De mens en zijn tijd

• Filosofie
• Secundair onderwijs

IV. De mens en zijn tijd

Consumentisme?

Opdracht 1,2, 3 bundel maken 

Cultuurfilosofie

 = over alles waaraan mensen betekenis geven: kennis, normen en waarden, gewoonten en omgangsvormen, en al het menselijke handelen op gebied van taal, wetenschap, godsdienst en recht. 

Cultuurfilosofie stelt zich de vraag wat eigen is aan de West-Europese cultuur. Een tak van de cultuurfilosofie is de cultuurkritiek. Cultuurcritici vragen zich in een debat over de samenleving af wat in onze cultuur waardevol is en wat niet. Ze maken een analyse van de tijd waarin we leven en staan stil bij de schaduwkanten van de vooruitgang.

Frankfurter Schule: achtergrondinfo

In 1924 werd de Frankfurter Schule, een van de bekendste cultuurkritische filosofenclubs, opgericht. Max Horkheimer (1895-1973) was er vanaf 1931 directeur. Twee jaar later al, in 1933, doekten de nazi’s de beweging op en moesten veel leden – velen waren Joods – vluchten naar het buitenland. De meesten belandden uiteindelijk in Amerika, waar hun ideeën in de jaren 1950-1960 een heropleving kenden. Ook nu nog worden die ideeën sterk gewaardeerd. De leden van de Frankfurter Schule dachten na over de samenhang tussen sociale, culturele en politieke structuren. Hun cultuur- en Verlichtingskritiek komt in dit hoofdstuk aan bod. De opkomst van het nazisme en de Tweede Wereldoorlog deden Horkheimer en Theodor Adorno twijfelen aan de

hooggestemde verwachtingen van de moderniseringsprocessen. Daardoor gingen literatuur en kunst een steeds belangrijkere rol spelen in hun denken.

Frankfurter Schule antwoord op het positivisme van de Wiener Kries

Het positivisme gold in de jaren 1930 als de filosofische discipline bij uitstek. Het wilde onderzoeksgegevens op een objectieve en neutrale manier

beschrijven om zuivere wetenschap te bereiken. 

De leden van de Frankfurter Schule weigerden zich echter te beperken tot wat wetenschappelijk te bewijzen is. Volgens hen is denken meer dan observatie en verslaggeving. Vooral gegevens interpreteren en ideeën daarover formuleren deed er voor hen toe.

loopt geen personeel rond. Klanten kunnen

er dag en nacht binnen door de QR-code van

hun klantenkaart of -app te scannen. Sensoren registreren welke producten klanten uit het rek nemen.

Afrekenen doen ze door aan de uitgang de QR-code opnieuw te scannen en te betalen. [...]

Bon: Cardinaels, J. (2023, 31 januari). Colruyt winkel zonder personeel. tijd.be

Dit artikel werd gereproduceerd met toestemming van de uitgever, alle rechten voorbehouden. Elk hergebruik dient het voorwerp uit te maken van

een specifieke toestemming van de beheersvennootschap License2Publish: [e-mail].

Max Horkheimer

1.1 Rationalisering

Dialecktiek van de Verlichting

Odysseus 

Dialecktiek van de verlichting

Horkheimer + Adorno => kritische analyse van de maatschappij na de Verlichting. 

Wetenschappelijke kennis + technologie => industrialisering => massaproductie van goederen, voedsel, machines en transport => samenleving moderniseert!

Hieruit volgt: 

- principes van efficiëntie: 

arbeidsdeling voor de zorg, onderwijs en administratieve systemen = door opgeleide mensen. 

=> De GEHELE MENSHEID door rationalisering verbeteren. 

=> Frankfurter Schule reageert sceptisch 

Dialecktiek van de Verlichting

Volgens de Verlichtingsdenkers leiden kennis en technologische vooruitgang tot een betere samenleving, waarin sociale problemen zoals ziekte, armoede en zware arbeid opgelost raken. Door mensen te bevrijden van traditie en religie zou iedereen toegang krijgen tot wetenschappelijke kennis, en door de industrialisatie zou de mensheid er in het algemeen op vooruitgaan. 

