Primaire bronnen van de Nederlandse Opstand, 1576-1581 (deel 2)

• Geschiedenis
• Nationaal Archief
• +2
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Introductie

Dit is het tweede deel van een tweedelige lessenserie. Deze serie is inhoudelijk gelijk aan de 50-minuten les met dezelfde naam. Leerlingen leren aan de hand van primaire bronnen over de belangrijkste gebeurtenissen uit het begin van de Nederlandse Opstand. Ze nemen hierbij meerdere perspectieven in en houden rekening met de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van de bronnen.

Instructies

Deze les bevat basiskennis over de Nederlandse Opstand (Tachtigjarige Oorlog) van 1576 tot 1581. De leerlingen moeten voor deze les al bekend zijn met de oorzaken van de Opstand en de belangrijkste gebeurtenissen voor het afsluiten van de Pacificatie van Gent in 1576 (inclusief de Spaanse Furie). Daarnaast wordt uitgegaan van enige ervaring met het beoordelen van de betrouwbaar- en bruikbaarheid van bronnen en daarbij behorende begrippen, zoals standplaatsgebondenheid.

Deze les wordt klassikaal gegeven en de leerlingen kunnen met hun telefoon actief meedoen. De les bevat interactieve elementen (open vraag, sleepvraag, schaalvraag). Zo gewenst kunnen de vragen ook klassikaal zonder devices behandeld worden. Het is sterk aangeraden om de docentenhandleiding door te nemen, voordat de les wordt gebruikt. De transcriptie en hertaling van een aantal bronnen is in de bijlage opgenomen.

Instructies

Docentenhandleiding_Primaire_bronnen_van_de_Nederlandse_Opstand_1576-1581_deel_1_2_.docx

Werkbladen

Transcriptie_en_Hertaling_Plakkaat_van_Verlatinge.docHertaling_Plakkaat_van_Verlatinge.docBanbrief_en_Apologie.docx

Deel 2

Primaire bronnen van de Nederlandse Opstand, 1566-1568

Achtergrond:
Tekst - Pacificatie van Gent (1576). Bronnenbox, Nationaal Archief.

Kaart - Belgica Foederata (Nederlandse Republiek) (18e eeuw). Nationaal Archief.

Afbeelding:

Plakkaat van Verlatinge (1581). Bronnenbox, Nationaal Archief.

Detail bekijken

Vraag/discussie

Webpagina openen

Extra informatie

Afbeelding vergroten

Klik op afbeelding

Klik op hotspot

Klik op hotspot

Klik op hotspot

Klik op hotspot

Notities

Doel van deze slide:

Uitleg van de interactieve elementen.

Zie ook de docentenhandleiding voor uitleg en achtergrondinformatie.

• de belangrijkste gebeurtenissen uit het begin van de Nederlandse Opstand benoemen en in de tijd plaatsen
• de doelen van Willem van Oranje, Filips II en de protestantse en katholieke steden en gewesten identificeren en uitleggen aan de hand van voorbeelden

Aan het einde van deze lessenserie kan je:

• De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had
• Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat

Kenmerkende aspecten:

Voorkennis:

Deze lessenserie vereist voorkennis van de oorzaken van de Nederlandse Opstand, de staatkundige opmaak van de Nederlanden voor 1576 en de belangrijkste gebeurtenissen t/m de Spaanse Furie.

Wat weet je nog?

Doel van de slide:

Testen en activeren van de kennis uit de vorige les.

Pacificatie van Gent en de verdelingen van de Nederlanden tussen de Unies van Atrecht en Utrecht.

Afbeeldingen (l-r):

Handtekening pagina van de Unie van Utrecht (1579). Bronnenbox, Nationaal Archief.

Pacificatie van Gent (1576). Bronnenbox, Nationaal Archief.

De Nederlanden anno 1579, Domie (2004). Wikimedia.

Apologie

• Willem van Oranje verdedigt zijn keuzes en daden. 
• Kritiek op de Spaanse troepen én Filips II.
• Gepubliceerd door de Staten Generaal.

