Renaissance

• Esthetica
• Secundair onderwijs

Renaissance

Welke kunstenaar behoort NIET tot de renaissance?

1. Leonardo da Vinci
2. Rubens
3. Rafaël
4. Michelangelo

Inhoudsopgave

1. Inleiding
2. Algemene kenmerken
3. Tijd
4. Architectuur
5. Beeldende kunst 
6. Grootmeesters
7. Renaissance in West-Europa

Wat betekent het Franse woord "renaissance"?

Inleiding

• term = Franse vertaling van rinascità (wedergeboorte)
  
• omdat "er in de middeleeuwen niets was" (Giorgio Vasari)
• verheerlijking van de wedergeboorte van de kunst in Italië (maar meer dan dat)

Giorgio Vasari = één van de eerste kunsthistorici + schilder/architect 16de E

Algemene kenmerken

1. antropocentrisme
2. antieke kunst als voorbeeld
3. harmonie en evenwicht
4. mecenaat
5. uomo universalis
6. humanisme

Antropocentrisme

• mens (en de natuur) staan op de voorgrond
• lichaam = stoffelijk omhulsel van de ziel
• weergave van werkelijke, waarneembare verschijningsvorm
• betere anatomische kennis (veel naakt!)
• juiste kennis van de natuur

David < Michelangelo (begin 16de E)

Antieke kunst als voorbeeld

• teruggrijpen naar de oudheid en de kunst van de Griekse en Romeinse oudheid
• ook antieke geschiedenis en godenleer als onderwerp

De school van Athene < Rafaël (fresco begin 16de E)

Plato: ideeënleer (vinger naar boven)

Aristoteles: fysica - werkelijkheid (hand naar de grond)

Harmonie en evenwicht

• uitgangspunt = bouw van het menselijk lichaam en de onderlinge verhouding van de ledematen
• streven naar goede verhouding
• doel van kunstenaar = bereiken van een ideale schoonheid 
• zuivere schoonheidswaarde van het kunstwerk (niet meer belichaming religieuze idee)

De bewening < Andrea Mantegna (15de E): verkorting van het lichaam

nieuw perspectief: verkorting van het menselijk lichaam (Christuslichaam ligt met de voeten naar de toeschouwer)

Mecenaat

• kunstenaars werden gesubsidieerd door steden en door individuën (families)

Wat weet je over mecenassen uit de renaissance?

De Medici

• invloedrijke familie
• Firenze
• 15de E
• grondlegger van het bankwezen
• Palazzo Pitti
• Uffizi

Wapen van De Medici in Palazzo Pitti

Palazzo Pitti < Brunelleschi (15de E)

ook verblijfplaats geweest van Napoleon Bonaparte; voorzijde

tuinzijde Palazzo Pitti

Inferno deleted scene Boboli tuinen: onderhoud tuinen dagelijks door 3-7 medewerkers

Uomo Universalis

kunstenaar die allerlei zaken samen aanvat (wetenschapper, schilder, architect)

bv. Leonardo da Vinci, Michelangelo, Raffaël ...

Vitruviusman

Humanisme

• intellectuele, literaire en wetenschappelijke beweging 
• 15de - 16de E 
• elke vorm van kennis  baseren op de literatuur en cultuur van de klassieke oudheid
  
• concept van de mens als maat van alle dingen
• Erasmus
• <Wikipedia

Tijd

• vanaf 1450: vroegrenaissance (Botticelli, Brunelleschi ...)
• vanaf 1500: hoogrenaissance (da Vinci, Rafaël, Michelangelo,
  Titiaan ...)
• vanaf 1550 - eind 16de E: laatrenaissance (El Greco ...)