Volgens Adorno en Horkheimer leidde de grotere beschikbaarheid van kennis en welvaart niet tot minder oorlog en uitsluiting. Integendeel, mensen werden nog steeds vervolgd, uitgesloten en als nummers behandeld. Adorno en Horkheimer stelden vast dat de idealen van de Verlichting waren omgeslagen in hun tegendeel. 

Wie is Odysseus?

Odysseus

Met de mythologische figuur Odysseus, waarover de Griekse schrijver Homeros (ca. 800-750 v.C.) al

meer dan 2500 jaar eerder had gedicht, verduidelijkten ze dat de drang naar controle en overheersing

zelfs in een vroeg stadium van de westerse maatschappij aanwezig was. 

Opdracht 2 

Lees de tekst op blz. 114

Opdracht 2

Op welke manier maakt de mythe van Odysseus het lot bespreekbaar? Leg uit.

In de Griekse mythologie speelt het concept van het lot een belangrijke rol. Het lot kan niet veranderd worden, omdat het vastligt en we er met logica geen vat op krijgen.

Wat willen wij tegenwoordig in de West-Europese cultuur beheersbaar maken?

Als iets misloopt, proberen we verantwoordelijken te vinden en dat fiasco zo te verklaren. Toch

zijn er veel zaken die buiten onze controle vallen, zoals ongelukken, ziektes, geweld …

De angst voor de onbeheersbare krachten in de natuur lag ten grondslag aan de logica van Odysseus.

Hij reisde van het ene naar het andere monster, dat hier symbool staat voor het lot, voor alles wat hij niet zelf kon bepalen, zoals het verlies van zijn bemanningsleden. 

De mythologie is in zekere zin een poging om te rationaliseren wat we niet kunnen beïnvloeden of veranderen, om toch enigszins beredeneerd met onzekerheid om te gaan. Volgens Adorno wilden de mythe en de Verlichting allebei de oncontroleerbare krachten in het bestaan verklaren.

Rendemenstdenken

Maar de wens om alles te controleren, is op zich irrationeel en dus mythisch. Volgens Adorno en Horkheimer is het onmogelijk om alles zelf te kunnen bepalen en verklaren. Over het onverklaarbare kunnen geen wetenschappelijke uitspraken gedaan worden. Zo sluiten we volgens Adorno en Horkheimer echter ook zaken uit die geen aanwijsbaar nut maar wel zin en betekenis hebben, zoals dagdromen, handwerken, gedichten schrijven, filosoferen en dode talen leren. De positivistische ingestelde filosofen dachten van de mythe bevrijd te zijn, maar werden zelf overgeleverd aan een nieuwe heerschappij: die van het rendementsdenken, waarin alles moet opleveren.

Opdracht 3

Opdracht 3

De cultuurindustrie regelt onze behoeften. Ze werkt niet vraaggestuurd, maar legt ze op en stuurt ze in

de richting van vooruitgang.

1.2 Cultuurindustrie

Volgens Adorno en Horkheimer wordt cultuur in grote mate bepaald door de economie. De verspreiding van cultuurproducten en luxegoederen stuwt de omzetcijfers de hoogte in. Met

promoties worden de consumenten aan die producten gebonden. Zo heeft Starbucks een reward-app, waardoor het bedrijf informatie kan inwinnen over de consumptie en het verbruik van hun klanten (die misschien denken alleen kortingen te krijgen). Mensen kopen iets, niet omdat ze er behoefte aan hebben, maar om hun prestige te vergroten. De consumptie-maatschappij zet hen aan om steeds meer te kopen en te bezitten. Ook geluk wordt iets dat je kunt kopen. Zo prijzen de media en de reclame het althans met beloningssystemen aan. Mensen vereenzelvigen hun identiteit en status met de spullen die ze aanschaffen.

ALS IETS GRATIS IS, BEN JIJ HET PRODUCT!

Consumptie-maatschappij

Mensen kopen iets, niet omdat ze er behoefte aan hebben, maar om hun prestige te vergroten. De consumptie-maatschappij zet hen aan om steeds meer te kopen en te

bezitten. Ook geluk wordt iets dat je kunt kopen. Zo prijzen de media en de reclame het althans met beloningssystemen aan. Mensen vereenzelvigen hun identiteit en status met de spullen die ze aanschaffen.

