Literatuurgeschiedenis V6

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4,5

Literatuurgeschiedenis - vwo 6

Behandeld in V4 en V5

- literatuurgeschiedenis middeleeuwen en renaissance (V4)

- literatuurgeschiedenis 18e en 19e eeuw (tot 1880) (V5)

De beweging van '80/Tachtigers

vanaf 1880

De beweging van '80 / Tachtigers

- Reactie op domineespoëzie: moraliserende gedichten uit de 19e eeuw; de lezer moest opgevoed worden-> gedichten over bijvoorbeeld vaderland, gezin of geloof

- Individualistisch: allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie

- l'art pour l'art: het gaat NIET om de boodschap, maar het gaat om de schoonheid van het kunstwerk zelf (verheerlijking van schoonheid)

- Impressionisme: sfeer en stemming

domineespoëzie

poëzie van de Tachtigers

naturalisme (1880-1910)

Niet alleen beschrijving van werkelijkheid, maar ook een verklaring hoe het zo is gekomen.

Determinatie: mens wordt bepaald door erfelijkheid, milieu en omstandigheden

De mens heeft geen vrije wil

Tachtigers

naturalisme

l'art pour l'art

individualistisch

determinatie

verklaring van de werkelijkheid

reactie op domineespoëzie

Tweede generatie '80

- De mooie vorm van kunst moet samengaan met een diepere boodschap (bijvoorbeeld religieuze verdieping, wijsgerige ideeën, socialistische idealen)

- H. Heijermans: 'Op hoop van zegen'

- Het ontstaan van de psychologische romans (onder invloed van Freud)

Herman Heijermans 1864-1924

socialisme

Vrijwel al zijn stukken staan in het teken van zijn socialistische idealen; in zijn werk behandelde hij allerlei misstanden.

Zo ook in Op hoop van zegen (1900) waarin hij de wantoestanden in de visserij aan de kaak stelde. Reder Bos laat een onzeevaardig schip uitvaren; als het niet weeromkomt zal hij een flink bedrag van de verzekering krijgen. Hij houdt geen rekening met de vissers die daarbij om zouden kunnen gaan (Truus: 'De vis wordt duur betaald'). Voor de schuit uitvaart en vergaat, is Bos al in botsing gekomen met de socialistische Geert. 

stroming

• Op hoop van zegen kan als 'naturalistisch' beschouwd worden: het leven van de vissers wordt bepaald door het milieu en de omstandigheden (en hun lot ligt vast)
• Het stuk kan bij 'de tweede generatie van 80' horen: de mooie vorm gaat samen met socialistische idealen
• Het stuk kan bij het 'sociaal realisme' horen: realistisch uitbeelden + een aanklacht tegen sociale wantoestanden

Heijermans is een toneelschrijver van internationale allure; ook anderen schreven toneel, maar dat was van veel mindere kwaliteit. 

Titel: Op hoop van zegen

- naam van het schip

- spreekwoord: als dat maar goed gaat...

Ondertitel: spel van de zee in vier bedrijven

sociaal drama -> wantoestanden in de visserij

statisch drama -> eindsituatie = beginsituatie, er verandert niets aan de situatie

tendensdrama -> strekking = idee = bedoeling van de schrijver

Kan Op hoop van zegen als naturalistisch beschouwd worden?

1. Ja, in het boek speelt natuur een belangrijke rol.
2. Ja, in het boek wordt het leven van de vissers bepaald door het milieu en de omstandigheden
3. Nee, in het boek speelt determinisme geen rol.
4. Nee, in het boek speelt de natuur geen belangrijke rol.

1910-1940: modernisme

Met de term modernisme worden alle kunststromingen bedoeld die rond de Eerste Wereldoorlog zijn ontstaan. Deze stromingen hebben de volgende kenmerken gemeen:

1. Verzet tegen de westerse beschaving

2. Kunstenaars wilden hun eigen emoties uitdrukken in kunst
(niet langer realistische afbeelding van de werkelijkheid)

3. Experimenteren met kleuren en vormen

modernisme

We behandelen niet alle stromingen binnen het modernisme, maar we gaan op twee stromingen dieper in:

1. expressionisme

2. dadaïsme

expressionisme

Bij expressionistische poëzie is niet de werkelijkheid, maar de dichter zelf het uitgangspunt. 

De dichter wil zijn eigen gevoelens en ideeën uitdrukken. Hiervoor gebruikt hij veel zelfstandige naamwoorden en weinig bijvoeglijke naamwoorden en weinig leestekens.