De schepping, plafond in de Sixtijnse kapel < Michelangelo

Architectuur

• teruggrijpen naar antieke vormen (zuilen, rondbogen, halfzuilen, triomfboogmotief als portaal); koepelbouw (Pantheon als inspiratie); geen kruisribgewelf, maar tongewelf of kruisribgewelf
• zoeken naar mooie verhoudingen
  juiste verhoudingen tussen hoogte en breedte
• ruimte- en massawerking: compact volume met zeer eenvoudige vormen (kubus, cilinder, halve bol), eenvoudig ruimte-effect: centraalbouw

Tempietto di San Pietro < Bramante

Tempietto: grondplan

eenvoudige vormen

San Lorenzo, Firenze

Interieur San Lorenzo, Firenze

Koepel van de dom van Firenze < Brunelleschi (Santa Maria del Fiore)

ei van Brunelleschi

Anekdote: niet ei van Columbus, maar van Brunelleschi

Certosa in Pavia

Fiorentijnse palazzi

• drie vensterreeksen
  
• om een open vierkant/rechthoekig binnenhof
  
• schikking < Romeins atriumhuis

Palazzo Rucellai, Firenze

Palazzo Vendramini, Venetië

Koepel Sint-Pietersbasiliek

Michelangelo: inspiratie gehaald bij Pantheon en koepel Tempietto van Brunelleschi (geen loon gekregen voor bouw - loon in hiernamaals)

Bramante

• ontwerp van plattegrond van Sint-Pieter: Grieks kruis
  
• op graf van Sint-Petrus
• Rafaël: Latijns kruis

Beeldende kunst

1. Het beeld

• anatomie
• contrapposto
• klassieke schoonheidsideaal
• vrijstaand beeld
• ruiterstandbeelden

David van Donatello, bronzen standbeeld uit 1440: ophef omwille van naaktheid en vrouwelijke vormen 

ideale verhoudingen en anatomie

David van Verrocchio,
eind 15de E,

jonge da Vinci?

David

• Michelangelo
• 1501-1504
• Galleria dell'Accademia
• opdrachtgever Piero Soderini: neus
• 1527: arm beschadigd
• mooiste kont

Piëta

• Michelangelo
• 1499
• Sint-Pietersbasiliek
• gesigneerd
• jeugdig gezicht Maria
• sierlijke drapering kleed

• gesigneerd omdat er ruzie ontstond over wie het gemaakt had
  
• 
  

Ruiterstandbeeld van Colleoni, Venetië (< Verrocchio)

leermeester van da Vinci

let op anatomie mens en paard

6. Grootmeesters van de renaissance

1. Leonardo da Vinci

• 1452-1519
  
• uomo universale (architect, uitvinder, ingenieur, filosoof, natuurkundige, scheikundige, anatomist, beeldhouwer, schrijver, schilder en componist)
• Codex Leicester

67 jaar

Codex Leicester: manuscript da Vinci, aantekeningen en schetsen, geschreven in spiegelschrift

vier grote thema's: de architectuur, de wetenschap van de schilderkunst, een algemeen werk over de menselijke anatomie en de elementen van de mechanica

Uitstekende kennis van anatomie 

https:

Uitvinder da Vinci

Parachute da Vinci testen

Man van Vitruvius

• 1490
• symbool van humanisme
• stelsel van lichaamsverhoudingen
• man in cirkel + man in vierkant (navel als middelpunt)
• gulden snede (phi of φ)

Gulden snede = goddelijke of ideale verhouding; bezit een intrinsieke schoonheid

Als je de verhouding uittekent in een rechthoek, dan is de verhouding tussen AB en BC hetzelfde als de verhouding tussen BC en AC. In getallen staat φ gelijk aan (1+√5)/2 en is dus ongeveer 1.61803. De Gulden Snede is dus 1:1.61803.

Het laatste avondmaal, 1495-1498, Milaan

Judas

Johannes

Jezus

alle perspectieflijnen en licht -> Jezus

lineair perspectief

sfumato (verdwijnen van omtreklijnen)

Waar bevindt zich deze bijna perfecte replica van 'Het laatste avondmaal' uit 1545?

meest getrouwe en mooiste replica 

Mona Lisa

• 1503-1506
• Louvre
• Mona Lisa / La Gioconda (IT: monna ipv mona)
• Lisa Gherardini
• Giorgio Vasari

20.000 bezoekers per dag

Napoleon - Picasso

Iconografie

• jonge vrouw
• berglandschap
• loggia
• zwarte sluier (symbool van rouw/deugdzaamheid)
• sfumato
• nieuwe techniek
• geen wenkbrauwen of wimpers?

