lesson plan
De Late Middeleeuwen
A lesson plan by Geschiedenisleraar.nl
Ready to use this lesson plan? Use the button below to save a copy of this lesson plan in your account. After doing so, you will be able to modify the lessons as you wish.
Tijd van Steden en Staten
WAAROVER GAAT DEZE SERIE?
Voor het gemak laten wij de late middeleeuwen in deze serie parallel lopen aan de tijd van Steden en Staten. Of dit historisch altijd helemaal correct is, is natuurlijk de vraag. Maar voor leerlingen is het wel zo prettig om de naam van het tijdvak te laten corresponderen met één van de duidelijkste kenmerken van de late middeleeuwen: het ontstaan van steden. Dat is voor leerlingen overigens ook meestal een onderwerp van vragen: “Waren er dan geen steden meer?”. Natuurlijk waren die er wel, en ook altijd geweest, maar de grootte van de Europese steden was sinds de val van het Romeinse Rijk natuurlijk afgenomen. Zo kende Rome in de vierde eeuw een inwoneraantal van ruim 1 miljoen. Dit aantal zou pas in de twintigste eeuw weer worden behaald. Rond het jaar 800 was het inwoneraantal zelfs gedaald tot rond de 25.000!
In deze serie wordt ingegaan op de groei en het ontstaan van steden in de middeleeuwen, en het leven in zo’n middeleeuwse stad. Helaas gaat het wellicht wat te ver om leerlingen mee te nemen naar het Franse Carcassonne, maar ook in Nederland is er nog een aantal mooie voorbeelden te vinden van middeleeuwse steden, zoals Amersfoort of Deventer.
In de late middeleeuwen neemt de macht van de Kerk ook toe. Maar tegelijkertijd zie je twijfel ontstaan, en komen de eerste bewegingen tegen de kerk zoals de flagellanten en de katharen (of: Albigenzen). Het laat duidelijk zien dat zonder de middeleeuwen het tijdvak erna, dat van Ontdekkers en Hervormers, simpelweg niet mogelijk was geweest. En dat zelfs grote Renaissance-denkers en- kunstenaars zoals Leonardo da Vinci en Botticelli geboren zijn in de Middeleeuwen.
De geschiedenis is niet iets dat stopt op de eerste januari van een mooi afgerond jaartal: het is een vloeiend geheel dat vaak pas achteraf goed een plek is te geven.
Werken in de stad
Werken in de stad is onlosmakelijk verbonden werken op het land. In de vorige serie werd al ingegaan op het drieslagstelsel. Maar er waren meer belangrijke uitvindingen die voor een hogere opbrengst zorgden. Hierdoor konden horigen zich vrijkopen van hun heer en nam de handel, onder andere op de jaarmarkten, toe.
Overigens heeft de toename van de handel meerdere oorzaken die wel interessant zijn om aan de leerlingen te vermelden. Zo nemen na het jaar 1000 de aanvallen van de Vikingen af, waardoor Europa veiliger wordt. Meestal is er geen tijd om de Vikingen te behandelen, maar wellicht kan op deze plek een korte uitweiding plaatsvinden.
In deze les wordt ingegaan op het begrip gilde. Voor veel leerlingen is dit begrip op zich niet lastig, nog het feit hoe een gilde werkt en op welke wijze je je kunt opwerken. Wat ze meestal wel bijzonder vinden is dat er, ‘nota bene in de middeleeuwen’, afspraken worden gemaakt over prijs en kwaliteit. Dat vinden ze heel modern en kunnen dat maar moeilijk plaatsen in een tijd waarin ze elkaar nog maar kort daar voor de hersens in sloegen in het Frankische Rijk. Dit geeft maar weer eens aan welk beeld er van de middeleeuwen is.
In deze les wordt ook kort ingegaan op de Hanze en het belang ervan voor een aantal steden. In principe is de Hanze ook een soort gilde, alleen op veel grotere schaal afspraken werden gemaakt over prijzen.
Onderwerpen:
- Van jaarmarkten naar steden
- Werken en leven in een gilde
In de bovenstaande afbeelding zijn de gildenhuizen aan de Grote Markt van Antwerpen te zien.
Baas boven Baas
Deze les gaat in op het bestuur van middeleeuwse stad en de wijze waarop de wetten van een stad werd nageleefd.