De schreeuw - Edvard Munch

De schreeuw

De schreeuw is een psychisch zelfportret van Edvard Munch. Het schilderij is gebaseerd op een eigen traumatische ervaring.

voorbeeld expressionisme: 

Paul van Ostaijen 

Hij schreef veel van zijn poëzie rondom WO I. Zijn angst zette hij om in gedichten. Een belangrijke term bij het expressionisme is vervorming. Hij vervormt de letters, waardoor je het gedicht gaat beleven. Je ziet een zeppelin aan de hemel. Met de zeppelins bombardeerden de Duitsers voor het eerst burgerdoelen in Antwerpen in 1914 (Van Ostaijen woonde daar toen).  De bedreiging vanuit de lucht is zichtbaar door de typografie. Hij leest in de dagbladen over een bombardement op Londen door een zeppelin. Er is in 1917 inderdaad een bombardement geweest op Piccadilly Circus. De twee plekken Piccadilly Circus en Leicester Square komen ook voor in een soldatenlied over het verlangen van een soldaat naar zijn thuisbasis. Beata insula = gezegend eiland (ironisch). Het is niet meer het mooie eiland. De zeppelins bombarderen Londen. 

dadaïsme

Ultraradicale, antiartistieke stroming: ze breken met de bestaande tradities, ze wilden shockeren door antikunst.

Dadaïstische poëzie is herkenbaar aan het ontbreken van grammaticale regels en interpunctie, een vrije versvorm, bijzondere typografie en het naast elkaar plaatsen van dingen die geen verband met elkaar houden.

Bekijk de video op de volgende dia: minuut 7.20-12.30

jaren 30

nieuwe zakelijkheid: de nadruk op het functionele, er zijn geen onnodige versieringen. Ook te zien in de architectuur. 

Het wordt in de literatuur ook wel de gewapende-betonstijl genoemd: zakelijk, kort, zonder poespas, journalistieke weergave

Bekijk de video op de volgende pagina: 

minuut 12.30 - einde

naoorlogse roman

Na de Tweede Wereldoorlog verscheen er enorm veel literatuur waarin over de oorlog geschreven werd. 

Voorbeelden van schrijvers: Harry Mulisch, Marga Minco en Tessa de Loo.

Na de Tweede Wereldoorlog ontstaat er een nieuwe naoorlogse roman. 

Traditionele roman: chronologisch verteld, een 'held' wordt geconfronteerd met een of ander probleem, dat hij tegen het eind van het verhaal opgelost heeft, of waar hij van geleerd heeft. 

Naoorlogse roman: een schijnbaar willekeurige verhaalopening, niet-chronologisch, veel flashbacks, open einde, er is sprake van een 'antiheld' die in een chaotische, absurde wereld leeft, hij kan zijn doel niet bereiken.

Voorbeeld van een naoorlogse roman:  W.F. Hermans - De donkere kamer van Damokles

W.F. Hermans - De donkere kamer van Damokles

Een fragment uit het boek:

Osewoudt keek hem na. Toen hij zich omdraaide zag hij Ria staan in de halfopen tussendeur.

- Wie was dat?

- Zo maar iemand.

- Hij leek precies op jou, zoals een negatief van een foto lijkt op een positief. 

- Hij is goedgekeurd voor de militaire dienst, ik niet.

- Allicht. Jij lijkt op hem zoals een mislukte pudding lijkt op een ... weet ik veel ... op een pudding die wel gelukt is. Ik lach me dood. 

Vijftigers

experimentele dichters

gedicht = experiment (vrije verzen)

ze willen lezers wakker schudden

zie video volgende dia (begin-4.40)

Deze beroemde dichtregel van de Nederlandse dichter Lucebert staat op de gevel van een Rotterdams pand. Deze versregel komt uit het gedicht "de zeer oude zingt".
Wat zou deze dichtregel volgens jou kunnen betekenen?

poëzie in de jaren '60

                                        poëzie: neorealisme

De Zestigers beschrijven iets alledaags, waar niemand bij stilstaat -> dan wordt het juist bijzonder. Alles kan poëzie zijn, als je het maar zo noemt. Door een gebruiksaanwijzing of een schaakdiagram in een literair tijdschrift te zetten, riepen de Zestigers vragen op over de grenzen van de kunst. Een favoriet genre van de Zestigers: de readymade. Het principe van de readymade is eenvoudig: een voorwerp wordt uit zijn alledaagse context gehaald en tot kunst bestempeld.