Glimlach

• handelsmerk
• mysterieus
• gelukkig
• studie: zwanger / symptoom ziekte

Kopie in Prado

• wenkbrauwen en wimpers
  
• leerling
  
• dezelfde wijzigingen
  

Gekke theorieën

• moeder da Vinci
  
• da Vinci zelf
  
• Salai (minnaar da Vinci): L en S
  
• oorspronkelijk hondje

2. Michelangelo 

Michelangelo

• Buonarotti
• 1475 – 1564
• Lorenzo I De Medici
• beeldhouwer
• in dienst van verschillende pausen
• niet enkel lof

ruzie met medeleerling Torrigiano: neusbeen gebroken

Florence Pietà

• bewening
• frustratie: onvoltooid
• Maria later toegevoegd
• zelfportret Nicodemus

www.museivaticani.va

https:

Het laatste oordeel < Michelangelo (Sixtijnse kapel, Vaticaanstad), 1534-1541, fresco

niet enkel lof -> te veel naakt. Paus Paulus III († 1549) had er geen bezwaar tegen maar de ceremoniemeester van de paus, Biagio da Cesena, beklaagde zich openlijk over zoveel naaktheid, waarop Michelangelo hem in de rechterbenedenhoek van het schilderij afbeeldde als Minos, de rechter van de Onderwereld, wiens penis verzwolgen wordt door een slang.

Concilie van Trente: geen naakt in religieuze schilderijen -> il braghettone (later ongeveer 50% verwijderd tijdens restauraties)

Biblioteca Medicea Laurenziana

• bibliotheek bij de Basilica San Lorenzo, Firenze
• ontwerp Michelangelo
• meesterwerk renaissancebouwkunst
• boekenbezit De Medici

Michelangelo laat ontwerp trappartij zien

• schilderij Jacopo da Empoli,
  17de E
• paus Leo X (Giovanni de Medici) en kardinaal Giulio de Medici (latere paus Clemens VII)
• trap: nieuwigheid

Kunstwerk da Vinci / Michelangelo

3. Rafaël

• Raffaello Sanzio, Raffaello Santi, Raffaello da Urbino
• 1483-1520
• Stanza della Segnatura (1 van de 4 zalen in Apostolisch Paleis, Vaticaanstad): De school van Athena + La disputa

overkant disputa

School van Athene: rationele waarheid <-> La disputa: bovennatuurlijke waarheid 

aarde: heiligen en afgevaardigden van de kerk zoals paus Julius II, paus Sixtus IV, Savonarola en Dante Alighieri

Dante Alighieri

op de wolk: Jezus, omringd door Maria en Johannes de Doper. De witte duif symboliseert de Heilige Geest. Ook aanwezig op de wolk zijn de apostelen, evangelisten en martelaren. 

Hemel: God houdt de wereldbol vast

discussie over de eucharistie

De drie Gratiën

• 1503-1505
• drie zussen uit de Romeinse en Griekse mythologie

De Gratiën inspireren de mensheid tot talent en creativiteit en zijn zelf ook een geliefd onderwerp in de kunst.

Portret van Paul Leo X

• Leo X (de Medici) en twee kardinalen (Giulio de Medici)
  
• realistisch (oudere man)
• Leo X: minnaar van kunst en literatuur (ook financieel)
• favoritisme: Rafaël hoofdarchitect Sint-Pieter + benoeming Antiquitatum Praes (verantwoordelijke voor het bewaren van de overblijfselen van het antieke Rome)

ook liefhebber van het goede leven: extravagante drink- en drinkfeesten; verschillende moordpogingen (< kardinaals) door vergiftiging mislukten

ervaring met moeilijk karakter van Michelangelo: te werk gesteld buiten Rome -> Firenze (De Medici)

4. Titiaan

• Tiziano Vecelli
• Venetië
• 1487 – 1576
• veel maîtresses

Venus van Urbino (1538)

