Hfdst 3: pedagogische modellen

• Gedragswetenschappen
• Secundair onderwijs

Thema 2: Thema opvoedingssituaties analyseren 

Hoofdstuk 3

Pedagogische modellen

Pedagogisch model

Het Procesmodel van Belsky (1984)

Wie is Jay Belsky

Jay Belsky (1952), Amerikaans Professor in de Ontwikkelingspsychologie en onderzoeker op het vlak van ontwikkeling en ouderschap in de USA en de UK.

Hij gebruikte het ecologisch ontwikkelingsmodel van Bronfenbrenner om voor het opvoedingshandelen (het opvoedgedrag van ouders) een vergelijkbaar model te ontwikkelen.

Wie is Jay Belsky

Belsky ontwikkelde zijn procesmodel in 1984 op basis van de analyse van onderzoek naar het ontstaan van kindermishandeling. Het model van Belsky was zeer innoverend en heeft sinds zijn publicatie heel wat onderzoek in gang gezet.

Procesmodel van Belsky

In zijn procesmodel gaat Belsky uit van opvoeding als 'tweerichtingsverkeer': er sprake van wederzijdse beïnvloeding tussen opvoeder en kind.  Kenmerken van het als intelligentie en temperament beïnvloeden zowel de ontwikkeling van het kind zelf als het opvoedingshandelen van de ouder.  

Daarnaast onderscheidt Belsky nog verschillende factoren die van invloed zijn op het opvoedgedrag van ouders.  De opvoedingsvaardigheden worden deels bepaald door ervaringen uit de eigen kindertijd en de ontwikkeling van de persoonlijkheid.  Daarnaast zijn ook de mate van sociale steun, de kwaliteit van de partnerrelatie en het werk (bron van stress of steun) van invloed op het opvoedingshandelen van ouders.

Bronfenbrenner toont contexten op micro-, meso- en

macroniveau: bv. werk van de ouder kan beïnvloeden hoe vaak

ouders en kind elkaar zien.

Belsky zet de opvoedingsomgeving in een ecologisch model.

Deze  wordt heel breed omschreven: werk, persoonlijkheid ouders, huwelijksrelatie, sociale relaties van de ouders.

Ecologisch model van Bronfenbrenner

• Doel: begrijpen hoe de omgeving de ontwikkeling van een kind beïnvloedt.

• Focus: context

Procesmodel van Belsky

• Doel: verklaren waarom ouders doen wat ze doen (opvoedgedrag).

• Focus: determinanten (factoren die invloed hebben) van opvoeding.

Ecologisch model van Bronfenbrenner

Bronfenbrenner beschrijft de ontwikkeling van kinderen binnen een hiërarchie van omgevingssystemen: 

1. Microsysteem: gezin, school, peers
2. Mesosysteem:  relaties tussen microsystemen (bv. ouders ↔ school)
3. Exosysteem: indirecte invloeden (werk van ouders, beleid van schoolbestuur)
4. Macrosysteem: cultuur, waarden, economie
5. Chronosysteem: tijd en veranderingen (maatschappelijke verandering...)

Procesmodel van Belsky

Belsky stelt dat opvoedgedrag bepaald wordt door drie hoofdfactoren: 

1. Karakteristieken van de ouder: persoonlijkheid, stress, mentale gezondheid
2. Karakteristieken van het kind: temperament, gedrag, gezondheid
3. Contextuele en sociale steun: partnerrelatie, werk, sociaal netwerk, stressoren

Belangrijk: Belsky benadrukt dat de persoonlijkheid van de ouder de sterkste voorspeller is van opvoedgedrag.

Kernverschil

Bronfenbrenner kijkt breed naar de omgeving van het kind,

terwijl Belsky specifiek kijkt naar de factoren die opvoedgedrag van ouders bepalen.

Risicofactoren volgens Belsky:  

bij de ouder (belangrijkste predictoren)

Belsky benadrukt dat de ouderlijke persoonlijkheid en stressniveau de sterkste voorspellers zijn van negatief opvoedgedrag.

