Geschiedenisleraar.nl
Dé link tussen verleden en heden
lesplan

Historisch Overzicht vanaf 1848 en Staatsinrichting: De Eerste Wereldoorlog

Wil je met dit lesplan aan de slag? Klik op de knop hieronder om een eigen kopie te maken in 'Mijn Lessen'. Vervolgens kun je de lessen aanpassen naar jouw wensen.

Tijd van Wereldoorlogen

WAAROVER GAAT DEZE SERIE?

‘De oorlog die aan ons land is voorbij gegaan’. Dat was toch een beetje de positie van de Eerste Wereldoorlog in het Nederlandse geschiedenisonderwijs. Dat is de afgelopen tijd gelukkig veranderd en wordt het belang van deze oorlog ook voor ons leerlingen onderkend. Al is het alleen maar vanwege het feit dat de strijd in de loopgraven inmiddels ruim honderd jaar geleden in ons Europa heeft plaatsgevonden.

Maar de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog zijn niet te onderschatten en alleen daarom al van groot belang om een plek te krijgen binnen het Historisch Overzicht vanaf 1848: van de ruim één miljoen Belgische vluchtelingen, naar de opkomst van Adolf Hitler en uiteindelijk de Tweede Wereldoorlog. Met name dat laatste is voor historici ook vaak de reden om te spreken van één grote wereldoorlog die slechts onderbroken werd door een wapenstilstand van ongeveer twintig jaar.

De Grote Oorlog spreekt in eerste instantie niet veel leerlingen aan: het is een grote onbekende en, mede vanwege het ontbreken van tastbare bronnen én bekende speelfilms. Maar als het onderwerp wordt behandeld dan verbazen de leerlingen zich niet alleen over de zinloosheid van een loopgravenoorlog, maar ook over de uitvindingen tijdens de ‘oorlog van de uitvinders’ die steeds gruwelijker wapentuig bracht voor op, onder en boven het slagveld.

1. Spanning in europa

In deze les wordt de naam Eerste Wereldoorlog kort behandeld. Het is goed om uit te leggen dat de naam zelf pas later (vermoedelijk rond 1920) werd gebruikt en dat voor de meeste landen die erbij betrokken waren de term Grote Oorlog veel meer passend was. Het was de Oorlog die alle oorlogen zou beëindigen, waarna de kaarten in Europa voorgoed waren geschud.

Deze les start bij de Slag bij Waterloo en Congres van Wenen. Hiervoor is bewust gekozen, aangezien hier de basis werd gelegd voor een machtsevenwicht dat uiteindelijk in de tweede helft zou worden verstoord, wat op zijn beurt weer zou leiden tot de Eerste Wereldoorlog.

In deze les worden, voor de historische volledigheid, meer oorzaken van de Eerste Wereldoorlog behandeld dan de syllabus voorschrijft. Dat is niet erg, maar wellicht is het verstandig om te benadrukken welke in het examen kunnen terugkomen.

Alle oorzaken bij elkaar waren genoeg om een oorlog te beginnen, maar uiteindelijk was het bekende druppel, de aanslag op de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand door Servische nationalist Gavrilo Princip, die ervoor zorgde dat de Europese landen met elkaar in oorlog kwamen.

Dit onderwerp leent zich dan ook uitstekend om de historische vaardigheid oorzaak, gevolg en aanleiding uit te diepen. 

Onderwerpen:
  • terminologie van de Eerste Wereldoorlog
  • oorzaken van de Eerste Wereldoorlog: militarisme, nationalisme, modern imperialisme, wapenwedloop, bondgenootschappen
  • de verschillende Europese bondgenootschappen
  • de aanleiding: de aanslag op Frans Ferdinand
Personen:
  • Frans Ferdinand
  • Gavrilo Princip
Video's:

2. Een Vreselijke oorlog

In principe was het al snel duidelijk dat het Duitse Von Schlieffenplan zou uitlopen op een totale ramp: als Frankrijk niet binnen een aantal weken zou worden verslagen, dan zou de hele campagne in West-Europa vastlopen in een uitzichtsloze loopgravenoorlog. 