Venus van Urbino

• gewone aardse vrouw
• inspiratie bij Giorgiones "Slapende Venus"
• model = wrs ingehuurde prostituee
• schoonheidsideaal: kleine borsten en bolle buik
• contrast tussen bleke huid en groene gordijn
• rode rozen = symbool liefde (Venus)
• drukke dienstmeisjes <-> lome Venus (+ slapende hondje)
• wrs bedoeld als seksuele opvoeding voor jonge bruid van hertog van Urbino

hertog van Urbino: gearrangeerd huwelijk met minderjarige (11-12 jaar oud): seksuele opvoeding: vrouw moet doen wat man wil

inspiratie voor verschillende kunstenaars: o.a. Manets Olympia

Portret van Clarissa Strozzi

• familie Strozzi < Firenze
• opmerkelijke kleuren: blauw, rood en geel

Sandro Botticelli

• Alessandro Filipepi
• tonnetje
• 1445 – 1510
• fresco's Sixtijnse kapel
• vroegrenaissance
• eigen stijl: helderheid, scherpe contouren en sierlijkheid

La primavera, ca. 1477

Venus

de drie gratiën

Cupido

Lorenzo de Medici, afgebeeld als Mercurius

Flora, godin van de lente

Chloris, de godin van de bloemenwereld en de natuur

Zephyros

geschenk van Lorenzo de Medici aan zijn neef ter ere van zijn huwelijk

Zephyros: god van de westenwind, getrouwd met Chloris 

De geboorte van Venus, ca. 1483

Venus

Flora of een godin van Horae (seizoenen)

Zephyros en Aura

Aura = godin van de zachte wind

7. Renaissance in West-Europa

Renaissance dringt door in W-Europa

1. politieke en militaire inmenging van de Franse vorsten om Milaan en Napels in handen te krijgen -> sacco di Roma (1527)
2. economische contacten: handelsrelaties tussen Antwerpen en Italië
3. praal- en pronkzucht aan vorstenhoven
4. druktechniek: verspreiding van afbeeldingen
5. westerse kunstenaars: leertijd in Italië

sacco di Roma: plunderingen van Duitse en Spaanse soldaten 

Waar staat dit gebouw?

Vrouwe Justitia

Vrouwe Prudentia

Maria, oorspronkelijk Brabo

Wapenschild Filips II van Spanje

Bouwkunst renaissance ten noorden van de Alpen

• diepe wortels van gotiek
• beïnvloeding door Italiaanse renaissance
• wel meer symmetrische aanleg
• kruisramen tussen pilasters
• decoratieve reliëfs
• kerken blijven in gotische bouwstijl
• bv. Griffie van het Vrije (Brugge)

Schilderkunst renaissance ten noorden van de Alpen

• eerst enkel bepaalde siermotieven (bv. naakte engeltjes)
• vnl. traditie van de Vlaamse Primitieven voortgezet
• harmonische compositie
• Quinten Metsijs, Albrecht Dürer, Hans Holbein de Jonge, Pieter Bruegel de Oude

Maria Magdalena, Metsijs (1520)

Albrecht Dürer

• 1471 - 1528, Nürnberg
• schilder, maker van hout- en kopergravures
• veel zelfportretten
• realistische natuurstudies

Melencolia I

• trieste figuur rechts onderaan = melancholie
• symbolische voorwerpen en dieren: passer, bol, hond, weegschaal, zandloper, doodsklok
• putto (mollig kind) dat schrijft op een molensteen
• betekenis: melancholie omwille van onzekerheid over het bestaan

Studie van een jonge haas, 1502

De grote graszode, 1503

Wie is dit?

Hans Holbein de Jonge

• 1497-1543, °Augsburg
• werkt aan het hof van Hendrik VIII
• meester in juiste gelaatsweergave

Hans Holbein de Jonge

• Erasmus
• Luther
• Thomas More

Pieter Bruegel de Oude

• 1525 - 1569
  
• Pier den Drol
• vader van 2 zonen-schilders (met h)
• schilder van dorpstaferelen en boertige feesten (< verkleedpartijen met vriend incognito)
• historisch belang
• Antwerpen
• reis naar Italië
• naast Jan van Eyck, Jeroen Bosch en Rubens

Pieter Bruegel in Brussel, 1989 (Wannes van de Velde)

Pieter Breughel den ouwe

Zou opstaan uit de dood

Voor de wereld te aanschouwen

Was bloed nog zo rood als karmijn?

