Werk & Werkloosheid (2e) H3. Loonvorming

• Economie
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Werk & Werkloosheid

1. Werken of vrije tijd?

• beroepsbevolking
• p/a-ratio en participatiegraad

2. Moet de arbeidsparticipatie omhoog?

• i/a-ratio en arbeidsparticipatie

3. Loonvorming

• collectieve arbeidsovereenkomst (CAO)
• prijscompensatie en reële loonstijging
• indexcijfer loonkosten per product

4. Werkloosheid

• conjuncturele en structurele werkloosheid

Week 20 (vanaf 12 mei) 

Hoofdstuk 3. Loonvorming

• terugblik vorige les (pensioen en i/a-ratio)
• quizje (i/a-ratio)
• leerdoelen
• instructie (arbeidsvoorwaarden en vakbond)
• maakwerk: opdracht 3.1 t/m 3.6

Terugblik (pensioen)

Op welke 3 manieren kun je pensioen opbouwen?

• AOW (van de overheid)
• bedrijfspensioen (van werkgevers en werknemers)
• sparen / beleggen (zelf)

Hoe worden ze betaald?

• AOW via het omslagstelsel (door de actieven)
• bedrijfspensioen via het kapitaaldekkingsstelsel
• sparen / beleggen door jezelf

Terugblik

Een inactieve is iemand die niet werkt en een uitkering ontvangt. Een actieve is iemand die werkt en premie betaalt.

Bij het berekenen van de i/a-ratio wordt uitgegaan van actieven met een volledige baan (omrekenen naar arbeidsjaren) en inactieven met een volledige uitkering.

ia.ratio=​AantalActieven​​AantalInactieven​​⋅100

34. De i/a-ratio in een land is gestegen van 69% tot 72%.
Hierdoor zullen de loonkosten stijgen en zal de internationale concurrentiepositie verslechteren.

ia.ratio=​AantalActieven​​AantalInactieven​​⋅100

1. juist
2. onjuist

35. Een hogere arbeidsproductiviteit maakt het mogelijk een hogere i/a-ratio op te vangen.

ia.ratio=​AantalActieven​​AantalInactieven​​⋅100

1. juist
2. onjuist

36. Door vergrijzing wordt de i/a-ratio steeds lager en dat levert problemen op voor de betaalbaarheid van het sociale zekerheidsstelsel.

ia.ratio=​AantalActieven​​AantalInactieven​​⋅100

1. juist
2. onjuist

37. Bij verhoogde arbeidsparticipatie zal de i/a-ratio afnemen.

ia.ratio=​AantalActieven​​AantalInactieven​​⋅100

1. juist
2. onjuist

38. Het probleem van een hoge i/a-ratio is dat werkenden een steeds lagere premie moeten betalen.

ia.ratio=​AantalActieven​​AantalInactieven​​⋅100

1. juist
2. onjuist

27. Hoeveel is de
I/A-ratio?

1. 26%
2. 39%
3. 54%
4. 62%

28. In een land is de i/a-ratio 65%. De werkgelegenheid bedraagt 7,5 miljoen arbeidsjaren.

Het aantal uitkeringsontvangers (in volledige uitkeringsjaren) is dan...

1. 1,155 miljoen
2. 8,667 miljoen
3. 4,875 miljoen
4. 5,450 miljoen

31. Het gemiddelde inkomen bedraagt € 35.000 per jaar.
De gemiddelde uitkering bedraagt € 20.000 per jaar.
Er zijn 10 miljoen werknemers en de i/a-ratio is 62%.

Hoeveel is het premiepercentage dan?

1. 57,1 %
2. 42,9 %
3. 38,0 %
4. 35,4 %

33. In welk geval zal de i/a-ratio stijgen?

ia.ratio=​AantalActieven​​AantalInactieven​​⋅100

1. verhoging van de pensioenleeftijd
2. steeds meer moeders gaan werken
3. een verlenging van de maximale uitkeringsperiode van 2 naar 3 jaar
4. subsidies voor het aannemen van mensen met een beperking

Leerdoelen H3. Loonvorming

• Ik kan de begrippen op pagina 28 omschrijven (zie ook LWEO). 
• Ik kan voor- en nadelen noemen van een collectieve arbeidsovereenkomst (CAO) ten opzichte van een individuele arbeidsovereenkomst voor de werkgevers en werknemers.
  
