Literatuurgeschiedenis 16e-19e eeuw

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

H4 vandaag 

welkom! 

literatuurgeschiedenis: hoe en wat? 

lesdoelen en introductie 

het Wilhelmus (les 1) 

Na deze les...

- heb je nagedacht over de rol van literatuur in de maatschappij. 

- weet je een aantal feiten over (het ontstaan van) ons volkslied. 

1. Via literatuur leer je iets over de tijd waarin het is geschreven.

eens

oneens

2. Literatuur verandert de maatschappij.

eens

oneens

eenvandaag.avrotros.nl

Wat eraan vooraf ging

• 1815: Verenigd Koninkrijk der Nederlanden
• volkslied nodig --> prijsvraag
• winnaar: Hendrik Tollens (dichter) 
• tot 1932: 'Wien Neêrlandsch bloed in d’aderen vloeit'

Lees het eerste couplet van lied op de volgende dia. In 1932 vond men dit lied niet meer geschikt als volkslied. Waarom zou dat zijn?

Historische achtergrond (1.1)

Tachtigjarige oorlog (1568 - 1648) 

• Spaanse koning Filips II is baas van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 
• één rijk, één koning, één geloof: Rooms-Katholiek 

• in de Republiek: veel protestanten (door de Reformatie/Calvijn), godsdienstvrijheid hoog in het vaandel 

De Nederlandse Opstand

• 1566: Beeldenstorm --> de Spaanse hertog van Alva stelt de Bloedraad in (strenge rechtbank voor protestanten) 

• stadhouder Willem van Oranje brengt een leger bijeen om tegen de Spanjaarden te vechten 
  

• 1572: inname Den Briel (bekendste wapenfeit) 

Korte docu 

We kijken een korte documentaire over het ontstaan van het Wilhelmus. 

1. Maak aantekeningen tijdens het kijken. 

2. In de les van morgen vergelijk je jouw aantekeningen met die van je buur / buuf en vul je ze eventueel aan. 

H4 vandaag 

welkom! 

Het Wilhelmus (laatste les) 

(Af)maken opdracht B: voor de songwriters

Aantekening P.C. Hooft 

 

Opdracht B (+/- 10 minuten)

Er wordt al jaren gepleit voor een nieuw volkslied. Het Wilhelmus is volgens veel Nederlanders niet te volgen en ouderwets. Jullie schrijven met je groepje een nieuw couplet op de bestaande melodie. 

A. Noteer ten minste vier kenmerken die volgens jullie in het Nederlandse volkslied horen. 

B. Maak het couplet op de bestaande melodie. Het moet natuurlijk wel rijmen. 

C. Lever het couplet na 10 minuten in. 

Conclusies? Verwachtingen? 

1. Via literatuur leer je iets over de tijd waarin het is geschreven. 

2. Literatuur laat je nadenken over (jouw rol in) de maatschappij. 

3. Literatuur verandert de maatschappij. 

Na deze les...

- weet je een aantal feiten over (het ontstaan van) het Wilhelmus. 

- heb je je verdiept in de tekst van het Wilhelmus.  

howtowilhelmus.nl

'Den Vaderland ghetrouwe' - groepsopdracht 

• Maak met je groepje in ieder geval opdracht A. Deze opdracht is verplicht. 

• Daarna kies je een opdracht uit onderdeel B. 

• De antwoorden zet je in een Word-document, tenzij anders vermeld. 

• Lever de antwoorden aan het eind van de les in via de ELO (opdrachtnaam: het Wilhelmus). 
• In de volgende les presenteer je met je groepje dat wat je gemaakt hebt.

Eerste couplet

Wilhelmus van Nassouwe

ben ik, van Duitsen bloed,

den vaderland getrouwe

blijf ik tot in den dood.

Een Prinse van Oranje

ben ik, vrij, onverveerd,

den Koning van Hispanje

heb ik altijd geëerd.