Met het verkrijgen van stadsrechten mag een stad recht spreken over haar inwoners. Dat betekent niet gelijk dat de macht van de heer hiermee wordt uitgeschakeld. Zijn rol binnen de rechtspraak liet hij over aan een schout. Zeker in het begin zal hij invloed hebben gehad op de benoeming, maar in latere tijden waren het de steden die bepaalden wie de schout en de andere magistraten werden. Uiteindelijk zal dit ook medeoorzaak zijn van de unieke macht van de steden in de Noordelijke Nederlanden ten tijde van de Republiek.
Middeleeuwse straffen waren vaak minder barbaars dan vaak wordt aangenomen. Natuurlijk: lijf- en doodstraffen kwamen zeker voor, maar geldstraffen waren veel gebruikelijker als men kijkt naar de stadsrechten uit die tijd. Zelfs voor een moord werd vaak afgekocht met een geldboete, al dan niet met een deel smartengeld voor de nabestaanden. Een blik in de stadsrechten laten vaak verrassend moderne maatregelen zien voor vergrijpen. Zo mag wijn bijvoorbeeld niet teveel worden aangelengd met water. Een soort Voedsel- en Warenautoriteit avant la lettre.
Onderwerpen:
- Het bestuur van een middeleeuwse stad
- Straffen in de middeleeuwen.
VIdeo's:
Koningen en edelen
Het feodalisme heeft, zeker voor koningen, maar korte tijd echt goed gewerkt. Als snel nemen leenmannen een loopje met hun verplichtingen en levert het de koning alleen maar ellende op. In deze les twee voorbeelden van leenmannen die zich niet aan hun plichten wensen te houden: de graaf van Vlaanderen en koning van Engeland. Het zijn twee sprekende voorbeelden die grote gevolgen hadden voor Europa, maar ook zeker voor het feodalisme als systeem.
De Guldensporenslag en de Honderdjarige Oorlog zijn twee conflicten die hun oorzaak vinden in ontrouwe leenmannen. Uiteindelijk zal de Honderdjarige Oorlog, die overigens 116 jaar duren, de macht van de leenmannen verzwakken en die van de Franse koning juist versterken.
Dit onderdeel kan best pittig zijn voor leerlingen, maar de Honderdjarige Oorlog en met name Jeanne d'Arc werken goed in de klas.
Onderwerpen:
- Macht en onmacht van de Franse koningen
- De aftakeling van het feodalisme
Veilig maar vies
Wie weleens in een middeleeuwse stad is geweest en de imposante stadsmuren heeft kunnen aanschouwen, zal het beamen: het veroveren van een middeleeuwse stad zal, zonder de nodige listen, vrijwel niet te veroveren zijn geweest.
Die stadsmuren hebben op meerdere redenen iets tegenstrijdigs. Steden mochten, na het verkrijgen van stadsrechten, stadsmuren bouwen. Daarmee heeft de heer van het gebied zichzelf feitelijk in de voet geschoten: mocht een stad een keer niet willen meewerken en/of belastingen betalen, dan kreeg hij het erg zwaar om de stad op andere gedachten te brengen.
Daarnaast biedt een stadsmuur weliswaar veiligheid, maar zijn het ook muren van een gevangenis tijdens een belegering: niets kan er in of er uit. Hongersnood en andere ellende zijn het gevolg.
Een middeleeuwse stad was vies. De meeste speelfilms en series laten vaak een light-versie van hoe vies het in werkelijkheid moet zijn geweest: smalle straatjes, geen rioleringen, afval en loslopende dieren die normaal gesproken alleen op de boerderij te vinden zijn. En bij de eerste de beste regenbui werd alles door de straten gespoeld, om uiteindelijk uit te komen in de grachten.
In deze les zit een tekening van de middeleeuwse stad. Een leuke werkvorm is de leerlingen eerst een paar minuten te laten kijken, om vervolgens twee open opdrachten/vragen te stellen: Omschrijf de middeleeuwse stad aan de hand van de afbeelding, en: Is dit een betrouwbare bron?
De pest blijft voor veel leerlingen een fascinerend middeleeuws fenomeen, hoewel deze ziekte zich zowel vóór als na de middeleeuwen eens in de zoveel jaar openbaarde. Vermoedelijk past het beeld van de pest precies binnen het plaatje dat de meeste mensen hebben van de donkere middeleeuwen. Een mooi boek dat het leven in de middeleeuwen beschrijft is De waanzinnige veertiende eeuw van de inmiddels overleden Amerikaanse historica Barbara Tuchman.