voorbeeld van een readymade

De autobezitter (K.Schippers)

Er stapt een man in een auto 

verricht de nodige handelingen 

voor het rijden 

en rijdt 

daarna 

dan ook 

inderdaad weg.

voorbeeld van een readymade

Het gedicht ‘Staat verzekerend’ uit de bundel Schuim van Alfred Schaffer (2006), waarin Schaffer al knippend en plakkend uit een brochure Wat wordt er gedaan tegen terrorisme? de attitude van de Nederlandse overheid tegenover terrorisme op de hak neemt.

taboedoorbrekende schrijvers in de jaren 60

In de jaren 60 zie je dat schrijvers steeds vaker grotendeels autobiografisch gaan schrijven. Van de werkelijkheid wordt een literaire tekst gemaakt. Steeds vaker worden (seksuele) taboes doorbroken -> bijvoorbeeld Gerard Reve en Turks fruit van Jan Wolkers (zie volgende dia) 

Turks fruit - Jan Wolkers

De controversiële roman verscheen in november 1969 en deed veel stof opwaaien. Het boek stond vol seks en schuttingtaal, maar werd ook erkend als krachtig liefdesverhaal over kunst, liefde en dood. Met het boek beleefde de seksuele revolutie definitief haar doorbraak in Nederland. De roman werd een bestseller en de film, die in 1973 in première ging, is nog altijd de best bezochte Nederlandse bioscoopfilm aller tijden (3,3 miljoen bezoekers). In 2007 kreeg Turks Fruit een eervolle plek in de Canon van de Nederlandse film, omdat een aantal beelden tot de bekendste uit de Nederlandse filmgeschiedenis zijn gaan behoren.

Volgende dia: het begin van het boek

Turks fruit - Jan Wolkers

Het boek begint zo:

Ik was aardig in de rotzooi terechtgekomen nadat ze bij me weggegaan was. Ik werkte niet meer, ik at niet meer. Ik lag de hele dag tussen mijn vuile lakens en plakte foto's en naaktfoto's van haar vlak bij mijn gezicht.

Jaren 70 tot het heden

Hoe dichter we bij onze eigen tijd komen, hoe moeilijker het is (door gebrek aan afstand) om duidelijk te zien wat echt blijvend is en wat niet, of, en welke groeperingen / stromingen er zijn ontstaan. We zien in ieder geval de volgende dingen:

• Terugkeer van de echte verteller: bijvoorbeeld Maarten 't Hart (schrijver uit Maassluis)
• Meer vrouwelijke auteurs; aandacht voor emancipatie: bijvoorbeeld Renate Dorrestein
• Tweede generatie na de Tweede Wereldoorlog: bijvoorbeeld Carl Friedman
• Meer psychologische romans met thriller- of detective-elementen: bijvoorbeeld Tim Krabbé
• Meer schrijvers met een niet-Westerse achtergrond: bijvoorbeeld Lale Gül en Özcan Akyol
  
• populariteit van schrijvers met een Vlaamse achtergrond: bijvoorbeeld Dimitri Verhulst en   Stefan Brijs 

Maarten 't Hart - Het woeden der gehele wereld

Een fragment uit het boek:

Het kost mij vaak moeite om te geloven dat ik opgegroeid ben op 't Hoofd, in de lorrenhandel op de hoek van de President Steynstraat en de Cronjéstraat. Het was zo'n vreemde wereld, die wereld van mijn jeugd; een jongen zoals ik werd er aangeduid als een 'gassie'; een agent noemde men een 'juut'. De gehuwde vrouw die je herkennen kon aan het feit dat zij altijd een schort droeg, werd 'juffrouw' genoemd. 

Renate Dorrestein - Zonder genade

Een fragment uit het boek:

'Jezus man, wat doe je nou weer? Je ziet toch dat je daar niet op kunt staan. Kom eraf. Dit schiet niet op.'

Hij wrikt met beide handen aan zijn voet, zijn neus tegen zijn opgetrokken knie gedrukt. Het zweet druipt in zijn ogen.

'Je bent ook zo koppig en zo eigenwijs als het achtereind van een varken!' Ze geeft hem een hardhandige duw. Het is alsof hij een stroomstoot door zijn wervelkolom krijgt toegediend en het lukt hem niet een schreeuw binnen te houden.