En precies dat gebeurde dan ook: vier jaar lang strijden om een paar meter grond, daarbij soldaten degraderen tot kanonnenvoer. Nieuwe wapens, zoals gifgas, vlammenwerpers en tanks, moesten het verschil gaan maken. Toch waren de beperkingen van de eerste versies van deze wapens te groot om écht een verschil te gaan maken.

De soldaten kwamen terug met gruwelijke zichtbare- en onzichtbare wonden, zoals kapotgeslagen gezichten of het door generaals niet getolereerde Shellshock, tegenwoordig erkend als posttraumatisch-stressstoornis.

Deze les bevat een slide met daarin een getekende weergave van een Brits loopgraaf, voorzien van hotspots. Hiermee kunnen de leerlingen een 'ontdekkingsreis' maken in een loopgraaf. Door het scherm te delen met de leerlingen, kunnen zij individueel of in groepsverband op hun eigen device het leven in een loopgraaf bekijken en analyseren.

Onderwerpen:
  • het vertrouwen in het Von Schlieffenplan ein frischer fröhlicher Krieg 
  • de kenmerken van de oorlog: vechten in de loopgraven, Shellshock
  • verschillende nieuwe uitvindingen, zoals: gifgas, tanks, vlammenwerpers, zeppelins
Video's:

3. Keerpuntjaar 1917

Na drie jaar oorlog en vele doden verder is er nog steeds weinig zicht op een snelle beëindiging van de oorlog. Het keerpuntjaar 1917 brengt hierin een aantal belangrijke veranderingen. 

Allereerst is de chaos in Rusland compleet na de Februarirevolutie, waarbij na wekenlange demonstraties en stakingen de tsaar is afgezet en een voorlopige regering de macht in handen heeft. De Duitsers maken handig gebruik van de situatie door de verbannen revolutionair Lenin de mogelijkheid terug te keren naar zijn moederland. Hiermee hopen de Duitsers de chaos bij hun oostelijke vijand nog groter te maken, zodat een eventuele wapenstilstand hun kansen aan het westfront zouden worden vergroot. 

Dit plan lukt deels: na de Oktoberrevolutie komt er inderdaad een wapenstilstand die uiteindelijk zal leiden tot de Vrede van Brest-Litovsk (1918). Maar de Duitse hoop om met de extra soldaten van het oostelijk front het verschil te maken aan het Westfront blijkt ijdel.

Dit heeft alles te maken met de komst van de Amerikanen vanaf het voorjaar van 1918, het tweede keerpunt. De Verenigde Staten konden na de vele duikbootaanvallen en het Zimmerman-telegram in 1917 niet anders. Hoewel de Amerikanen pas vanaf augustus 1918 meevochten waren één miljoen nieuwe, frisse soldaten teveel voor de moegestreden Duitse soldaten.

Onderwerpen:
  • de gebeurtenissen die leiden tot het keerpuntjaar 1917: de Russische Revolutie, de Onbeperkte Duikbotenoorlog en het Zimmerman-telegram
  • de gevolgen van de gebeurtenissen: wapenstilstand tussen de Sovjet-Unie en Duitsland (uiteindelijk de Vrede van Brest-Litovsk), en de Amerikaanse deelname aan de oorlog
Personen:
  • Tsaar Nicolaas II
  • Vladimir Lenin

4. Nederland tijdens de eerste wereldoorlog

Als neutraal land viel het voor Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog niet mee. Een land dat leeft van de handel moet iedere schijn van partijdigheid voorkomen. Hoewel de oorlogvoerende landen pogingen hebben ondernomen om Nederland aan hun zijde te krijgen, sommige vonden Nederland zelfs ‘laf’, bleek een neutraal Nederland nog niet zo verkeerd. Het land was een ideale plek voor spionagepraktijken van geheime diensten van de strijdende partijen. En mocht nood aan de man komen, bijvoorbeeld voor de Duitse keizer, dan kon Nederland goed asiel bieden. 

