5H Herhaling met oefenvragen Waarneming en gedrag

• Biologie
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Waarneming en gedrag

BINAS tabel: 87C

Verschillende type receptoren

mechanischereceptoren

• gehoorreceptoren
  
• evenwichtsreceptoren
  
• tastreceptoren
  
• drukreceptoren
  

chemische receptoren

• reukreceptoren
  
• smaakreceptoren 
  

temperatuurreceptoren

• pijnreceptoren
  
• lichtreceptoren 
  
• koudereceptoren
  
• warmtereceptoren
  

De reukcellen in je neus zijn:

1. mechanische receptoren
2. chemische receptoren
3. pijnreceptoren
4. drukreceptoren

Een hormoon is een...

1. Chemische stof
2. Receptor
3. Elektrisch signaaltje
4. Effector

Wat voor type receptor is het gehoorzintuig?

1. Mechanische receptor
2. Chemische receptor
3. Temperatuurreceptor
4. Lichtreceptor

Welke receptoren werken op basis van het fysiek vervormen van de celmembraan?

1. Mechanische-
2. Chemische receptoren

Wat voor soort
receptor is dit?

1. Mechanische receptor
2. Chemische receptor
3. Pijnreceptor
4. Lichtreceptor

reuk

chemische receptoren gelegen in reukslijmvlies

adequate prikkel = gasvormige stoffen en in slijm opgeloste geurmoleculen

smaak

chemische receptoren gelegen in smaakpapillen

adequate prikkel = zoet, zuur, zout, bitter, umami

5.2 smaak

Chemische receptoren gelegen in smaakpapillen

adequate prikkel = zoet, zuur, zout, bitter, umami

Schrijf op wat de volgende begrippen inhouden:

Prikkeldrempel

Impulsfrequentie

Impulsen in 

receptoren

• Prikkel moet sterker zijn dan drempelwaarde (prikkeldrempel)
• Adequate prikkel: de prikkel waarvoor de prikkeldrempel het laagst is
• Prikkelsterkte bepaalt impulsfrequentie
• adaptatie (gewenning): de aanpassing van de gevoeligheid van een zintuig aan een aanhoudende prikkelsterkte
• Verlaging prikkeldrempel is ook adaptatie, bijvoorbeeld bij donkeradaptatie

Accommoderen

Bij accommoderen past de lens in het oog zich aan voor een scherp zicht dichtbij of veraf. 

De kromming van de lens verandert door het samentrekken of ontspannen van accommodatiespieren in het straalvormig lichaam.

 Dit zorgt ervoor dat lichtstralen juist op het netvlies focussen zodat we duidelijk kunnen zien.

Accomoderen is:

1. Reflecteren
2. Absorberen
3. Construeren
4. Scherp stellen

Hoe noem je het boller en platter worden van de lens?

1. Adaptatie
2. Accomoderen
3. Scherpstellen
4. Aanpassen

Verziend en bijziend

• Hoornvlies en ooglens breken licht
• Bolle lenzen convergeren licht, holle lenzen divergeren licht
• con= samen, diversie= verspreiden

Welke oogafwijking heb je als de oogas te kort is tussen lens en netvlies?

1. bijziend
2. verziend

Pupilreflex

Bij macula-degeneratie (LMD) raakt het netvlies vervormd doordat eiwitten zich ophopen achter het netvlies of doordat daar extra bloedvaatjes ontstaan. Dit veroorzaakt een afwijkend beeld. Bij de Amsler-test kijken patiënten naar een raster (1a). Leg uit hoe ophoping van eiwitten achter het netvlies kan leiden tot het afwijkend beeld zoals in 1b.

Diepte zien

Dieptezien is het vermogen van de ogen om afstand en diepte waar te nemen. 

Dit gebeurt doordat 

-elk oog een iets ander beeld waarneemt door hun positie op het hoofd. - De hersenen combineren deze twee beelden tot één beeld met diepte. - Ook het verschil in beelden van beide ogen, dat kleiner is bij voorwerpen die verder weg zijn, speelt een rol bij diepteperceptie. 

-Bij voorwerpen op grotere afstand lijken de oogassen meer evenwijdig te lopen en vormen de voorwerpen een kleiner beeld op het netvlies, waardoor ze verder weg lijken.