Zou er nog oorlog zijn?

Aleerst ging hij naar Brussel

Naar zijn atelier

En hij nam zijn bussel penselen

En wat houtskool mee

Naar zijn Brabantse stee

Hij was nog niet vergeten

Waar dat zijn woonhuis was

Het was wel wat versleten

De memel woonde in zijn kast

Kapot was 't vensterglas

Eerst vroeg hij aan de mensen:

"Is Spanje hier nog baas?

Leeft ge naar eigen wensen

Zijn ze nog even dwaas in ons land

Of kregen ze verstand?"

De mensen wilden Breughel

Zijn Brabants niet verstaan

Dus is hij stil en treurig

Naar een café gegaan

Die daar in zijn jeugd al had gestaan

Hij vroeg in 't zuiver Brabants

De kastelein om drank

Maar de patron die zei:

"Pardon je ne comprend pas Flamend

Emmerdant, dans le coeur du Brabant"

Pieter Breughel de Oude

Die dacht 't is weer zover

Dat ze hier de Geus nog brouwen

Da 's fijn, maar dat het in het Frans nu moet zijn

Dat vind ik een groot chagrijn

Het Spaans is nu verdreven

Uit ons klein vaderland

Maar nu hebben we verkregen

Het Frans aan de Marollenkant

Dat is boven mijn verstand

Piet Breughel is dan droevig

Terug naar zijn graf gegaan

Nadat hij op zijn kamer

Een heel klein maar een fijn schilderij

Vol kleur had doen ontstaan

En daarop stond geschilderd

Een Vlaming in 't gevang

Het gevang van zijn complexen

De sleutel ligt erbij aan zijn zij

Doe open maakt hem vrij

Read more: https://muzikum.eu/nl/123-316-23907/wannes-van-de-velde/pieter-breughel-in-brussel-songtekst.html#ixzz5jkBDhZLd

"Pieter Bruegel in Brussel" is een aanklacht tegen ...

1. de commercialisering van de schilderijen van Bruegel
2. de verfransing in Brussel
3. de onterechte link tussen Bruegel en boerenfeesten
4. de destijdse bezetting van Antwerpen door de Spanjaarden

Maar Wannes van de Velde is GEEN flamingant. Een soort van neo-renaissance-figuur: een Antwerps uomo universale (sprak verschillende talen en was een muzikale verzoener).

De 7 wonderen van België

De val van Icarus, 1558

• iconografie: de natuur, een ploegende boer, een visser en een herder; rechts onderaan twee benen en een hand die in zee verdwijnen
• versie van Ovidius: "Een man die zat te vissen met een dunnen rieten hengel, een herder leunend op zijn staf, een boer tegen zijn ploeg zagen hen gaan, verbijsterd, denkend dat het goden waren die door het luchtruim kunnen vliegen."
• Maar de boer, hij ploegde voort (dichter Werumeus Buning 

De val van Icarus, 1558

• patrijs: eigenlijk kind van zus van Daedalus (vermoord omdat hij intelligenter was dan Icarus) -> getuige van wraak van de goden
• Icarus in hoek: verschuiving van culturele waarden: mens staat centraal (renaissance) -> asymmetrisch perspectief: individu heeft geen betekenis (barok)

Nederlandse spreekwoorden, 1559

125 spreekwoorden

Kinderspelen, 1560

Dulle Griet, 1563

Omgekeerde wereld: vrouw gedraagt zich als man; man (reus) als vrouw

Dulle Griet = kijvende vrouw die de baas wil spelen over haar man, op rooftocht

Reus = vrouwelijk (roze kledij + pollepel), gooit alles weg

tegenstelling tussen hebzucht en verkwisting

Opdracht 

1. Werk per twee/drie.
2. Zoek een kunstwerk uit de renaissance dat jullie 'adembenemend' vinden. (Gebouw/schilderij/beeldhouwwerk...).
3. Vul het document op Smartschool in over je kunstwerk.
4. Monumentenstrijd
   Verdedig je kunstwerk in 5 minuten. Waarom is jouw kunstwerk het mooiste/interessantste/briljantste?