5.4 De Nederlandse Opstand

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

5.4 De Nederlandse Opstand 

deel I

Leerdoel

Aan het eind van deze presentatie kun je herkennen en uitleggen waarom in de Nederlanden een opstand ontstond.

Noem een inhoudelijk geloofsverschil tussen Luther en Calvijn

Welke rol speelt de Reformatie in de Nederlandse Opstand?

Waar denk je aan bij de Nederlandse Opstand (80-jarige oorlog)

De Nederlanden

• Nederland als één land bestond nog niet in de Middeleeuwen
  

• Er waren veel kleine gebieden, die bij elkaar 'De Nederlanden' heetten.

• onderdeel Duitse keizerrijk

• Rond 1500 waren al deze gebieden in handen van de Habsburgers

De Nederlanden maakten deel uit van het Rooms-Duitse Rijk. De graven en hertogen in Nederland waren officieel leenmannen van de Duitse keizer, maar die had meestal niet meer veel macht over zijn leenmannen. In 1018 werden de legers van de Duitse keizer zelfs verslagen door te troepen van de graaf van Holland.

Karel V

1500-1558

• Karel van Habsburg erft het bestuur over de Nederlandse gewesten (1506), Spanje (1516) en het Rooms-Duitse Rijk (1519)
• Huwelijken, veroveringen en erfenissen
• Landsheer van de Nederlanden

De aanspreektitel van Karel?

Karel, bij de gratie Gods, Heilig Rooms keizer, Semper Augustus, Koning van Duitsland, Koning van Italië, Koning van heel Spanje, Castilië, Aragón, León, Navarra, Granada, Toledo, Valencia, Galicië, Mallorca, Secillia, Córdoba, Murcia, Jaén, Algarve, Algeciras, Gibraltar, de Canarische eilanden, Koning van de Beide Siciliën, Sardinië, Corsica, Koning van Jerusalem, Koning van de Westelijke en Oostelijke Indiën, Heer van de Eilanden en de Grote Oceaan, Aartshertog van Oostenrijk, Hertog van Bourgondië, Brabant, Lotharingen, Stiermarken, Karinthië, Krain, Limburg, Luxemburg, Gelderland, Neopatrië, Württemberg, Landgraaf van de Elzas, Prins van Zwaben, Graaf van Vlaanderen, Habsburg, Tirol, Gorizia, Barcelona, Artesië, Franche Comté, Henegouwen, Holland, Zeeland, Ferrette, Kyburg, Namen, Roussillon, Cerdagne, Drenthe, Zutphen, Markgraaf van het Heilig Roomse Rijk, Burgau, Oristano en Gociano, Heer van Friesland, het Wendland, Pordenone, Biskaye, Molin, Salins, Tripoli en Mechelen.

Karel V van Spanje 
(1500-1558)

Met heel bijzonder nageslacht 

Vrienden van Karel V

Gebieden in Zuid-Amerika die zijn veroverd sinds de ontdekking van Amerika door Columbus.

Gebieden die Karel erfde na de dood van zijn vader in 1506

Gebieden die Karel erfde na de dood van zijn vader in 1506

Gebieden die Karel tijdens zijn regeerperiode veroverde.

De uitbreiding van het Ottomaanse Rijk bleef een voortdurende bedreiging voor het rijk van Karel V. Daarnaast was in de Middeleeuwen het christendom de belangrijkste godsdienst in Europa, en de Islam was een grote bedreiging. Karel voelt zich, als koning van Jeruzalem, verplicht om een kruistocht tegen de islam te voeren.

Vrienden van Karel V

Gebieden die Karel tijdens zijn regeerperiode veroverde.

Door de Spaanse veroveringen in Zuid-Amerika wordt hij heerser over een rijk waar de zon nooit ondergaat.

Hoewel Karel officieel keizer van het Rooms-Duitse Rijk was (zwart omlijnd op de kaart), waren veel van de vorsten in dit rijk niet gehoorzaam aan Karel.

Karel had zeer regelmatig oorlog met Frankrijk, tussen: 1521-1526, 1526-1529, 1535-1538, 1542-1544 en 1552-1559. Dit had vooral te maken met de ligging van beide landen, maar ook met macht en invloed in andere landen.

Heer van de Nederlanden

• De Nederlanden bestonden uit 17 gewesten.
• Gewesten vergaderden in de Staten-Generaal (algemene vergadering) 
• Omdat Karel niet overal tegelijk kon zijn, stelde hij in elk gewest een plaatsvervanger aan: de stadhouder
• Karel probeert te centraliseren: ambtenaren aanstellen i.p.v. edelen
• ketterijbestrijding (protestanten) 

Filips II volgt zijn vader op

• Karel is erg teleurgesteld over de Reformatie en Godsdienstvrede van Augsburg (wiens gebied, diens religie)
• Karel treedt af, zoon Filips II volgt hem op in Spanje (1556), Zuid-Amerika (1556) en de Nederlanden (1555), niet in het Rooms-Duitse Rijk.