Gedrag

• Gedrag in de biologie verwijst naar de reacties van organismen op interne of externe stimuli. 
• Het kan bestaan uit eenvoudige reflexen tot complexe routines. 
• Gedrag kan erfelijk bepaald( aangeboren) zijn maar ook aangeleerd. 
• Aangepast gedrag aan omstandigheden vergroot de fitness/overlevingskans; dit is adequaat gedrag

• Bij analyses van gedrag worden vaak ethogrammen en protocollen gebruikt om gedragssystemen en patronen te onderzoeken en te documenteren.

Ethogram en protocol

Om gedrag te onderzoeken worden ethogrammen en protocollen gebruikt om alle handelingen te noteren.

ethogram

afkortingen van alle handelingen

protocol

scoren van frequentie van deze handelingen

Resultaten verwerken

Frequentiediagram

Sequentiediagram

Sleutelprikkel

Supranormale prikkel

een prikkel dat altijd een specifiek gedrag veroorzaakt bij een organisme noem je een sleutelprikkel.

Een supranormale prikkel is een prikkel dat dit gedrag sterker oproept.

Maxime en Zolikha kiezen één bepaalde chinchilla uit en noteren vijf minuten lang, elke vijf seconden, welk gedrag dit dier vertoont. Hun resultaten staan in tabel 2.

Hoe wordt tabel 2 genoemd?

1. ethogram
2. practicum
3. protocol
4. tabel

Is dit een ethogram
en/of een protocol?

1. Zowel een ethogram als een protocol
2. Ethogram
3. Protocol
4. Geen van beiden

Waarin verschilt een supranormale prikkel van een natuurlijke prikkel?

1. het levert een minder sterke reactie op
2. de reactie is vergelijkbaar
3. werkt alleen bij niet-soortgenoten
4. het lokt sneller en sterkere reactie op

Is een groot namaak-ei buiten het
nest een supranormale prikkel voor
het inrol-gedrag?

En is een normaal ei buiten het
nest een supranormale prikkel
voor het inrol-gedrag?

1. alleen een groot namaak-ei buiten het nest
2. alleen een normaal ei buiten het nest
3. zowel een groot namaak-ei als een normaal ei buiten het nest
4. Beide niet

Sociaal gedrag

• Balts
• Territoriumgedrag
• Conflictgedrag
• Rangorde
• Staten (insecten)

Fragmenten

• https://www.youtube.com/watch?v=ifhhjDzqnkM
• https://www.youtube.com/watch?v=qX3BhCanpM0
• https://www.youtube.com/shorts/rs9SWZqnvWM
• https://www.youtube.com/watch?v=8-knd0tnRM4
• https://www.youtube.com/watch?v=9EfIckyOnNA

Fragmenten Koekoek

https://www.youtube.com/watch?v=zDq0xiUCM1c

Wat is sociaal gedrag?

Gedrag van soortgenoten ten opzichte van elkaar is sociaal gedrag. Dit kan bijvoorbeeld gaan om paren, vechten of elkaar voedsel brengen.

Er zijn verschillende soorten sociaal gedrag:

• Rangorde (groepsgedrag)
• Territoriumgedrag en conflictgedrag
• Voortplantingsgedrag

Sociaal gedrag

Gedrag van soortgenoten ten opzichte van elkaar is sociaal gedrag. Alleen bij dieren van dezelfde soort!

• Sociaal gedrag kan de overlevingskans vergroten, hierdoor neemt de selectiedruk op dit gedrag toe.

Hoe?

Hoe leven dieren in groepen?

• Groepsdieren, zoals wolven, werken samen en hebben daarbij een taakverdeling.

• Wolven leven in een roedel, hierbij is altijd één leider. Dit is het sterkste mannetje (alfamannetje) = dominant over de andere dieren van de roedel. Andere dieren zijn onderdanig.

Rangorde en pikorde

In sociale groepen bestaan rangorden (zoogdieren) en pikorden  (vogels). Het hebben van rangorde zorgt ervoor dat een groep kan overleven. 

De rangorde kan door dominantie 

of leeftijd bepaalde worden. Het dominante dier is de baas over de onderdanige dieren in de groep.

Territorium gedrag

Gedrag met als functie het afbakenen van een gebied (territorium) en het verdedigen ervan tegen binnendringende soortgenoten. 

• Afbakenen met geur of geluid.
• Het territorium moet zo groot zijn 
• dat het de groep kan voeden.