Banbrief

• Filips II verklaart Willem van Oranje vogelvrij (iedereen mag hem doden).
• Lange lijst van misdaden en zondes van Willem van Oranje.

1580

Banbrief & Apologie

Doel van de slide:

Leerlingen leren over de Banbrief van Filips II en de Apologie van Willem van Oranje als belangrijke momenten in de Opstand.

Afbeelding:

Voorblad van de Apologie van Willem van Oranje (1580).

Mededeling van besluit van de Staten Generaal om de Apologie te verspreiden in de statuten van de Staten van Holland (1580).

Leestip: de 'f' in oud-schrift moet gelezen worden als een s.

De tekst van het besluit luidt:

Er is door de Gedeputeerden van de Staten-Generaal gerapporteerd dat de verdediging van zijne Excellentie tegen de proclamatie en ban van de Koning zal worden gedrukt en uitgegeven in de bestaande vorm.

Maar zodra ‘Van Nassau’ (Willem van Oranje) de touwtjes in handen had gekregen, is hij met zijn ministers, dienaren en ambtenaren begonnen om valse verklaringen af te leggen en leugens de wereld in te helpen waar en wanneer hij kon. Hij vervolgde en joeg op alle goede pastoors, predikanten, religieuzen en eerlijke lieden en personen. Een groot aantal van hen heeft hij verjaagd en anderen heeft hij zelfs laten vermoorden. Maar hij heeft nooit toegegeven dat hij samen met een paar volgelingen die moorden heeft gepleegd. Integendeel zelfs, want als de Statenvergadering haar afschuw uitspreekt over deze wreedheden en wil dat ze berecht worden, doet hij net alsof hij het ook heel erg vindt. Desalniettemin is hij daarna weer gewoon gaan doen wat hij daarvoor ook al deed, namelijk het slecht behandelen van de mensen, waarvan hij vermoedde dat ze katholiek waren en hem tegenwerkten.

De vijand stelt dat geestelijken door mij zijn vervolgd, verjaagd en tot de Hervormde leer zijn gekomen. Mijn antwoord hierop is dat religieuze veranderingen meer het werk van God dan van de mensen zijn geweest. Gij weet niet hoe vaak men mij beschuldigd heeft van het feit dat ik me te slap toonde tegenover de tegenpartij, te verdraagzaam was en dat ik de oorzaak ben van de ondergang van het land, omdat ik te laat ingezien zou hebben dat de vijand verdreven en uitgeroeid moest worden. Ook weet U hoeveel ik ervoor gedaan heb om de tegenstanders in vrede te laten samenleven. De Staten achtten het aanvankelijk in het belang van het land om beide religies toe te staan. Later werden zij door de verraderlijke praktijken van de vijand gewaarschuwd voor de ondergang van de staat. Zij verboden toen de uitoefening van het Roomse geloof omdat de Roomsen — althans de priesters — hun eed aan de paus hoger achtten dan die aan het vaderland.

Banbrief

Apologie

Vergelijk de banbrief en de apologie. Wat valt op?

Op welke manier kan de standplaatsgebondenheid van Filips II zijn beeld van Willem van Oranje hebben beïnvloed?

Wat was het doel van de apologie? Hoe kan dit de inhoud van de bron hebben beïnvloed?

Zijn de banbrief en de apologie betrouwbare bronnen?

Banbrief & Apologie

Doel van de slide:

Leerlingen oefenen met het standplaatsgebondenheid en de betrouwbaarheid van bronnen door het vergelijken van de banbrief en de apologie betreffende Willem van Oranje's houding tegenover katholieken.

Filips II beweert dat WvO het specifiek op katholieken heeft gemunt en hen vervolgt. WvO stelt juist dat hij zich heel tolerant heeft opgesteld totdat hij niet anders kon.

Als overtuigd katholiek zal Filips II mogelijk geneigd zijn om snel het slechtste te denken van een protestantse leider als WvO.

WvO wilde de beschuldigingen van Filips II tegenspreken om zo de steun voor de Opstand te behouden. Hij zal daarom een zo gunstig mogelijk plaatje van zichzelf willen schetsen.

