In deze les zitten 19 slides, met interactieve quizzen en tekstslides.
Introductie
De les behandelt de strijd voor het abortusrecht in de tweede helft van de twintigste eeuw. Dit onderwerp is een voorbeeld van een sociaal-culturele ontwikkeling in de tweede helft van de 20e eeuw.
In de les wordt aandacht besteed aan de reden dat er een strijd voor abortusrecht werd en wordt gevoerd, door wie deze strijd werd gevoerd, waar zij voor streden en hoe de wet tot stand kwam. Tot slot wordt de relatie gelegd met de actualiteit. Leerlingen worden uitgedaagd om een mening te vormen over de verankering van het abortusrecht in de wet.
Onderdelen in deze les
De strijd voor het abortusrecht
Slide 1 - Tekstslide
Doel van de les:
De strijd voor het abortusrecht is een voorbeeld van een sociaal-culturele ontwikkeling in de tweede helft van de 20e eeuw.
Kenmerkend aspect 48
Deze les past bij kenmerkend aspect 48: de toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen.
De strijd voor het abortusrecht is een voorbeeld van zo een veranderproces.
Taalgebruik
In de les wordt regelmatig het woord ‘zwangere’ gebruikt, omdat niet alleen vrouwen zwanger kunnen worden, maar ook veel non-binaire mensen en trans mannen. Omdat het hier gaat om de tweede helft van de 20e eeuw wordt echter ook regelmatig juist gesproken over vrouwen, omdat de strijd voor het abortusrecht niet los kan worden gezien van de tweede feministische golf en de maatschappelijke positie van de vrouw.
weet je waarom er een strijd voor het abortusrecht werd gevoerd in Nederland
weet je wie deze strijd voerden
weet je hoe het abortusrecht tot stand is gekomen in Nederland
weet je hoe de strijd voor het abortusrecht doorwerkt in het heden
Aan het einde van deze les:
Slide 2 - Tekstslide
Voorkennis
Het is nuttig als leerlingen in grote lijnen al bekend zijn met de ontwikkelingen in de tweede helft van de 20e eeuw.
Verantwoording van bronnen
In de les wordt gebruik gemaakt van foto's en documenten uit de collectie van het Nationaal Archief. In de notities wordt altijd de bron vermeld. Tevens wordt apart een lijst toegevoegd met alle (online) vindplaatsen van het getoonde materiaal.
Op sommige slides wordt ook gebruik gemaakt van beeldmateriaal van derden. Het NA heeft zo goed mogelijk getracht te achterhalen of materiaal vrij te gebruiken was. Er wordt altijd vermeld waar de bron vandaan komt.
afbreking van een zwangerschap vóór 24 weken (in Nederland)
de zwangere beslist
vanaf 24 weken: kind heeft kans op leven onafhankelijk van de zwangere
kans op leven = recht op bescherming van het leven
dus na 24 weken is abortus verboden
abortusrecht is in de wet vastgelegd
abortus gaat via een pil of zuigcurretage (ingreep)
2020: 75% van de Nederlanders is voor het abortusrecht en 10% is tegen
Abortus samengevat
Slide 3 - Tekstslide
Doel van de slide:
Samenvatting van benodigde voorkennis over abortus.
Doe een gok: in welk jaar wordt abortus in Nederland verboden?
A
Het is altijd al verboden
B
1805
C
1911
D
1648
Slide 4 - Quizvraag
Doel van de slide:
Nieuwsgierigheid prikkelen
Na het antwoord zou je nog als vervolgvraag kunnen stellen: worden er nog abortussen uitgevoerd als het verboden is? Wat denken leerlingen?
De volgende slide gaat hier dieper op in.
Noorwegen - 2018
Op dit protestbord staat 'nooit meer breinaalden'. Het is een verwijzing naar een zeer onveilige methode om een zwangerschap af te breken, die vaak gebruikt wordt wanneer abortus verboden is.
Bisschop Zeepsop
Deze term verwijst naar een manier van aborteren, die voor de legalisering van abortus vaak gebruikt werd.
Washington - 2022
De kledinghanger die vaak op protestborden te zien is verwijst naar een methode om een abortus te verrichten.
