuwe lichaamscellen.

Hoe ontstaat de nieuwe cellen?

- Door celdeling.

- 1 moedercel komen er 2 dochtercellen.

- Elke keer worden de chromosomen gekopieerd.

Alle lichaamscellen hebben dezelfde erfelijke informatie.

Aan de slag. 

Maken opdracht 1 t/m 4 

Ben je klaar? Ga dan verder met opdracht 5 t/m 8

Bladzijde 114 t/m 120

Basisstof 3

Variatie in genotype

Leerdoelen voor deze les

Aan het einde van de les weet ik:

1. Door geslachte voortplanting ontstaat variatie.

2. Wat een mutatie is.

Begrippen

- Variatie in genotypen

- Mutatie

- Mutant

- Albino

- Mutagene invloeden

- Tumor

-Kanker

- Uitzaaiing

Genepaar

- Haarvorm is erfelijke eigenschap

- Elk lichaamscel bevat een genenpaar met informatie over je haarvorm.

Meisje 1: 2 genen voor steil haar

Meisje 2: 2 genen voor krullend haar

Meisje 3: 1 gen voor steil haar, 1 gen voor krullend haar.

Verschillende informatie

- Je krijgt de helft van je chromosomen van je vader en de andere helft van je moeder.

- Chromosomen komen in paren voor.

- Elk chromosoom bevat informatie voor een eigenschap.

Variatie in genotype

- Je krijgt dus van elk ouder erfelijke informatie.

- Soms zie je eigenschappen van je vader en soms van je moeder.

Bijvoorbeeld: ogen van de vader en haar van de moeder.

Mutatie

Mutatie in het genotype

- Soms raakt DNA beschadigd. Hierdoor verandert de erfelijke informatie -> genotype.

- Zo'n verandering heet een mutatie.

- Dan is er 1 of meer genen veranderd.

Mutatie

Mutatie in het fenotype

- Als de verandering te zien is aan de buitenkant noemen we dat een mutant.

- Bij een mutant is het fenotype veranderd.

- Voorbeeld is Albino: het lichaam kan niet

zelf pigment/kleur aanmaken.

Mutagenen invloeden

Soms ontstaan mutaties niet zomaar. Ze kunnen ontstaan van invloeden van buitenaf.

- Dit noemen mij mutagenen invloeden.

- Asbest

- UV-straling (straling van de zon)

- Sigarttenrook

- Rontgen foto's

Video over kanker

Kanker

- Soms gaat er iets mis in de genen. 

- Een cel begint zich steeds opnieuw te delen.

- De nieuwe cellen hebben geen functie.

- De cellen vormen een klompje: een kankergezwel --> Tumor

Sommige tumoren zijn niet gevaarlijk. Andere wel, die groeien snel. Je wordt ziek!

Kanker

- Cellen kunnen loslaten van een kankertumor.

- Ze komen in het bloed en reist door het lichaam.

- Er komen tumoren in andere delen van het lichaam.

- Dit noem je uitzaaiing.

Groepsverslagopdracht

- Jullie gaan samen in een groepje een verslag maken over de 3 basisstoffen van thema 5.

- Je werkt in groepjes van 3.

- Verdeelde opdracht. Elk groepslid werkt 

zelfstandig aan 1 basisstof. 

Groepjes maken

- Maak groepjes van 3 en ga bij elkaar zitten. 

- Je krijgt hiervoor 1 minuut de tijd. 

Waar let je op tijdens het maken van een verslag?

Aan de slag!

Maken basisstof 3 Variatie in genotype

Opdracht 1 t/m 4

Bladzijde 123 t/m 129

Les afsluiten.

Beantwoord de volgende vragen.

1. Waarom zien broers en zussen er niet precies hetzelfde uit?

2. Wat is een mutatie en geef een voorbeeld van een mutatie.