Hoewel de banbrief en de apologie veel feiten bevatten, waren beide voornamelijk bedoeld als propagandamiddel. Ze zijn daarom slechts beperkt betrouwbaar, al geven ze wel een goed idee van het beeld dat Filips en Willem van zichzelf en elkaar wilden scheppen.

De twee hertaalde stukken staan ook in de bijlage. Van de banbrief is ook de oorspronkelijke transcriptie beschikbaar.

Plakkaat van Verlatinge

Bestudeer de bron.

De aanhef luidt:
De Staten generael vande ghevnieerde Nederlanden / Allen den ghenen die dese teghenwoordige sullen sien ofte hooren lesen / saluyt.

Dit betekent:

De Staten-Generaal van de Verenigde Nederlanden groeten allen die dit zullen zien of horen lezen.

Sommige zinnen in dit document zijn doorgestreept en/of herschreven. De gedrukte versie zou uiteindelijk vrijwel volledig overeenkomen met deze aangepaste versie.

Deze stempel is na 1856 door een archivaris op het document gezet. Volgens een wet uit dat jaar mochten alleen archiefstukken met zo'n stempel ingezien of uitgeleend worden.

Nationaal Archief

Dit document was een concept-versie waar nog wat aan gesleuteld werd. De linkerkant werd daarom vrijgehouden voor aantekeningen.

1581

Doel van de slide:

Introductie van het Plakkaat van Verlatinge.

Afbeelding:

Eerste pagina van het Plakkaat van Verlatinge (1581). Bronnenbox.

Also een yegelick kennelick is / dat een Prince vanden Lande van Gode ghestelt is hooft ouer sijne ondersaten / om de selue te bewaren ende beschermen van alle onghelijck / ouerlast ende ghewelt / ghelijck een Herder tot bewaernisse van sijne Schapen:

Ende dat d’ ondersatenniet en zijn van Godt gheschapen tot behoef vanden Prince / om hem in alles wat hij beveelt / weder het goddelic oft ongoddelick / recht oft onrecht is / onderdanich te wesen / ende als slauen te dienen: maer den Prince omd’ ondersaten wille / sonder de welcke hy egheen Prince en is / om de selue met recht ende redene te regeeren / ende voor te staen . ende lief te hebben als een vader sijne kinderen / ende een herder sijne schapen /

die sijn lijf ende leuen set ton de selue te bewaren.

Het is algemeen bekend dat een vorst van een land door God tot hoofd van zijn onderdanen is aangesteld om dezen te beschermen en te bewaren voor alle onrechtvaardigheid, schade en geweld, zoals een herder zijn schapen moet beschermen

en dat de onderdanen niet door God geschapen zijn ten behoeve van de vorst, om hem in alles wat hij beveelt - of dat nu godvruchtig of niet godvruchtig, rechtvaardig of niet rechtvaardig is - onderdanig te zijn om hem als slaven te dienen. Integendeel, de vorst is er ter wille van de onderdanen, zonder welke hij geen Vorst is, om hen rechtvaardig en verstandig te regeren en te verdedigen, en hen lief te hebben zoals een vader zijn kinderen en een herder zijn schapen;

hij zet zijn lichaam en leven op het spel om hen te beschermen.

Transcriptie

Hertaling

Wat is volgens het Plakkaat de verhouding tussen de vorst en het volk?

Hoe werd er in de rest van Europa meestal over vorsten gedacht?

Plakkaat van Verlatinge

Doel van de slide:

Leerlingen bestuderen de tekst van het Plakkaat om te achterhalen hoe de Staten-Generaal denkt over de relatie tussen vorst en volk.

De tekst komt uit de eerste alinea van het Plakkaat, waarin de Staten-Generaal hun besluit verantwoorden. Er wordt gesteld dat een koning verplicht is het volk te beschermen en te respecteren. Dit gedachtengoed is vrij revolutionair, maar het volgt uit een lange traditie in de Nederlanden waarin er veel nadruk wordt gelegd op het belang van lokale rechten en privileges. Het zal er uiteindelijk toe leiden dat de Nederlanden een uitzonderlijke staatsvorm ontwikkelen en het vormt daarnaast een stap in de ontwikkeling van het denken over zelfbeschikking en mensenrechten.