°Cultuurindustrie

Adorno en Horkheimer duidden de cultuur die onderworpen wordt aan commerciële doelen aan als cultuurindustrie. Die benadert cultuur economisch in termen van groei en efficiëntie. Ze behandelt cultuur als een markt, die winstgevend of besparend moet zijn. Opbrengst moet gegarandeerd zijn, voordat investeerders toehappen met sponsoring.

Troy

Troy, de film van Wolfgang Petersen uit 2004, was een kaskraker en had wereldwijd een omzet van bijna

500 miljoen dollar, goed voor de zestigste plaats in de lijst van best verkochte films ooit.

Opdracht 4

Opdracht 4:  Hoe heeft de cultuurindustrie het verhaal van Odysseus, die meevocht in de Trojaanse oorlog,

herwerkt?

De filmindustrie maakt het complexe epos van Odysseus populair voor het grote publiek door bekende acteurs mee te laten spelen. De cultuurindustrie wil een dergelijke succesformule op alles toepassen. Sommige complexe, onvatbare dingen uit de Griekse mythologie worden

vereenvoudigd tot iets dat het grote publiek wel begrijpt, zodat ze goed verkopen.

Op welke manier zeggen andere cultuurproducten zoals de serie Star Wars en de vele spin-offs

van Marvel iets over de relatie tussen cultuur en economie?

Persoonlijk antwoord, bv.: de entertainmentindustrie heeft die producten bekend en populair gemaakt in de samenleving, met massawinsten als gevolg. Ze tonen aan dat onze cultuur door marktstrategieën producten heeft voortgebracht die razend populair zijn. Aan die cultuurproducten werden de verkoop van gadgets en kledij, bezoeken aan opnamestudio’s, online discussieforums en filmpjes voor een breed publiek gekoppeld, die de bekendheid van die cultuurproducten wereldwijd nog vergrootten.

Kunst en cultuur

Kunst, en volgens Adorno vooral popmuziek, is een goed voorbeeld van hoe cultuur tegenwoordig vaak eenheidsworst produceert. Kunst wordt een commercieel product zonder eigenheid. Adorno wil aantonen dat klassieke muziek heel complex is, een hoogtepunt zoals alle muziek volgens hem moet zijn. Maar de cultuurindustrie reduceert muziek tot iets banaals, zoals popsongs, waardoor Adorno muziek zag als maatschappijbevestigend vermaak. Volgens hem gebruiken we kunst in onze samenleving al te gauw als gadget, zoals een symfonisch orkeststuk als beltoon van een gsm.

Volgens Adorno en Horkheimer gaat de cultuurindustrie kritisch denken uit de weg en ontmoedigt ze het zelfs. Cultuurparticipatie verwordt zo tot een passieve keuze, die alleen in het teken staat van verstrooiing en afleiding. We worden behandeld als luie consumenten, die maar slikken wat ons aangeboden wordt. 

Cultuur heeft volgens Adorno geen kritische stem meer in de samenleving. Haar functie is herleid tot entertainment.

Opdracht 5

Opdracht 5

Van zodra bepaalde cultuurproducten vastgelegd zijn en op grote schaal verspreid, kan de cultuurindustrie onze consumptie beïnvloeden en onze behoeften daarop afstemmen. De cultuurindustrie kan vrijwel onbeperkt onze keuzes beïnvloeden.

schrap opdracht 6 & 7

collections.bristolmuseums.org.uk

Opdracht 8 

Welke kritiek zie je in Banksy zijn werken? 

Banksy maakte in 2005 een blikje soep en een zeefdruk van Kate Moss, om te tonen dat hij schatplichtig was aan de Amerikaanse kunstenaar Andy Warhol. Warhol gebruikte massaproductietechnieken en populaire beelden uit cultuur, strips en reclame. Om de consumptiemaatschappij in vraag

te stellen, maakte hij samen met andere popartkunstenaars (Roy Lichtenstein en Keith Haring) iconische beelden van gebruiksvoorwerpen, zoals geld, Coca-Cola en Campbellsoep, en van beroemdheden, zoals Marilyn Monroe. Warhol gebruikte Coca-Colaflesjes, die op grote schaal gereproduceerd werden, als kunst, net zoals grote bedrijven herkenbare producten maken en wereldwijd verkopen, waardoor ze voor iedereen

toegankelijk zijn. Hij noemde zijn studio in New York dan ook veelzeggend The Factory.

blz 118

stukje van Warhol mag je schrappen