Territorium --> voedsel en ruimte om 

nakomelingen groot te brengen. 

Overspronggedrag

Wanneer dieren in geval van een ruzie geen vlucht-, dreig- of aanvalsgedrag laten zien, maar iets heel anders noemen we dit oversprong gedrag.

Voorbeeld van conflictgedrag. Conflict tussen 2 gedragssystemen bv. vechten of vluchten. 

Voortplantingsgedrag

Voortplantingsgedrag is gedrag dat te maken heeft met voortplanting:

• Baltsgedrag
• De paring
• Broedzorg

Voortplantingsggedrag

Baltsgedrag =  gedrag bij dieren voordat ze paren

• Bij elke diersoort anders.
• Vast patroon
• Op vaste tijden van het jaar

Balts = gedrag voor het paren 

Bronst = periode van paringsbereidheid zoogdieren

Functie balts:

• Opvallend, trekt partners aan
• Vergroot de bereidheid tot paren
• Verlaagt motivatie tot agressief gedrag
• Versterkt de paarband

Soortspecifiek: voorkomt paren van  verschillende soorten met elkaar.

Broedzorg

Na de paringsdans (balts) 
komt het paren. 
Na het paren, komen er jongen. 
Het uitbroeden van of
grootbrengen van de jongen, heet 
broedzorg.

Zeepaardmannetjes hebben een broedbuidel. Het vrouwtje brengt tijdens de paring, de eicellen in de buidel van het mannetje, die de eicellen dan bevrucht met zijn zaad dat aanwezig is in de buidel.

Een dominant dier .......

1. Staat altijd onderaan de rangorde
2. Leeft altijd alleen
3. Staat altijd boven een onderdanig dier
4. Valt buiten de rangorde

In een groep kippen is een bepaalde rangorde. Deze rangorde, de zogenaamde pikorde, bepalen de kippen door elkaar te pikken. De meest gepikte kip staat onderaan in de pikorde.
Aan de hand van een ethogram wordt van vijf kippen de pikorde bepaald.
Het resultaat is hieronder weergegeven. Een pijl wijst naar de kip die door een
ander wordt gepikt.

Welke kip staat bovenaan in de pikorde?

1. Kip A
2. Kip C
3. Kip D
4. Kip E

Wolven leven van prooien die veel groter zijn dan zijzelf.
Die kunnen ze alleen overmeesteren wanneer ze samenwerken. In de groep heeft elke wolf zijn plek in de rangorde. Wie is in het voordeel bij de taakverdeling in een rangorde?

1. Alleen het individu
2. De groep
3. Het individu en de groep
4. De soort

Mannetjeshonden plassen veel vaker
dan vrouwtjeshonden.
Bij welk type gedrag hoort dit gedrag
van de hond?

1. Imponeergedrag
2. Baltsgedrag
3. Overspronggedrag
4. Territoriumgedrag

Welk sociaal gedrag is hier te zien?

1. dreiggedrag
2. voedingsgedrag
3. verzorgingsgedrag
4. baltsgedrag

Welke vorm van sociaal gedrag is dit?

1. Overspronggedrag
2. Imponeergedrag
3. Dreiggedrag
4. Territoriumgedrag

Alle waarneembare activiteiten van een dier of mens

1. Respons
2. Handeling
3. Gedrag
4. Gedragselementen

Spreeuwenjongen die pas uit het ei gekomen zijn, hebben hun ogen nog dicht. Wanneer een ouder op het nest landt, sperren ze onmiddellijk hun bek open.

Wat is de uitwendige prikkel voor dit gedrag van de spreeuwenjongen?

1. honger
2. het bewegen van het nest
3. het ruiken van de worm
4. het zien van de ouder

Wat weet je van een ethogram?

Wat is ...............waar?

NIET

1. Je schrijft op wat een dier doet
2. Een gedragshandeling wordt omschreven
3. Je schrijft bijv. op dat een hond agressief is
4. Het is een lijst met beschrijvingen van gedrag

Welke vragen kun je beantwoorden aan de hand van een protocol?

1. Hoe vaak komt elk gedragselement voor?
2. Hoelang duurt ieder gedragselement?
3. Is er sprake van een gedragsketen?
4. Wat denkt een dier tijdens het gedrag?

