literatuur: theorie - verhaalanalyse

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Literaire theorie - verhaalanalyse

3 lessen 

Waar moet volgens jou nou literatuur aan voldoen?

verhaallaag

alle gebeurtenissen tussen de kaften van het boek

schrijver componeert het verhaal

manipulatie tijd; perspectief; handelingen; meerdere verhalen

lezer construeert gebeurtenissen tot samenhangend geheel

wat wordt er verteld?	hoe wordt het verteld?
chronologisch = fabel	chronologie doorbroken = sujet

waardoor ontstaat spanning in een verhaal?

Spanning

Hoe houdt de schrijver zijn lezer aan het lezen? Door spanning te creëren.

1. spelen met tijd (flash forward, flashback)
2. vragen oproepen (waarom, door wie, waar?)
   
3. wisselen van verhaallijn of perspectief
4. lezer meer info geven dan personage heeft
5. lezer op verkeerde been door suggesties...

Terminologie

• handeling, plot, intrige: de gebeurtenissen in een boek/verhaal
  
• thema: in enkele woorden weergeven plot
• onderwerp: kortste weergave plot
• ---------------------------------------------------------------------
• achterliggend idee/ thema

welke vraag roept onderstaand fragment bij jou op?

"Het loopt tragisch met mij af, daar lijkt het nu toch echt op. De schuifpui van het atelier staat open. Ik hoor vuur laaien. "
(J.W. Otten, Specht en zoon)

"Ik heb vader naar boven gedaan."
wat vraag je je nu af?
(Boven is het stil, G. Bakker)

Het slot

• Gesloten einde: de zaak is opgelost, alles is nu in orde
  
• Open einde: verhaal nog niet afgelopen > veroorzaakt nieuwe spanning - je blijft nog enige tijd bij het boek
  
• Cirkelvormige structuur: het slot sluit aan bij het begin
  

Ik hou van boeken met een open einde. Dat maakt dat ik er nog langer over na blijf denken

1. eens
2. oneens

leerdoelen

je weet wat een motief is

je kunt verschillende motieven benoemen

je weet hoe je personages kunt leren kennen

je kent de verschillende begrippen die met te maken hebben

je weet wat er verstaan wordt onder 'plaats' en 'ruimte'

                     Motief = steeds terugkerende element

verhaalmotief	herhaald, betekenisvol element in en voor een specifiek verhaal
abstract motief	onmacht, liefde, toeval, eenzaamheid, oorlog
leidmotief	terugkerende concrete zaken (vaak symbolische) dobbelsteen (toeval) spiegel (zelfbeeld)
christelijk motief	verwijst naar christelijke verhalen (duivel, De verloren zoon)
klassiek(mythologisch) motief	verwijst naar klassieke verhalen, bijv. oedipusmotief, Assepoester)

een steeds terugkerende rode auto is een:

1. abstract motief
2. leidmotief

Motieven

Een motief is een verhaalelement dat de lezer op het spoor zet van de (diepere) betekenis van het verhaal.

Een concreet motief kan bijvoorbeeld een voorwerp, een getal of een dier zijn dat opvalt doordat het meerdere keren voorkomt of doordat het uitgebreid wordt beschreven. Ook symbolen kunnen als concreet motief fungeren. Concrete motieven komen letterlijk in het verhaal voor.

Een abstract motief komt niet letterlijk in het verhaal voor. Vaak kun je een abstract motief afleiden uit een of meer concrete motieven. Voorbeelden van abstracte motieven zijn angst, eenzaamheid en dood.

Abstract of concreet?

In een verhaal komen vogels elke keer weer terug. Je kan spreken van een concreet motief. Wanneer kan je ook spreken van een symbool?

1. Duif
2. Kraai
3. Zwaluw
4. Meeuw

Welke symboliek en/of abstract motief kan je bedenken bij een van de vogels? Wees zo concreet mogelijk.

welke motieven herken je in het filmpje?

wat is het thema van dit filmpje?

Personages

hoofdpersonages	bijpersonages
meerdere karaktertrekken	weinig karaktertrekken
psychologische ontwikkeling	geen ontwikkeling
betrokken bij veel gebeurtenissen	tegenstander of helper van hoofdpersonage

hoe kun je een personage (of een medemens) leren kennen?