Een hertaling van de volledige tekst van het Plakkaat is beschikbaar in de bijlage. Van een deel van de tekst is ook de transcriptie beschikbaar.

Ende so wanneer hy sulcks niet en doet / maer in stede van sijne ondersaten te beschermen / de selue soect te verdrucken / t’ ouerlasten / heure oude vrijheit / priuilegien / ende oude hercomen te benemen / ende heur te gebieden ende gebruycken als slauen / moet gehouden worden niet als een Prince / maer als een Tyran /

ende voor sulcks nae recht ende redene mach een minsten van sijne ondersaten / besondere by deliberatie vande Staten vanden Lande / voor egeen Prince meer bekent / maer verlaten / ende een ander in sijn stede tot beschermenisse van henlieden / voor ouerhooft / sonder misbruycken gecosen werden:

Wanneer hij dit niet doet, maar in plaats van zijn onderdanen te beschermen probeert hen te onderdrukken, overmatig te belasten, te beroven van hun oude vrijheid, privileges en oude gewoonterechten, en hen als slaven te bevelen en te gebruiken, moet hij dus niet als een vorst, maar als een tiran worden beschouwd.

Dan staat het zeker zijn onderdanen vrij hem niet meer als vorst te erkennen - vooral nadat er in de Staten van het land overlegd is - maar hem te verlaten en in zijn plaats een ander tot soeverein te kiezen om hen te beschermen, zonder dat dit verkeerd is.

Transcriptie

Hertaling

Welk argument gebruiken de Staten-Generaal om hun besluit te rechtvaardigen?

Welke specifieke voorbeelden zouden de Staten-Generaal kunnen aanhalen om hun argument te onderbouwen?

Verklaren de Verenigde Nederlanden zich met het Plakkaat een onafhankelijke republiek? Leg uit.

Plakkaat van Verlatinge

Doel van de slide:

Leerlingen bestuderen de tekst van het Plakkaat om te achterhalen hoe de Staten-Generaal hun besluit verantwoord.

De tekst komt uit de eerste alinea van het Plakkaat, waarin hun besluit wordt verantwoord. Het Plakkaat bevat een overzicht van wijzen waarop Filips II het volk heeft onderdrukt, beroofd en als 'slaven' behandeld.

Het Plakkaat is geen echte onafhankelijkheidsverklaring, aangezien de Staten-Generaal met de Hertog van Anjou een nieuwe vorst hebben gekozen. Het Plakkaat onderbouwt het recht om dat te doen. 

Argumenten:

• Een vorst is verplicht het volk te beschermen en respecteren.
• Filips II heeft het volk niet beschermd of gerespecteerd. Dus...
• Het volk is Filips II geen trouw verschuldigd.

Gevolgen:

• De Hertog van Anjou wordt landsheer, maar stapt al snel op. 
• De Staten-Generaal kunnen geen nieuwe vorst vinden.
• De Republiek der Verenigde Nederlanden is geboren (1588).

Besluit:

• De Staten-Generaal zeggen hun trouw aan Filips II op.

Plakkaat van Verlatinge

Deze ontwikkeling staat in contrast met ontwikkelingen in de rest van Europa, waar op veel plaatsen vorsten juist meer macht over het volk kregen.

In 1776 gebruiken de Amerikanen in hun onafhankelijkheidsverklaring een vergelijkbaar argument. Mogelijk waren zij daarbij direct geïnspireerd door het Plakkaat van Verlatinghe.

1581

Doel van de slide:

Leerlingen leren over het Plakkaat van Verlatinge als keerpunt in de Opstand.

Afbeelding:

Plakkaat van Verlatinge (1581).

Kaart - Belgica Foederata (Nederlandse Republiek) (18e eeuw)

Het Plakkaat van Verlatinge zou in 1576 veel minder steun hebben ontvangen dan in 1581.

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Verdedig de stelling!

Doel van de slide:

Leerlingen passen hun kennis toe over de ontwikkeling van de Nederlandse Opstand.