Het openen van de bek, het sperren.... is het gedrag dat jonge vogels vertonen als ze hun ouders horen of zien. Sperren is:

1. Aangeleerd gedrag
2. Aangeboren gedrag

Welke vorm van gedrag is dit?

1. Baltsgedrag
2. Voortplantingsgedrag
3. Verzoeningsgedrag
4. Conflictgedrag

Leerprocessen

• Gewenning
• Inprenting
• Imitatie
• Conditionering (trial and error, geconditioneerde reflex en beloning)
• Inzicht

Leerprocessen

Erfelijk gedrag is in een onverwachte situatie niet altijd effectief.

Daarom moet je leren.

Leerprocessen:

• Gewenning -> reactie op prikkel neemt af
• Inprenting -> in gevoelige periode
• Imitatie -> na doen
• Conditionering (Klassiek en Trial and error)
• Inzicht -> ervaringen uit het verleden

Gewenning

Niet meer reageren op prikkels wanneer deze geen zinvolle informatie meer bevatten

• Paarden die moeten leren om niet meer te reageren op knallen
• Vogels die niet meer schrikken van vogelverschrikkers
  

Inprenting

Een leerproces dat plaatsvindt gedurende een gevoelige periode, meestal de eerste levensfase

Hier leren jonge dieren bijvoorbeeld hun soortgenoten herkennen

Belangrijk voor band met de ouders

Imitatie

Leren door het gedrag na te doen.

Wat heb jij geleerd door imiteren?

Conditioneren

Een verband leggen tussen tussen het gedrag en het gevolg daarvan

Bijvoorbeeld dat je gaat staan en het lokaal verlaat als de bel gaat.

Conditioneren

• Als de dolfijn een kunstje doet, krijgt hij een vis
• Als een hond gaat zitten, krijgt hij een koekje
• Als het dier het kunstje niet doet, krijgt het geen beloning, dat is eigenlijk een straf

Dieren kan je trainen door beloning en straf

Conditioneren

Leren door positieve en negatieve ervaringen.

• Trial and error (proefondervindelijk)
  
• Klassiek conditioneren (Pavlov)
  

 = natuurlijke prikkel vervangen

    door kunstmatige prikkel

Trial and error

Leren door uit te proberen (= trial) (en te falen = error)

Proefondervindelijk 

leren

Inzicht

In een onbekende situatie wordt de oplossing van een probleem gevonden door verschillende vroeger opgedane ervaringen te combineren.

v.b.: een wiskunde vraagstuk oplossen

Een hongerige pad kreeg een levende zweefvlieg aangeboden (de zweefvlieg lijkt veel op een wesp). De pad at de zweefvlieg op. De pad kreeg vervolgens een levende wesp aangeboden. Toen de pad de wesp wilde opeten, stak de wesp. De pad liet de wesp daarna ongemoeid. Later kreeg de pad opnieuw een zweefvlieg aangeboden, hij reageerde niet. Een aangeboden huisvlieg werd wel opgegeten. Door welke manier van leren vermijdt de pad de zweefvlieg?

1. proefondervindelijk leren
2. inzicht
3. gewenning
4. imitatie

Koekoeken leggen hun eieren in het nest van een andere soort. De vogel die het nest heeft gemaakt treedt daarna op als pleegouder voor de jonge koekoek. Een koekoekvrouwtje legt haar eieren altijd in nesten van de pleegoudersoort waardoor ze zelf is grootgebracht. Door welk leerproces leren koekoeken welke soort als hun pleegouder is opgetreden?

1. Imitatie
2. Inprenting
3. Conditionering
4. Erfelijk bepaald

Imiteren leer je door:

1. Gedrag na te doen
2. Gedrag te herhalen
3. Nieuw gedrag te bedenken

Deze vorm van leren is ook wel 'proefondervindelijk leren'

1. Conditionering
2. Trial and error
3. Inprenting
4. Gewenning

Hoe wordt de vorm van leren genoemd die 'operante conditionering' heet?

1. gewenning
2. proefondervindelijk leren
3. het Pavlov-effect
4. Skinner-box

Welke leermethode kun je het best gebruiken om een dier iets nieuws te leren?

1. Imitatie
2. Positieve bekrachtiging
3. Associatief-leren
4. Klassieke conditionering

Omschrijf wat deze vormen van leren inhouden:
Gewenning
Inprenting
Imitatie
Conditionering
Trial and error
Inzichtelijk leren