Personages

• Flat character =  verandert niet, oppervlakkig, weinig eigenschappen
• Round character = maakt een ontwikkeling door, leer je beter kennen, complexe persoonlijkheid
• Type = vaststaand stereotype personage --> heks, schooljuf

Personages en romangenres

• psychologische roman - primair doel om personage(s) zo diepgaand mogelijk te beschrijven 
  
• sociale roman - beschrijving maatschappelijk bepaalde groep personen  
  
• ontwikkelingsroman - geestelijke rijping van personage centraal 
  
• coming of age - psychologische en morele groei van een hoofdpersoon van jeugd tot volwassenheid

Tijd

Chronologisch	niet-chronologisch
fabel	sujet
flash-forward (vooruitwijzing)	flash-back
vertelde tijd (tijd die verstrijkt in boek)	verteltijd (aantal bladzijdes of uren lezen)
tijdverdichting (versnelling) [veel vertelde tijd - weinig vertel tijd]	tijdvertraging [weinig vertelde tijd - veel vertel tijd]
historische tijd

Bekijken het filmfragment van De Tweeling van T. de Loo. Beantwoord daarna de vragen.

bespreek met je buur

In welke tijd speelt dit verhaal zich af? 

Hoe zie je de verandering in tijd in deze film? 

Wat zou volgens jou de vertelde tijd zijn?

1. Geef een zo nauwkeurige datering van dit fragment.
2. Wat is volgens jou de vertelde tijd?

Hoe zie je de verandering in tijd in deze film?

Tijd en vertellen 

• ab ovo (vanaf het ei) -->  normale chronologische volgorde vanaf het begin
  
• in media res (midden in de zaken) --> midden in het verhaal beginnen en daarna pas de voorgeschiedenis vertellen
  
• post rem (na de zaak) --> het hele verhaal achteraf vertellen
  

Tijd en romangenres

• historische roman > speelt zich af in het verleden (De zwarte met het witte hart - A. Japin)
  
• toekomstroman > speelt zich af in de toekomst (Weerwater - R. Dorrestein)
  
• zedenroman > zeden en gewoonten van bepaalde tijd en milieu staan centraal (Alleen maar nette mensen - R. Vuijsje)
  

Een verhaal dat begint als een sprookje wordt verteld ....

1. Ab ovo
2. In medias res
3. Post rem

De deurbel, tweemaal: eerst kort en aarzelend, dan lang en nadrukkelijk. Het snerpende geluid joeg de Noorse boskatten elke keer weer de stuipen op het lijf, en deed ze alle kanten uit stuiven om een goed heenkomen te zoeken – reden voor Mirjam om op weekdagen ’s morgens wanneer de postbode kon aanbellen met een pakje, de elektrische schel vaak af te zetten. De katten gingen voor alles. Vandaag, zondag was de kans op aanbellen vrijwel nihil, zeker nu het nog zo vroeg in de ochtend was, dus had ze de stekker in het contact gelaten.

Tonio door A.FT. van der Heyden

het fragment op de vorige slide uit Tonio is een voorbeeld van

1. tijdvertraging
2. tijdversnelling

Plaats en ruimte

• Plaats: tastbare, fysieke ruimtes waarbinnen de gebeurtenissen zich afspelen. (kamer, stad, weiland, tunnel, berg…)
  
• Ruimte: weer- en sfeeraanduidingen (mist, regen, maanloze nacht, zon, dreigend, feestelijk …) > bezielde omgeving
  

Wat is hier GEEN voorbeeld van plaats in een verhaal?