Onderwerpen:
- De voor- en nadelen van de middeleeuwse stad
- De zwarte dood
Video's:
Geloof en bijgeloof
In de eerste serie over de middeleeuwen is al ingegaan op de Kerk en de geestelijkheid. Deze les gaat hierop verder, waarbij vooral wordt ingegaan op het wereldbeeld dat de mensen in de middeleeuwen hadden en welke rol de kerk hierin speelde.
Je ontkomt er in deze les niet aan dat de Kerk een belangrijke rol heeft gespeeld als het gaat om het in stand houden van het middeleeuwse wereldbeeld. Al dan niet uit eigen belang. De kerken die in de late middeleeuwen zijn ronduit prachtig, maar de financiering ervan is ronduit dubieus geweest. Overigens ook mét goedkeuring van veel mensen, die het vanzelfsprekend vonden om de nieuwbouw van de kerk de financieren. Immers: een grote kerk betekende ook welvaart. En dat wilden sommige steden graag laten zien. Daarnaast was het voor gilden, die bijvoorbeeld de glas-in-loodramen financierden, een perfecte PR-campagne.
In deze les wordt ook de term aflaat voor het eerst genoemd. Het ‘papiertje’ waarmee gelovigen een plek in de hemel konden kopen, en waarmee Kerk enorme rijkdommen vergaarde. Overigens is de aflaat, zoals in deze in de middeleeuwen bestond, ook de door Katholieke kerk niet meer toegestaan. De aflaat bestaat in verschillende gedaanten nog steeds, maar het belangrijkste verschil is dat deze niet kan worden verkregen door het betalen c.q. doneren van een bepaald bedrag.
Onze leerlingen vinden witte en zwarte magie, al dan niet in de vorm van bijgeloof, nog steeds fascinerend. Vooral als het gaat om mensen om die reden ter dood te veroordelen, lijkt de denkwereld van onze leerlingen niet meer op die van de middeleeuwers. Dit kan altijd leuke discussies in de les opleveren: “Bestaat er zoiets als magie?”.
Dat de vervolging van Joden ook al in de middeleeuwen plaatsvond is voor leerlingen nieuw. Het gaat veel te ver om hier direct te vervolging gedurende de Tweede Wereldoorlog bij te betrekken, al zullen sommige leerlingen denken: “Wacht even, als de Joden andere banen zoals juwelier kregen….en Hitler die zegt dat de Joden alle mooie baantjes hebben…”. Dat is heel goed gedacht, maar voor een groot deel van de klas ligt dit net even te ver uit elkaar. Dit geldt overigens ook voor de rol van de Katholieke Kerk in de vervolging van de Joden.
Onderwerpen:
- Goed gelovig: een absolute noodzaak in de middeleeuwen
- Zwarte- en witte magie
- Antisemitisme en de kerk in de middeleewen
Kruistochten
In de collectieve beleving lijkt het vaak alsof de Kruistochten een daverend succes waren. Als je al van succes kunt spreken, gezien de slachtpartijen van de kruisvaarders, dan geldt dit eigenlijk alleen voor de Eerste Kruistocht (1096-1099). Hier werd daadwerkelijk het doel bereikt: de herovering van Jeruzalem op de moslims.
De latere Kruistochten zijn een aanschakeling van mislukkingen en tegenslagen geweest, al dan niet gepaard met het nodige geweld.
Overigens zijn de historici er nog niet over uit hoe de Kruistochten in de geschiedenis moeten worden geplaatst: als nobele daad van vrome christenen of als een expansiedaad om de macht in het gebied uit te breiden.
Onderwerpen:
- De oorzaken en gevolgen van de Eerste Kruistocht.
- Het verloop van de Eerste Kruistocht.
- Gevolgen van de Kruistochten.
TOETSEN
Proefwerk Proefwerk De Late middeleeuwen (mavo)
Proefwerk De Late middeleeuwen (mavo/havo)
LINKS EN BIJLAGEN
Teken een middeleeuwse stad
Guided fantasy: De kruistochten | De verorvering van Jeruzalem
Dit is de digitale variant van de bekende mysterie-opdracht, zoals staat beschreven in het handboek Actief Historisch Denken.
Hoe leer je voor een proefwerk Geschiedenis?