• Ik kan arbeidsvoorwaarden onderscheiden naar primaire en secundaire voorwaarden.
• Ik kan het belang van de organisatiegraad van werknemers uitleggen.
• Ik kan het meeliftersgedrag van niet-vakbondsleden uitleggen.
• Ik kan uitleggen dat zelfbinding belangrijk is bij onderhandelingen.

Arbeidsmarkt

De arbeidsmarkt is een abstracte markt van vraag (werkgelegenheid) en aanbod (beroepsbevolking).

Arbeidsmarkt

Werkgelegenheid

• het aantal banen in een land":

1. mensen in loondienst (werknemers)
2. zelfstandigen
3. vacatures

Beroepsbevolking

• personen tussen 15 en 75 jaar die willen en kunnen werken: zij bieden arbeid aan op de arbeidsmarkt, en bestaat uit:

1. mensen in loondienst (werknemers)
2. zelfstandigen
3. geregistreerde werklozen

Vraag en aanbod

Arbeidsovereenkomst

Stel jullie hebben een sollicitatiegesprek.  Wat zijn belangrijke voorwaarden in je arbeidsovereenkomst?  Bedenk dit eerst zelfstandig, daarna samen...

Arbeidsvoorwaarden (primair en secondair):

• loon (primair)
• normale arbeidstijd (primair)
• pensioen
• reiskostenvergoeding
• vakantie / kinderopvang regeling
• scholingsfaciliteiten
• auto / telefoon van de zaak

Collectieve ArbeidsOvereenkomst (CAO)

Toch onderhandel je meestal niet over de arbeidsvoorwaarden in een sollicitatiegesprek, waarom niet?

• bonden van werkgevers (werkgeversbonden) en werknemers (vakbonden) onderhandelen over de arbeidsvoorwaarden in een Collectieve ArbeidsOvereenkomst (CAO)
• een CAO is een arbeidsovereenkomst voor elke werknemer in een bepaalde branche

Onderhandelen

Wat willen werknemersbonden (vakbonden)?

• zo groot mogelijke loonstijging
• kan nadelig zijn voor het aantal banen
• de koopkracht moet behouden blijven
• looneisen hoger wanneer het goed gaat met de economie en de werkloosheid daalt

Wat willen werkgeversbonden?

• zo klein mogelijke loonstijging
• mag niet (teveel) ten koste gaan van de loonkosten per product

Organisatiegraad

De organisatiegraad is het percentage werknemers dat is aangesloten bij een werknemersbond (vakbond). 

Meeliften met de CAO

Organisatiegraad van werknemers is ongeveer 20%. Zou jij lid worden van een vakbond?

• de CAO geldt voor alle werknemers in de sector (algemeen verbindend verklaard), ook voor werknemers die geen lid zijn
  
• baten van de vakbond gaan naar alle werknemers van de branche, terwijl kosten alleen voor de vakbondsleden zijn (meeliftgedrag)
  
• als niemand lid wordt, is er geen onderhandelaar voor de werknemers!

Meeliften

Stel: lidmaatschap vakbond kost € 15 en de voorzitter vakbond zegt dat lonen € 50 hoger liggen door onderhandelingen door de vakbond.

Zou jij lid worden van een vakbond?

• dominante strategie is geen lid worden
• als niemand lid wordt, heeft de vakbond geen onderhandelingsmacht
• mogelijke oplossing: collectieve dwang

Maakwerk deze week

• wat: opdracht 3.1 t/m 3.6
• hoe: fluisterend overleg met buurman / buurvrouw mag
  
• hulp: buurman / buurvrouw of steek je vinger op
  
• tijd: tot 1 minuut voor einde les
• uitkomst: zo ver mogelijk
  
• klaar: ga verder met opdracht 3.7 t/m 3.9

Werk & Werkloosheid

1. Werken of vrije tijd?

• beroepsbevolking
• p/a-ratio en participatiegraad

2. Moet de arbeidsparticipatie omhoog?

• i/a-ratio en arbeidsparticipatie

3. Loonvorming

• collectieve arbeidsovereenkomst (CAO)
• prijscompensatie en reële loonstijging
• indexcijfer loonkosten per product