• Persoonlijke kenmerken: depressie of angst, lage frustratietolerantie, slechte emotieregulatie, impulsiviteit of agressie, onzekerheid of laag zelfbeeld en onverwerkte trauma’s uit eigen jeugd 
• Stress & belasting: chronische stress, overbelasting door werk of combinatie werk-gezin, slaapproblemen of gezondheidsklachten, oververmoeidheid
• Ouderschapscompetenties: Onrealistische verwachtingen van het kind, gebrekkige opvoedvaardigheden, rigide of vijandige opvoedstijl en gebrek aan sensitiviteit

Risicofactoren volgens Belsky:

bij het kind

Kindkenmerken die opvoeding zwaarder maken:

• Moeilijk temperament (heel actief, snel boos, snel afgeleid)
• Aandachtsproblemen of hyperactiviteit
• Huilbaby / eet- en slaapmoeilijkheden
• Handicap of chronische ziekte
• Ontwikkelingsachterstand
• Gedragsproblemen (opstandig gedrag, agressie)

          Kindfactoren zijn reactief: ze kunnen stress bij ouders verhogen en negatief opvoedgedrag uitlokken.

Risicofactoren volgens Belsky:

Contextuele omgevingsfactoren

• Gezins- en relatiecontext: Conflict tussen partners, huiselijk geweld, gebrek aan emotionele steun binnen gezin en echtscheiding / scheidingsconflict

• Sociale omgeving: Gebrek aan sociaal netwerk of steun, negatieve of afwijzende familieomgeving en sociale isolatie

• Economische omstandigheden: Armoede, financiële onzekerheid, werkloosheid en onveilige woonomgeving
• Levensgebeurtenissen: Sterfte, verlies, verhuizing, ontslag en voortdurende veranderingen in het gezin

OPDRACHT: Analyseer onderstaande casus a.d.h.v. het procesmodel van Belsky

Sophie (32) is alleenstaande moeder van de 4-jarige Milan. Ze werkt onregelmatige diensten, slaapt slecht en voelt zich vaak overweldigd. Milan heeft een druk temperament: hij luistert slecht, rent veel rond en heeft snel driftbuien. Sophie reageert geregeld boos en schreeuwt sneller dan ze wil.

Oplossing

Ouderfactoren: Chronische stress door alleenstaand ouderschap, vermoeidheid door onregelmatige diensten, beperkte emotieregulatie → sneller boos.

Deze factoren verlagen haar opvoedcompetentie en verhogen kans op hardere reacties.

Kindfactoren: Druk, actief temperament, Veel driftbuien → ouder ervaart opvoeding als lastig.

Temperament van Milan vormt een uitdaging en lokt meer negatieve reacties uit.

Contextuele factoren: Weinig steun (alleenstaand), onregelmatige job → weinig voorspelbaarheid en financiële druk.

Lage sociale steun en stressvolle leefomstandigheden verzwakken Sophie’s veerkracht.

Pedagogisch model

Transactioneel model van Sameroff (1975)

Wie is Arnold Sameroff

Arnold Sameroff  (1937), Amerikaans ontwikkelingspsychologie was één van de eersten die vaststelde dat het kind geen hulpeloos slachtoffer is van de opvoeding waarin ouders de uitkomsten bepalen, maar dat de eigenschappen en het gedrag van het kind bepaald opvoedgedrag (positief of negatief) kunnen uitlokken.  Hij werkte dit idee uit in het transactioneel model.

Transactioneel model van Sameroff

Sameroff neemt afstand van een hoofdeffect van genen of omgeving en een interactie-effect tussen aanleg en omgeving, omdat deze de relatie niet juist weerspiegelen. Hij stelt dat de verandering onderling afhankelijk zijn van elkaar en elkaar beïnvloeden, wat leidt tot een complexe transactie van aanleg, omgeving en tijd die is vastgelegd in het transactioneel model.  

Voorbeeld

Als voorbeeld kan worden gedacht aan kinderen met een zeer lastig temperament. Door het lastige temperament van het kind kunnen de gevoelens van de

ouders richting het kind ernstig verstoord raken, met mishandeling tot gevolg. De mishandeling heeft weer gevolgen voor het gedrag van het kind. Zo is

er sprake van wederzijdse (negatieve) interactiepatronen.

Ecologisch model van Bronfenbrenner

• Doel: begrijpen hoe de omgeving de ontwikkeling van een kind beïnvloedt.

• Focus: context, de invloed van de context op het kind

Transactioneel proces van Sameroff

• Doel: begrijpen hoe het kind en zijn omgeving elkaar continue beïnvloeden, in beide richtingen.

• Focus: Wederzijdse, dynamische interacties tussen kind en omgeving (interactie)

Ecologisch model van Bronfenbrenner

Bronfenbrenner beschrijft de ontwikkeling van kinderen binnen een hiërarchie van omgevingssystemen: 

1. Microsysteem: gezin, school, peers
2. Mesosysteem:  relaties tussen microsystemen (bv. ouders ↔ school)
3. Exosysteem: indirecte invloeden (werk van ouders, beleid van schoolbestuur)
4. Macrosysteem: cultuur, waarden, economie
5. Chronosysteem: tijd en veranderingen (maatschappelijke verandering...)