Den Haag - 1974
Op dit protestbord is een zwangere Minister van Agt te zien. De katholieke Minister Van Agt probeert in de jaren '70 abortus zoveel mogelijk te beperken. Op het spandoek eronder staat "Van Agt, Drijf Af". Afdrijven is een ander woord voor aborteren.
Amsterdam - 1976
Veel leuzen worden al decennia lang gebruikt in de strijd tegen abortus. De verwijzing naar breinaalden komt in de jaren '70 ook al veel voor.
Ook wanneer het illegaal is, vinden abortussen plaats, vaak in onhygiënische en onveilige omstandigheden.
Op protestborden wordt vaak verwezen naar deze gevaarlijke abortusmethodes.
Amsterdam - 2022
Abortussen vinden altijd plaats. Ze nemen niet af wanneer abortus illegaal is. Ze worden alleen veel onveiliger.
Slide 5 - Tekstslide
Doel van de slide:
Aan de hand van protestborden van toen en nu wordt hier uitgelegd dat abortussen nog steeds plaatsvinden, ook wanneer het verboden is.
Het is noodzakelijk dat leerlingen dit begrijpen, omdat dit duidelijk maakt waarom de strijd voor het abortusrecht gevoerd werd: zonder wet vielen er doden.
Gesprek met leerlingen:
- Welke protestborden verwijzen denk je naar illegale abortusmethodes?
- Welk protestbord vind je krachtig of maakt indruk?
Foto linksonder: Hans Peters, Nationaal Archief / Anefo
Copyright: let op! Op de foto rechtsboven (door Dingema Mol) rust copyright. De rechten zijn afgekocht, waardoor de foto binnen LessonUp onbeperkt gebruikt mag worden. Voor gebruikt van de foto buiten LessonUp moet contact worden opgenomen met de fotograaf.
Eind jaren '60 breekt in Nederland de strijd voor een goede abortuswet echt los. Welke feministische organisatie strijdt denk je voor het recht op abortus?
A
Wij Vrouwen Eisen
B
Dolle Mina
C
Hollanda Türkiyeli Kadinlar Birliği
D
A, B en C zijn correct
Slide 6 - Quizvraag
Doel van de slide:
Voorkennis activeren. Daarnaast is het een opstapje naar de slide hierna, die duidelijk maakt dat de feministische beweging véél groter was dan alleen Dolle Mina. En dat er sprake was van veel diversiteit (zowel cultureel als anderszins) binnen de vrouwenbeweging.
Achtergrondinformatie:
Eind jaren '60 breekt de strijd voor een goede abortuswet echt los. Hoe komt dat? De jaren 1966/'67 markeren een kantelpunt in de strijd voor abortuswetgeving.
1966 - artikel van juridisch professor Enschedé: hij stelt dat abortus illegaal is, maar dat een arts niet altijd strafbaar is bij het uitvoeren van een abortus.
1967 - televisiedebat, waarin dokter Kloosterman zegt tegen abortus te zijn, maar wel in uitzonderingssituaties abortussen te verrichten. De dag na de uitzending staat er een lange rij voor het WG-ziekenhuis, waar dokter Kloosterman werkt.
1967 - abortus wordt legaal in Engeland.
Sister Outsider
1984
Sister Outsider werd opgericht om een plek te geven aan zwarte vrouwen die op vrouwen vallen. Zij voelden zich niet thuis in de brede lesbische community waarin witte vrouwen de boventoon voerden.
Wij Vrouwen Eisen
Dolle Mina
Hollanda Türkiyeli Kadinlar Birliği
Man Vrouw Maatschappij
Purperen Mien /
Paarse September
Lesbian Nation
Ashanti
Umoja
Flamboyant
1974
Deze feministische organisatie richtte zich volledig op het veranderen van de abortuswetgeving.
1976
In 1973 verscheen het boek 'Lesbian Nation: The Feminist Solution', geschreven door de Amerikaanse Jill Johnston. Johnston was voor 'lesbisch separatisme': vrouwen zouden volledig moeten breken met de 'mannenwereld'. In 1976 richtte een groep Amsterdamse vrouwen een gelijknamige actiegroep op. Ook deze actiegroep streed voor legalisering van abortus.
1980
Ashanti was een tijdschrift door en voor Surinaamse vrouwen. In het tijdschrift werden allerlei thema's behandeld, waaronder abortus.