Veranderingen in de Nederlanden

• In 1559 verlaat Filips de Nederlanden en vestigt hij zich in Madrid
• Zijn halfzus Margaretha van Parma bestuurt de Nederlanden als landvoogdes.

Filips en de Nederlanden

• Filips ging nog meer centraliseren: privileges steden/gewesten ontnomen
• Iedereen moest katholiek zijn: ketters (protestanten) moesten zwaar worden gestraft.

Het Escorial was het klooster-paleis van Filips II in Madrid. In tegenstelling tot zijn vader was Filips niet graag in de Nederlanden: het was er te koud en dat hielp niet bij zijn reuma.

Filips was opgevoed in Spanje door monniken. Hij was erg godsdienstig, bijna op het waanzinnige af. Zijn manier van regeren werd dan ook sterk bepaald door het katholieke geloof: de strijd tegen andere godsdiensten.

Toen er in 1559 vrede met Frankrijk kwam, kon hij eindelijk terug naar Spanje. In de Nederlanden hebben ze hem sindsdien niet meer gezien.

De spanningen nemen toe...

• Willem van Oranje, hoogste stadhouder, pleit voor Godsdienstvrijheid. Wordt genegeerd. 
• In 1566 bood een groep edelen een smeekschrift aan. 
• Margaretha gaf toe: er zouden voorlopig geen protestanten meer worden vervolgd.
• Dit bleek geen slimme zet 

5.4 De Nederlandse Opstand II

Leerdoel

Aan het eind van deze presentatie kun je herkennen en uitleggen waardoor de opstand een burgeroorlog werd en hoe de Nederlandse onafhankelijkheid tot stand kwam

Kenmerkend aspect 

Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat

Wat is een andere naam voor de Nederlandse Opstand?

1. De Nederlandse oorlog.
2. De 80 jarige oorlog.
3. De grote oorlog.
4. De Spaans-Nederlandse oorlog.

Wat is geen oorzaak van de Nederlandse opstand?

1. Nederlandse burgers willen stemrecht.
2. Er is honger in de Nederlanden.
3. De adel heeft minder macht.
4. Ketter vervolgingen.

Wie was landsheer over de Nederlandse gewesten in de 16e eeuw?

1. De Stadhouder
2. De Spaanse koning
3. De landvoogd(es)
4. De Bourgondische Hertog

Leg het verband uit tussen de Opstand en de leer van Calvijn over de verhouding tussen overheid en kerk

Filips II volgde zijn vader op. Leg uit of dit op het gebied van bestuur en godsdienst vooral continuïteit of verandering betekende

Noem twee oorzaken van onrust in de Nederlanden gedurende de periode 1555-1566

Onvrede leidt tot geweld

• 1566: veel armoede, werkeloosheid, honger, ontevreden edelen
• 1566: Calvinistische predikanten roepen op tot verzet RK-kerk
• Beeldenstorm raast over Nederlanden: Katholieke kerken kort en klein geslagen 

Hagenpreken in 1566 leidden tot de Beeldenstorm

Rooms-Katholieke kerken en kloosters waren een doelwit. Als reactie stuurde Filips II de hertog van Alva naar de Nederlanden

Koning Filips II woest

Generaal Alva moet de daders straffen
(Nederlandse gewesten in ketenen)

Filips II stuurt de Hertog van Alva om orde op zaken te stellen

Horne en Van Egmont onthoofd (1568)

De Tiende Penning 

Om zijn leger te betalen voerde Alva 'de Tiende Penning' in. Hierdoor moest er een extra 10% belasting betaald worden voor goederen. De Tiende Penning kon afgekocht worden met een groot geldbedrag.

In de bron hiernaast geef de tekenaar een mening weer over de Tiende Penning

Licht dit toe door:

- met een verwijzing naar de prent die mening weer te geven

Prent betreffende de Tiende Penning. Rechts (op de voorgrond) hertog Alva. Links Margaretha van Parma. De leeuw stelt de Nederlanden voor.  

Oranje wordt leider van Opstand

• Willem van Oranje, hoogste edelman in de Nederlanden, gaat de opstand leiden. 
• Slag bij Heiligerlee (1568) geen groot succes. Opstand lijkt te mislukken.
• In 1572, veroveren de Geuzen de stad Den Briel, waarna de meeste steden in Holland en Zeeland zich aansluiten bij de geuzen en Willem van Oranje. 
• Geuzen (=bedelaars), calvinistische opstandelingen (maar ook avonturiers en piraten). 