Transactioneel proces van Sameroff

Sameroff stelt dat ontwikkeling het resultaat is van voortdurende wederzijdse beïnvloeding tussen kind en omgeving. Dit wordt  bepaald door een complexe transactie tussen:

1.  Aanleg
2. Omgeving 
3. Tijd

OPDRACHT: Analyseer onderstaande casus a.d.h.v. het transactioneel model van Sameroff

Liam is een jongen van 4 jaar. Hij heeft een sterk reactief temperament: hij schrikt snel, raakt vlug overstuur en heeft moeite met veranderingen. Thuis valt het zijn moeder op dat hij vaak heftig reageert op kleine frustraties, zoals een puzzelstukje dat niet past.

Liam raakt overstuur wanneer de ochtendroutine verandert. Hij kan dan gaan huilen, weigeren om te eten of zich aan zijn moeder vastklampen. Zijn gedrag kost de ouders veel energie.

Zijn ouders zijn lief en betrokken, maar ze ervaren veel stress: De vader werkt onregelmatige diensten.  De moeder voelt zich onzeker over haar opvoedvaardigheden omdat ze bang is “iets verkeerd te doen”.

Wanneer Liam overstuur raakt, reageren zij vaak overbeschermend: ze nemen taken van hem over en proberen hem koste wat kost rustig te houden.

Dit zorgt ervoor dat Liam minder oefent met frustratietolerantie — wat zijn prikkelgevoeligheid weer in stand houdt.

🏫 Omgevingsinvloeden

Op school komt Liam’s gevoeligheid naar voren tijdens groepsactiviteiten:

Hij trekt zich terug wanneer het druk is.

De juf denkt aanvankelijk dat hij “verlegen” is en laat hem met rust, waardoor hij nog minder betrokken raakt.

Hierdoor krijgt Liam weinig positieve succeservaringen in de klas.

Wanneer de klaschaos toeneemt, neemt Liam’s spanning toe → hij vertoont meer terugtrekgedrag → de juf ziet hem minder actief → bevestigt haar idee dat hij “rust” nodig heeft.

OPDRACHT: Analyseer onderstaande casus a.d.h.v. het transactioneel model van Sameroff

Wanneer Liam overstuur raakt, reageren zij vaak overbeschermend: ze nemen taken van hem over en proberen hem koste wat kost rustig te houden.  Dit zorgt ervoor dat Liam minder oefent met frustratietolerantie — wat zijn prikkelgevoeligheid weer in stand houdt.

Op school komt Liam’s gevoeligheid naar voren tijdens groepsactiviteiten: Hij trekt zich terug wanneer het druk is.  De juf denkt aanvankelijk dat hij “verlegen” is en laat hem met rust, waardoor hij nog minder betrokken raakt.  Hierdoor krijgt Liam weinig positieve succeservaringen in de klas.  Wanneer de klaschaos toeneemt, neemt Liam’s spanning toe → hij vertoont meer terugtrekgedrag → de juf ziet hem minder actief → bevestigt haar idee dat hij “rust” nodig heeft.

Oplossing

In deze casus zien we voortdurende wederzijdse beïnvloeding tussen kind en omgeving:

Kind → Ouders:  Liam’s sterke emotionele reacties maken zijn ouders onzeker en beschermend.  Zijn temperament beïnvloedt dus direct hun opvoedgedrag.

Ouders → Kind:  Het overbeschermende gedrag van ouders vermindert de kans dat Liam copingstrategieën leert, waardoor hij gevoeliger blijft voor stress.

Dit versterkt opnieuw zijn afhankelijkheid van ouders.

 

Oplossing

 Kind → Schoolomgeving: Liam’s terugtrekgedrag beïnvloedt hoe de juf hem ziet (“hij heeft rust nodig”).

Schoolomgeving → Kind: De juf biedt hem daardoor minder uitdaging en minder sociale interactie, waardoor hij zich minder competent voelt en nog sneller terugtrekt.

Dit geheel vormt een transactionele cyclus waarin kind en omgeving elkaar over tijd blijven beïnvloeden — in beide richtingen, continu.

Examenvraag

Analyseer volgende opvoedingssituatie aan de hand van het Procesmodel van Belsky/ Transactioneel model van Sameroff.

Maak ook de link met model van Bronfenbrenner.