4. Werkloosheid

• conjuncturele en structurele werkloosheid

Week 20 (vanaf 12 mei) 

Hoofdstuk 3. Loonvorming

• terugblik vorige les (arbeidsvoorwaarden en vakbonden)
• leerdoelen
• instructie (prijscompensatie, lonen & winsten en beloningsverschillen)
• klassikaal: opdracht 3.7 t/m 3.10
• maakwerk: opdracht 3.11 t/m 3.16

Terugblik (CAO)

Toch onderhandel je meestal niet over de arbeidsvoorwaarden in een sollicitatiegesprek, waarom niet?

• bonden van werkgevers (werkgeversbonden) en werknemers (vakbonden) onderhandelen over de arbeidsvoorwaarden in een Collectieve ArbeidsOvereenkomst (CAO)
• een CAO is een arbeidsovereenkomst voor elke werknemer in een bepaalde branche

Terugblik

Wat willen werknemersbonden (vakbonden)?

• zo groot mogelijke loonstijging
• kan nadelig zijn voor het aantal banen
• de koopkracht moet behouden blijven
• looneisen hoger wanneer het goed gaat met de economie en de werkloosheid daalt

Wat willen werkgeversbonden?

• zo klein mogelijke loonstijging
• mag niet (teveel) ten koste gaan van de loonkosten per product

Leerdoelen H3. Loonvorming

• Ik kan koopkrachtberekeningen maken.
• Ik kan algemene loonstijging, prijscompensatie en incidentele loonstijging onderscheiden.
• Ik kan aangeven wat de betekenis is van de loonruimte.
• Ik kan de invloed analyseren van een loonstijging op de verhouding tussen loon en winst.
• Ik kan veranderingen in de arbeidsproductiviteit noemen en verklaren.
• Ik kan veranderingen in de loonkosten per product verklaren en berekenen.
• Ik kan analyseren wanneer een berovingsprobleem ontstaat en er oplossingen voor geven.

Inflatie

• Inflatie is de stijging van het algemeen prijspeil
  
• een huishouden kan met hetzelfde inkomen minder kopen wanneer de prijzen van producten stijgen
• dit noemen we koopkracht: hoeveel kan ik kopen met mijn inkomen?

Nominale en reële loonstijging

• Je koopkracht geeft aan hoeveel producten je met jouw inkomen kan kopen.
• De nominale loonstijging is het percentage waarmee je loon stijgt.
• De koopkracht van deze loonstijging wordt de reële loonstijging genoemd.

• Formule: reële loonstijging % (koopkracht) = nominale loonstijging % - inflatie %

CAO onderhandelingen

• Werknemers willen minimaal koopkracht behouden en kijken daarom vooral naar de inflatie.
• Loonstijging die in procenten gelijk is aan de inflatie heet prijscompensatie.
  
• Als een werknemer bovenop de prijscompensatie nog een algemene loonstijging krijgt, zal koopkracht stijgen!
  
• Een incidentele loonstijging is een loonstijging vanwege promotie, overwerk of stijging aantal dienstjaren.

• Werkgevers zien loon als kosten en kijken daarom vooral naar de loonkosten per product.  De loonkosten per product zullen niet stijgen als de loonstijging betaald kan worden uit de stijging van de arbeidsproductiviteit. 

Opdracht 3.7, 3.8 en 3.9

3.7a. Hoeveel procent bedraagt de volledige prijscompensatie?

• de prijscompensatie is gelijk aan de inflatie van 1,5%

3.7b. Bereken de reële loonstijging in procenten.

• reële loonstijging = nominale loonstijging (CAO) - inflatie = 3,8% - 1,5% = 2,3%

3.7c. Neem de koopkracht van de lonen toe of af of blijft hij gelijk.

• de koopkracht neemt toe want de nominale lonen stijgen in procenten meer dan de prijzen

3.8 Hoe hoog is de reële loonstijging als de loonstijging 2% is bij een inflatie van 2%.

• 0% want 2 - 2 = 0, de koopkracht van het loon blijft gelijk

3.9 Bereken hoeveel procent van zijn loonstijging onder de incidentele loonstijging valt.

• loonstijging Ibrahim = (€ 15 - € 14) / € 14 x 100% = 7,1%
• CAO-loonstijging is 3%, dus de incidentele loonstijging is 4,1%

Loonkosten per product

De werkgevers zien loon als kosten en kijken daarom vooral naar de loonkosten per product.