'Ja, sta daar dan ook niet zo achterlijk!'

Carl Friedman - Twee koffers vol

Een fragment uit het boek:

Mijn moeder, vele jaren jonger dan hij, had hem in de zomer van 1947 ontmoet. Ze sprak er graag over. 'Het was ontzettend warm. Ik droeg een wit mantelpakje dat zwart zag van de donderbeestjes. En ik had een blauw piccolohoedje op. Hoe kwam ik daar toch aan? Het was een schattig hoedje, met rode linten die je onder de kin moest strikken.' Mijn vader vroeg haar mee naar een restaurant waar ze een maaltijd had besteld van zes gangen, bestaande uit even zovele porties roomijs. Daarna had hij haar midden op straat gekust. Wanneer ze bij dit deel van het verhaal was aangekomen, riep hij: 'Er zat niets anders op. Ik moest je ontdooien!' Over de jaren '40-'45 praatte ze nooit. 

Tim Krabbé - Het gouden ei

Een fragment uit het boek:

'Ze is verdwenen,' zei Rex. 'Ik weet niet wat ik moet doen.' De caissière trok een bedenkelijk gezicht. Ze kon zich niets méér herinneren. Rex ging op de open plek voor de kassa staan en hield zijn foto omhoog. 'Dames en heren, wilt u mij alstublieft helpen,' zei hij tegen iedereen. 'Mijn vrouw is hier zoekgeraakt. Een half uur geleden. Ze is naar binnen gegaan om iets te kopen en niet teruggekomen. Wilt u misschien naar deze foto kijken en zeggen of u haar gezien heeft?'

Lale Gül - Ik ga leven

Een fragment uit het boek:

's Winters heb ik een lange jas aan, waardoor mijn outfit bemanteld wordt, maar nu het zomer is, etaleer ik mijn zondige en bandeloze uitdossingen. Van Moeder moet ik een jurk aan, minimaal tot over mijn knieën en wijd genoeg om alle ronde vormen te verdoezelen. Ik mag geen korte mouwen of anderszins iets van huid laten zien, laat staan ontblote benen zoals normale meiden doen in de zomer. Ik mag geen jeans aan, alleen pantalons en dat alleen onder de zojuist beschreven soepjurk. Daarom draag ik maar maxi-jurken, dat was het meest voornaam in de keuzemogelijkheden.

Ik mag geen pluk haar uit mijn hoofddoek laten hangen of mijn doek van achteren fixen in een tulbandvorm, waardoor mijn hals vrijkomt. 

Özcan Akyol - Eus

Een fragment uit het boek:

Meteen in het nieuwe kalenderjaar begon de ramadan. Het was een koude maand. De dagen duurden niet lang. Daar hadden die muzelmannen mazzel mee. Alle Turken op het Hegius namen deel aan het vasten, behalve ik - bij mij thuis deden we dus nooit ergens aan. Zelfs verjaardagen sloegen we over. Dat was ook goedkoper. Turis weet tot op de dag van vandaag niet wanneer ik jarig ben, ook vergeet hij soms mijn naam. 

Dimitri Verhulst - De laatkomer

Een fragment uit het boek:

Hoewel volkomen opzettelijk, is het zeer tegen mijn zin dat ik iedere nacht opnieuw in mijn bed schijt. Mij te verlagen tot deze zelfonterende daad is waarlijk de lastigste consequentie van de ietwat zotte levensweg die ik op mijn oude dag ben ingeslagen. Maar ik zou mijn verplegers en verpleegsters achterdochtig stemmen indien ik het in mijn slaap drooghield. Wens ik niet uit mijn rol van seniele grijsaard te vallen, dan heb ik geen andere keus dan op regelmatige basis mijn luiers te bevuilen. Want dat is het inderdaad: een rol. Ik ben helemaal niet zo dement als ik mijn omgeving doe geloven!

Stefan Brijs - De engelenmaker

Een fragment uit het boek:

Toen de chauffeur van zijn taxi wegliep om Victor Hoppe te helpen bij het openen van het verroeste toegangshek sloop lange Meekers, aangetrokken door het aanhoudende gehuil, naar de auto en wierp een blik door het zijraampje. Van wat hij toen op de achterbank zag, schrok hij zo hevig dat hij ter plekke van zijn stokje ging en daarmee op slag de eerste patiënt werd van Dokter Hoppe, die de magere jongen met enkele klappen op zijn wang weer bij bewustzijn bracht.