Slag bij Heiligerlee, 1568. Het begin van de Tachtigjarige Oorlog 

Gebruik de bron hiernaast: In 1588 kent Parma, de Spaanse landvoogd van de Nederlanden,
een jaargeld van 360 kronen toe aan Richard Verstegen, omdat hij het werk van Verstegen goed kan gebruiken. Verklaar dit door aan te geven:
- met een verwijzing naar de prent, welke boodschap Parma met de prent kan overdragen en
- welk politiek doel Parma hiermee kan bereiken.

Maken 

HD 2A

De opstand breidt zich uit 

• Veldtochten Willem onsuccesvol, maar ...
• 1572: Watergeuzen nemen Den Briel in --> neutrale steden steunen opstand
• 1572-1576: Alva belegert en moordt steden uit, maar ... 
• 1574: Beleg van Leiden mislukt. 
• 1576: Spaanse soldaten krijgen geen loon en plunderen Antwerpen (Spaanse Furie) 
• 1576: Pacificatie van Gent --> alle 17 gewesten in opstand + godsdienstvrede

Maken rasteropdracht Beleg van Haarlem

• Op de prent in de volgende slide staat de inname van Haarlem in 1573 afgebeeld.
  1. Op de tekening is te zien wat er gebeurde nadat Alva Haarlem hadden ingenomen. Zet voor elke zin de hokjes die erbij horen (bijvoorbeeld  B1, F3, enz.)

__ Spaanse soldaten gooien lijken in de rivier.

__ Soldaten bewaken groepjes gevangengenomen Haarlemmers

__ Naast de beul staat een priester met een kruis in zijn hand.

__ Spaanse soldaten lopen over een brug de stad binnen.

__ Soldaten trekken van straat tot straat op zoek naar mensen.

    2. In de bron geeft de tekenaar diens mening weer over de Spanjaarden
         Licht dit toe door:

        - met twee verwijzingen naar de bron die mening weer te geven

    3. Leg uit welk doel de Spanjaarden hadden met de bloedige inname van Haarlem en waarom hun handelen nadelig uitpakte. 

         

- met een verwijzing naar de prent die mening weer te geven

Unie van Atrecht

• Na Pacificatie van Gent zijn alle 17 gewesten in opstand, maar ...
• Noordelijke gewesten calvinistisch, zuidelijke gewesten Rooms-Katholiek
• Noordelijke gewesten willen betere samenwerking, maar op voorwaarde dat:
• Slechts 1 geloof per gewest wordt getolereerd. Hierop ...
• Sloten zuidelijke gewesten de Unie van Atrecht (1579): Terug bij Spanje in ruil voor amnestie (kwijtschelding straf). 
  

Unie van Utrecht 

• Na UvA gaan zeven noordelijke gewesten samen in de Unie van Utrecht, geleid door Willem van Oranje 
• Unie = een geheel, maar gewesten waren soeverein (zelfstandig). 
• Samenwerking op financieel en militair gebied
• Filips II doet Willem van Oranje in de Rijksban, hierop ...
• Plakkaat van Verlatinghe (1581): Filips II niet langer erkend als landsheer (vorst) 

Maken 

OZK 6

De Republiek ontstaat

• Gewesten op zoek naar vorst die vrijheden, privileges van steden, gewesten en onderdanen garandeerde
• Franse vorst van Anjou geen succes
• Willem van Oranje vermoordt in 1584
• 1588: Dan maar zelfbestuur --> Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
  Zeven gewesten stemrecht in Staten-Generaal

“Heere Godt weest mijn siele ghenadich,

ick ben seer gequetst,

Heere Godt weest mijn siele,

ende dit arme volck ghenadich!

www.hetklokhuis.nl

Balthasar Gerards overleefde zijn daad niet lang. 
(bron: wikipedia - vierendelen) 

Het twaalfjarig bestand (1609-1621) 

1568-1648: Einde Tachtigjarige Oorlog door de Vrede van Münster. Republiek erkend als soevereine staat. 

Maken 

HD 1, 5, 6, 7

Oefentoetsvraag 

In Maastricht (1579) vond een vergelijkbaar verschijnsel plaats als in Haarlem (1573) en Antwerpen (1576). Leg uit: 

• (met een verwijzing naar de bron) welk verschijnsel hier te zien is.
• welke directe- en indirecte oorzaken ten grondslag lagen aan dat verschijnsel
• (met behulp van de bron) wie deze afbeelding in diens propaganda kan hebben gebruikt 

Muitende Spaanse soldaten bestormen en plunderen de stad Maastricht vanuit Wijk (gemaakt door Vlaamse auteur Frans Hoogenberg, ca. 1613-1615).