Het Wilhelmus (+/- 1573) 

• geuzenlied / protestlied / loflied op Willem van Oranje 

• acrostichon: de eerste letters vormen de naam Willem van Nassov (dichtvorm van de rederrijkers) 

• auteur: waarschijnlijk Petrus Datheen 

• contrafact: liedtekst gemaakt op een bestaande melodie (Frans soldatenliedje) 

H4 vandaag 

welkom! 

terugblik aantekening docu + 

opdracht A van het Wilhelmus

H4 vandaag 

welkom! 

literatuurgeschiedenis: Hooft, Vondel en

Bredero 

Start Klucht van de molenaer 

17e eeuw

• Tachtigjarige Oorlog ten einde 

• Gouden Eeuw: grote welvaart, o.a. door handel (VOC)

17e eeuw - literatuur 

- invloed vanuit de Renaissance nog steeds zichtbaar 

--> voorbeelden: sonnet, klassiek drama 

Sonnet (P.C. Hooft) 

gedicht: 

- 14 regels

- vier strofen (twee kwatrijnen, twee terzinen, 4 - 4 - 3 - 3)

- wending 

P.C. Hooft maakte veel sonnetten. 

Sonnet - De laatste brief 

​De wereld scheen vol lichtere geluiden​

En een soldaat sliep op zijn overjas​

Hij droomde lachend dat het vrede was​

Omdat in zijn droom een klok ging luiden.​

​

Er viel een vogel die geen vogel was​

Niet ver van hem tussen de kruiden​

En hij werd niet meer wakker want het gras​

Werd rood, een ieder weet wat dat beduidde.​

​

​

Het regende en woei. Toen het herbegon​

Achter de grijze lijn der horizon​

Het bulderen – goedmoedig – der kannonnen​

​

Maar uit zijn jas, terwijl hij liggen bleef​

Bevrijdde zich het laatste wat hij schreef​

Liefste, de oorlog is nog niet begonnen.​

Joost van de Vondel 

- toneelschrijver 

- klassiek drama: Gijsbrecht van Aemstel 

--> Vondel maakt hierin gebruik van klassieke elementen, bijvoorbeeld de ondergang van Troje 

https://www.youtube.com/watch?v=Mq_pEkH9v48&t=288s (tot 4.48)

Bredero 

- toneelschrijver / dichter

- boertige (grappige) verhalen, serieuze verhalen 

- erg bekend door zijn kluchten (grappig toneelstuk met moraal): 

--> personages zijn burgers uit lagere sociale kringen​

--> mensen tonen voorspelbaar, onbeschaafd gedrag​

--> gingen vaak over overspel, gierigheid, ​bedrog, opschepperij ​

​Bekende kluchten:​ Klucht van de koe en De klucht van de meulenaer 

H4D vandaag 

Welkom terug! 

Stand van zaken, planning etc. 

Kinderliteratuur en Sara Burgerhart (boekje literatuurgeschiedenis (blz. 7 en 8)

Stand van zaken 

• over twee weken: repetitie literatuurgeschiedenis 

 --> Leer het boekje literatuurgeschiedenis 16e - 19e eeuw en de aantekeningen uit je hoofd. Dan kun je de toets goed maken. 

• boekverslag 4: inleveren op 14 april  

Planning komende lessen 

vandaag: Hieronymus van Alphen en Sara Burgerhart

morgen: Romantiek en Piet Paaltjens

vrijdag: Multatuli 

dinsdag: Couperus 

woensdag: geen les 

vrijdag: afronding / herhaling / voorbereiding toetsweek 

Wat is jullie favoriete kinderboek? Deel even met je buur of buuf. 