In 1576 streefden de meeste opstandelingen naar het herstel van hun oude rechten, niet naar het afzweren van Filips II. Daarnaast was het aantal opstandelingen in 1576 nog veel kleiner.

De politiek van Filips II heeft averechts gewerkt.

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Verdedig de stelling!

Doel van de slide:

Leerlingen passen hun kennis toe over de ontwikkeling van de Nederlandse Opstand en de doelen van Filips II.

Filips II streefde naar centralisatie en de bescherming van het katholicisme. Dankzij zijn agressieve politiek heeft hij de zuidelijke gewesten uiteindelijk een deel van hun rechten teruggegeven om hun loyaliteit te winnen en is hij het noorden verloren.

1576

1579

1580

1581

Sleep de begrippen naar de juiste volgorde!

Pacificatie van Gent

Spaanse Furie

Unie van Atrecht

Plakkaat van Verlatinge

Apologie

Unie van Utrecht

Banbrief

Doel van de slide:

Leerlingen passen hun nieuwe kennis toe om de keerpunten uit de Nederlandse Opstand in de juiste volgorde te plaatsen.

Wanneer alle gebeurtenissen op de juiste plek staan, blijft er bij 1581 nog één optie over.

Na het voltooien van deze opdracht kan aan leerlingen gevraagd worden om het causale verband tussen de verschillende gebeurtenissen uit te leggen.

Hoe succesvol was Filips II in het behalen van zijn doelen?

0100

Doel van de slide:

Leerlingen verwerken hun kennis van de doelen van Filips II en de loop van de Nederlandse Opstand.

Er is geen exact antwoord, maar er zal een lage score uit moeten komen. Filips II heeft zijn centralisatie politiek deels terug moeten draaien en alleen in het zuiden het katholicisme als centrale godsdienst weten te behouden.

Hoe succesvol was Willem van Oranje in het behalen van zijn doelen?

0100

Doel van de slide:

Leerlingen verwerken hun kennis van de doelen van Willem van Oranje en de loop van de Nederlandse Opstand.

Er is geen exact antwoord, maar er zal een gemiddeld antwoord uit moeten komen. Hij heeft de oude rechten en privileges grotendeels weten te beschermen en in het noorden is er gematigde godsdienstvrijheid (gewetensvrijheid). Zijn gewenste eenheid is echter mislukt.

Hoe succesvol waren de katholieke steden en gewesten in het behalen van hun doelen?

0100

Doel van de slide:

Leerlingen verwerken hun kennis van de doelen van de katholieke gewesten en steden en de loop van de Nederlandse Opstand.

Er is geen exact antwoord, maar er zou een vrij goede score uit moeten komen. De zuidelijke katholieke gewesten hebben een deel van hun oude rechten en privileges teruggekregen en het katholicisme als centrale godsdienst behouden.

Hoe succesvol waren de protestantse steden en gewesten in het behalen van hun doelen?

0100

Doel van de slide:

Leerlingen verwerken hun kennis van de doelen van de protestante steden en gewesten en de loop van de Nederlandse Opstand.

Er is geen exact antwoord, maar er zou een vrij hoge score uit moeten komen. De protestantse (noordelijke) gewesten hebben meer rechten en privileges verkregen dan voor de Opstand en het protestantisme is in hun gebieden de centrale godsdienst geworden. Een belangrijke kanttekening is dat Vlaanderen en enkele protestantsgezinde steden in Spaanse handen zijn gebleven en daardoor hun doelen veel minder hebben behaald.

Deel 3 dingen die je van deze lessen hebt geleerd.

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Deel je kennis!

Doel van de slide:

Leerlingen reflecteren op hun nieuwe kennis. Hierbij kan terugverwezen worden naar de leerdoelen van de lessenserie:

- de belangrijkste gebeurtenissen uit het begin van de Nederlandse Opstand benoemen en in de tijd plaatsen.

- de doelen van Willem van Oranje, Filips II en de protestantse en katholieke steden en gewesten identificeren en uitleggen aan de hand van voorbeelden

Deel 1 ding dat je nog niet goed hebt begrepen.

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Nog vragen?

Doel van de slide:

Een laatste gelegenheid om mogelijke pijnpunten te behandelen.