De loonkosten per product zullen niet stijgen als de loonstijging betaald kan worden uit de stijging van de arbeidsproductiviteit. 

Loonkosten per product

Als de arbeidsproductiviteit en de totale loonkosten veranderen, hoeveel procent veranderen de loonkosten per product dan?

Procentuele verandering: omzetten naar indexcijfers!

Voorbeeld: De loonkosten per werknemer stijgen met 5% en de arbeidsproductiviteit met 2%.

De loonkosten per product stijgen dan met 105 / 102 x 100 = 102,9 dus met 2,9%.

indexcijferloonkostenperproduct=​indexcijferarbeidsproductiviteit​​indexcijferloonkostenperwerknemer​​×100

Opdracht 3.10

De loonkosten per werknemer € 50 per uur. De arbeidsproductiviteit is 40 stuks per uur.

a. Bereken de loonkosten per product.

• loonkosten per product = loonkosten / arbeidsproductiviteit = € 50 / 40 stuks = € 1,25

b.1 Bereken loonkosten per product als loonkosten 10% stijgen en arbeidsproductiviteit 5%.

• loonkosten per product = loonkosten / arbeidsproductiviteit = € 55 / 42 stuks = € 1,31

b.2 Bereken loonkosten per product als loonkosten 5% stijgen en arbeidsproductiviteit 10%.

• loonkosten per product = loonkosten / arbeidsproductiviteit = € 52,50 / 44 stuks = € 1,19

b.3 Bereken loonkosten per product als loonkosten en arbeidsproductiviteit 5% stijgen.

• loonkosten per product = loonkosten / arbeidsproductiviteit = € 52,50 / 42 stuks = € 1,25

c. In welk geval leidt een loonstijging tot een stijging van de loonkosten per product?

• als het loon in procenten meer stijgt dan de arbeidsproductiviteit

Verschil in beloning

 Verschil in beloning kan verschillende redenen hebben:

• situatie op de arbeidsmarkt (veel vraag, weinig aanbieders)
  
• overheidsinvloed (minimum loon)
• opleidingsniveau, ervaring en verantwoordelijkheid
• talent (zoals een topvoetballer)
• risico’s (zoals een booreiland)

Kennis en vaardigheden die werknemers bezitten noemen we menselijk kapitaal of human capital. Als een werkgever investeert in de opleiding van de werknemer heeft de werknemer meer macht, omdat hij kan dreigen met opstappen als hij geen betere arbeidsvoorwaarden krijgt. We noemen dit het berovingsprobleem.

Maakwerk deze week

• wat: opdracht 3.11 t/m 3.16
• hoe: fluisterend overleg met buurman / buurvrouw mag
  
• hulp: buurman / buurvrouw of steek je vinger op
  
• tijd: tot 1 minuut voor einde les
• uitkomst: zo ver mogelijk
  
• klaar: ga verder met zelftest (opdracht 3.18 t/m 3.22)

Opdracht 3.12

Bereken A, B, C en D

• A = %Δ loonkosten per product = 101,2 / 100,7 x 100 = 100,5 dus 0,5 %
• B = %Δ loonkosten werknemer = 100,6 x 100,7 / 100 = 101,3 dus 1,3 %
• C = %Δ arbeidsproductiviteit = 104,9 / 103 x 100 = 101,8 dus 1,8 %
• D = %Δ loonkosten per product = 99,6 / 98,2 x 100 = 101,4 dus 1,4 %

	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
loonkosten werknemer	1,2 %	0,6 %	3,0 %	.B.	2,1 %	5,1 %	-0,4 %
arbeidsproductiviteit	0,7 %	0,6 %	-0,1 %	0,6 %	.C.	0.0 %	-1,8 %
loonkosten per product	.A.	0,0 %	3,1 %	0,7 %	1,5 %	5,1 %	.D.

indexcijferloonkostenperproduct=​indexcijferarbeidsproductiviteit​​indexcijferloonkostenperwerknemer​​×100