1. Prehistorie
2. School
3. Stad
4. Italië

Welke invloed kan de ruimte 'stad' of 'eiland' hebben op een personage?

 les 3

leerdoelen

je kunt verschillende perspectieven herkennen en benoemen

Door wiens ogen zie je het verhaal?

perspectief

het standpunt van een personage ten opzichte van een gegeven in het verhaal, meer specifiek diens blik op de zaak.

door wiens ogen zien wij alles gebeuren?

auctoriale  en onzichtbare verteller

alwetende/ auctoriale verteller	verteller doet zich voor als auteur; neemt geen deel aan de gebeurtenissen; zichtbaar in de tekst; soms in ik-vorm; richt zich tot de lezer; speelt met het fictionele karakter
onzichtbare verteller	ook alwetend; niet zichtbaar in de tekst; het verhaal lijkt zichzelf te vertellen

personale verteller

• verteller speelt geen rol in de vertelde geschiedenis
• verhaal is in hij-vorm geschreven
• deze hij-figuur staat in de gebeurtenissen centraal
• hij is een van de personages uit het verhaal (dus ook betrokken bij de gebeurtenissen 
• lezer beleeft mee vanuit zijn visie en weet alles wat deze figuur denkt, doet, voelt
• wat andere personages voelen of denken is deze figuur niet bekend

ik- perspectief

• verteller speelt een rol in de vertelde geschiedenis
• verhaal is in de ik-vorm geschreven
• verteller kan er (net als in personaal perspectief) voor kiezen zijn personage iets te laten vertellen wat in het verleden is gebeurd
• vraag je af hoe betrouwbaar is het perspectief?

Vertellend en belevend ik

• belevend-ik vertelt over gebeurtenissen in het verhaalheden. 
  
• vertellend-ik vertelt over gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden in het verleden. Hij kan terugkijken en er commentaar op leveren.

Ík ga mij scheren en kleed mij aan. Ik pak rugzak en koffer in met veel overleg. De dingen die ik zal achterlaten in Alta, doe ik nu maar vast in de koffer : witte overrhemden, het elektrische scheerapparaat enz.' 

W.F. Hermans - Nooit meer slapen

‘Ik was tot niets in staat in die tijd; elke avond liep of fietste ik over het jaagpad langs de vliet in de richting van het Bommeer. Achteraf heb ik het gevoel dat dat de mooiste avonden in mijn leven zijn geweest; ik had iets om over te treuren en ik was toch niet ongelukkig want ik was verliefd.’

(..) Ik probeerde haar gezicht voor me te halen maar dat lukte me niet. Ik hoorde een vreemd geluid maar ik dacht dat het een vogel was en ik mijmerde verder over dat meisje waarop ik tot op de dag vandaag verliefd ben gebleven. Toen klonk een stem achter mij: ‘Wat doe je daar?’

‘De neef van Mata Hari’, in: ‘Het Vrome Volk'M. 't Hart

‘Het was nog donker, toen in de vroege morgen van de tweeëntwintigste december 1946 in onze stad, op de eerste verdieping van het huis Schilderskade 66, de held van deze geschiedenis, Frits van Egters, ontwaakte.’

G. Reve De Avonden

Toen Gregor Samsa op een ochtend ontwaakte uit onrustige dromen, ontdekte hij dat hij in bed was veranderd in een reusachtig eng beest. Hij lag op zijn pantserachtig harde rug en wanneer hij zijn kop een beetje optilde, zag hij zijn gewelfde, bruine, uit boogvormige stijve delen samengestelde buik, met daar bovenop de deken, die op het punt stond er helemaal af te glijden en nog net wist te blijven liggen. Voor zijn ogen wiebelden zijn vele, vergeleken met zijn verdere omvang jammerlijk dunne pootjes hulpeloos heen en weer.

"Wat is er met me gebeurd?" dacht hij. Het was geen droom.

F. Kafka, De gedaanteverwisseling

Ik kon me niet meer bewegen toen ik Thera voor het eerst zag. En daar is niets aan overdreven. Ik begon niet te zweten of te stotteren, nee, ik verstijfde. Dat was alles. Ik stond met twee rode, knipperende horentjes op mijn hoofd dicht bij de brug over de gracht en was nog niet in staat mijn pink te bewegen.

vertellend-ik

ik-verteller

alwetende verteller

personale verteller

belevend ik

structuur of opbouw van een roman

• wijze waarop boek is opgebouwd, kijk naar:
  
• voorwerk: titel / ondertitel / opdracht / motto / proloog 
• eigenlijke tekst: hoofdstukken / titels / delen
  
• nawerk: epiloog 
• verhaallijnen of verhaallagen die samenkomen of elkaar kruisen