De oorlog is niet aan Nederland voorbij gegaan: het land kreeg last van schaarste (een duidelijk voorbeeld hiervan zit in deze les: het Aardappeloproer), oorlogsgeweld van o.a. de Onbeperkte Duikbotenoorlog en natuurlijk de miljoen vluchtelingen uit België. Eén miljoen! Het is goed om dit naast de recente vluchtelingen politiek te leggen. Niet zozeer om politiek correcte redenen, maar ook vooral om naar de aantallen te kijken: één miljoen vluchtelingen op een bevolking van rond de 6,5 miljoen Nederlanders. Wat betekent dat voor de Nederlandse bevolking in die tijd? 

De oorlog bracht ook kansen: smokkelaars zagen kansen om producten en personen van en naar oorlogsgebieden te brengen. Dit resulteerde in het aanleggen van de Dodendraad door de Duitsers. Een hekwerk met stroom dat bij aanraking vrijwel zeker de dood als gevolg had.

Mocht je in de gelegenheid om met je klas richting het Openluchtmuseum in Arnhem te kunnen afreizen, dan is dat zeker een aanrader. In het museum hebben ze een replica van de Dodendraad en kunnen de leerlingen met een zogenaamd passeursraam proberen smokkelwaar naar de andere kant van de draad te brengen zónder geëlektrocuteerd te worden.

De bijgevoegde video 14-18: Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog behandelt in een klein uurtje veel van bovengenoemde onderwerpen.

Onderwerpen:
  • de Nederlandse neutraliteit
  • de gevolgen van de oorlog voor Nederland: schaarste en vluchtelingen
  • Dodendraad
Video:

5. De vrede van versailles

Met de komst van een miljoen Amerikaanse soldaten was de oorlog binnen enkele maanden beslecht: op 11 november 1918, om 11:00 ’s ochtends werd in een treinstel nabij het Franse Compiègne de wapenstilstand ondertekend.

Een wapenstilstand is nog geen duurzame vrede. En dat zou het eigenlijk ook nooit worden. Bij de onderhandelingen in het paleis van Versailles was al heel snel duidelijk dat Duitsland hard moest worden aangepakt. Met name Frankrijk wilde voorkomen dat Duitsland ooit in staat zou zijn om ooit nog een oorlog te beginnen. Dit bleek ook uit het uiteindelijke verdrag dat éxact vijf jaar na de aanslag op Frans Ferdinand werd ondertekend: Duitsland was niet alleen de hoofdschuldige, maar ook de grote verliezer van de oorlog. 

“Waarom hebben ze dan toch ondertekend?!”, is een vraag die dan vaak door leerlingen wordt gesteld. Heel simpel: ze konden niet anders. De ramp voor Duitsland zou wellicht nog groter zijn geweest dan de strafmaatregelen, zoals herstelbetalingen, die ze nu moesten ondergaan.

Deze les gaat ook in op de 14 punten van de Amerikaanse president Wilson, waaronder de oprichting van de Volkenbond en de wens van zelfbeschikkingsrecht voor alle volken. Met name dat laatste is uiteindelijk mede bepalend geweest voor grote delen van Europa, maar ook de latere conflicten in het Midden-Oosten.

De gevolgen van de Vrede van Versailles worden in deze les gesplitst in korte- en lange termijn gevolgen: de opkomst van Hitler en uiteindelijk de Tweede Wereldoorlog.

Onderwerpen:
  • de belangrijkste bepalingen uit de Vrede van Versailles
  • de strafmaatregelen voor Duitsland: herstelbetalingen, land afstaan, verkleinen van o.a. het leger
Personen:
  • David Lloyd George
  • Vittorio Orlando
  • Georges Clemenceau 
  • Woodrow Wilson
  • Adolf Hitler
Video's:

KERN- EN VERRIJKINGSDELEN

GS/K/1 Oriëntatie op leren en werken
GS/K/2 Basisvaardigheden
GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting
GS/K/5 Staatsinrichting van Nederland
GS/K/10 Historisch overzicht vanaf 1848
GS/V/7 Verwerven, verwerken en verstrekken van informatie
GS/V/8 Vaardigheden in samenhang
PDF