Plaatsing in tijd 

• 16e eeuw: Renaissance, tijd van Rederrijkers (het Wilhelmus)  
  

• 17e eeuw: P.C. Hooft, Joost v.d. Vondel, Bredero 

• 18e eeuw: Verlichting ( kinderliteratuur Hieronymus van Alphen, briefroman Sara Burgerhart) 

18e eeuw: de Verlichting 

• de ratio (het menselijk verstand) staat centraal  --> kritisch denken 

• doel: veranderen van de maatschappij, meer invloed van de burgerij, democratischer levenshouding 

• hoe: door opvoeding en onderwijs 

Hieronymus van Alphen 

• 1778: Proeve van kleine Gedigten voor kinderen

--> een echt, Nederlands kinderboek 

Wat is nieuw? 

• Van Alphen schrijft in eenvoudige kindertaal 
• Van Alphen schrijft over de belevingswereld van kinderen
• het kind vertelt zelf de les of de moraal

De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart 

• briefroman uit 1783: 175 brieven  door allerlei personages 

--> veel ruimte voor innerlijke gevoelens 

• hoofdpersoon is Sara, zoekt de grenzen van haar vrijheid op 

• doel: waarschuwing en opvoedende les voor jonge meisjes. Zij moeten streven naar een goed huwelijk en huiselijk geluk.

 

https://schooltv.nl/video/de-eerste-nederlandse-romans-wanneer-verscheen-de-eerste-nederlandstalige-roman/

H4D vandaag 

welkom! 

de Romantiek 

François Haverschmidt: romantische dichter met humor en een sombere inborst

opdracht F.H. 

19e eeuw: Romantiek 

• het gevoel staat centraal (dus niet meer de ratio) 
  
• een romantische schrijver vindt zichzelf uniek  
• originaliteit is belangrijk 
• Weltschmerz: een romantische schrijver lijdt aan de wereld
• een romantische schrijver vlucht uit de werkelijkheid (in bijvoorbeeld het verleden, in fantasie, in dromen, in humor) 

Francois Haverschmidt (1835-1894)

• romantisch dichter en dominee: 

- Weltschmerz (lijden aan de wereld/

zijn leven)

- somber

- maakt uiteindelijk een eind aan zijn leven 

François Haverschmidt (1835-1894)

• bekendste bundel: Snikken en Grimlachjes
• Piet Paaltjens (pseudoniem en alter - ego

François Haverschmidt)

--> gedichten over teleurstelling in liefde

en vriendschap. Ironisch en spottend met

een kern van waarheid. Hij gebruikt zwarte humor. 

Opdracht Piet Paaltjens 

1. We kijken de animatie van het gedicht

'Aan Rika'. 

2. Je maakt opdracht 1, 3, 4, 5, en 9. 

3. Klaar? Lees het stukje over Francois H. op 

pagina 10 van je literatuurboekje. 

H4D vandaag 

welkom

Realisme, Naturalisme, Louis Couperus 

Samenvatting (opdracht) 

Plaatsing in tijd 

• 16e eeuw: Renaissance, tijd van Rederrijkers (het Wilhelmus)  

• 17e eeuw: P.C. Hooft, Joost v.d. Vondel, Bredero 

• 18e eeuw: Verlichting ( kinderliteratuur Hieronymus van Alphen, briefroman Sara Burgerhart) 
• 19e eeuw: Romantiek, Realisme, Naturalisme (Piet Paaltjens, Multatuli, Louis Couperus) 

Realisme

Realisme: reactie op de Romantiek --> de werkelijkheid die je ziet is belangrijk (in plaats van gevoelens en emoties).

Naturalisme 

Naturalisme: extreme vorm van Realisme 

--> determinisme: de mens wordt bepaald door erfelijkheid, milieu en tijd (race, milieu, moment). Je zit daarin vast en je ontkomt niet aan je lot. 

--> de mens heeft geen vrije wil. 

Louis Couperus (1863-1923)

• Nederlandse romanschrijver tijdens het Naturalisme. 

• Beroemde boeken: Eline Vere, Noodlot 

• Beroemd verhaal: de Binocle, de Grootvader 

Opdracht Tijdlijn 

stroming	kenmerken	schrijver(s) / werken
Renaissance
17e eeuw
Verlichting
Romantiek
Realisme
Naturalisme