1974
Deze vrouwenbeweging richtte zich op thema's waar met name vrouwen met Turkse roots mee te maken kregen. De beweging streed ook voor het recht op abortus. De samenwerking tussen de HTKB en andere vrouwenorganisaties liep niet altijd soepel. De vrouwen van de HTKB vonden vaak dat de witte feministen deden alsof zij beter wisten wat goed was voor de vrouwen met Turkse roots dan zijzelf.
1985
Een krant door en voor zwarte vrouwen. In de jaren '80 worden meerdere feministische organisaties opgericht door zwarte vrouwen.
1986
Flamboyant was een archief voor en over zwarte vrouwen en vrouwen met een migratieachtergrond. Het werd opgericht omdat deze vrouwen zagen dat hun bronnen en ervaringen niet of nauwelijks terugkwamen in bestaande archieven en bibliotheken.
1971
In 1971 richtte een groepje vrouwen Purperen Mien op, om ruimte te bieden aan lesbische vrouwen. Ze vonden dat in de vrouwenbeweging het vooral draaide om heteroproblematiek.
In 1972 werd de groep radicaler en kreeg deze een andere naam: Paarse September. De leden vonden dat je geen echte feminist kon zijn als je heteroseksueel was. Ze vonden lesbisch zijn een politieke keuze.
1968
Dit was een brede vrouwenbeweging, gericht op verbetering van de maatschappelijke positie van vrouwen. Ook de strijd voor het abortusrecht hoorde hierbij. De organisatie werd eerst 'Vrouwen 2000' genoemd, maar toen ook mannen zich aansloten werd deze omgedoopt tot 'Man Vrouw Maatschappij'.
1969
Feministische beweging, die ontstond in december 1969. Dolle Mina staat bekend om de ludieke acties. De term 'Baas in Eigen Buik' is bedacht door de feministen van Dolle Mina.
Bonte Was
1973
Een collectief van met name lesbische vrouwen, die fel streed voor legalisering van abortus. Een iconische actie is hun protest op de Dam, waar ze met ketchup tussen hun benen en breinaalden in de hand lagen.
Feministische organisaties
in de jaren '60, '70 en '80
Slide 7 - Tekstslide
Doel van de slide:
Deze slide toont de veelheid en verscheidenheid van organisaties die streden voor vrouwenrechten te laten zien.
Gesprek met de leerlingen:
Vraag bijvoorbeeld aan de leerlingen welke organisatie ze qua naam aanspreekt en klik die aan.
Achtergrondinformatie:
De meeste van deze organisaties houden zich bezig met het abortusrecht, maar de ene organisatie meer dan andere.
Mogelijke vragen aan de leerlingen:
- Waarom zijn er zoveel verschillende organisaties? Antwoord: in organisaties als Dolle Mina en Wij Vrouwen Eisen voerden witte heterovrouwen de boventoon. Vrouwen van kleur, zwarte vrouwen, vrouwen met een migratieachtergrond, lesbiennes, zwarte lesbiennes, etc. begonnen allemaal aparte organisaties.
- Waar zijn de mannen? Alleen Man Vrouw Maatschappij heeft ook mannen in de gelederen. Hoe komt dit? Wat vinden de leerlingen ervan dat mannen weinig vertegenwoordigd zijn in de organisaties die strijden voor het abortusrecht? Is abortusrecht alleen een strijd van mensen met een baarmoeder?
Wij Vrouwen Eisen - 1974
Zelfbeschikking
Ten derde vinden zij dat de zwangere zelf moet beslissen. Ze vinden dat niemand anders kan bepalen of de zwangere een kind kan en wil dragen en baren.
Wij Vrouwen Eisen
Verzekering
Ten tweede willen ze dat abortus wordt vergoed door de verzekering, zodat iedereen er gebruik van kan maken.
Wetboek van strafrecht
'Wij Vrouwen Eisen' heeft drie eisen. Allereerst willen zij abortus uit het Wetboek van Strafrecht. Hierin staan alle misdrijven en overtredingen die er in Nederland bestaan.
Slide 8 - Tekstslide
Doel van de slide:
Inzicht geven in wat de vrouwenbeweging wil terugzien in de abortuswet. Op het moment van oprichting van Wij Vrouwen Eisen, in 1974, was duidelijk dat er een abortuswet aan zat te komen. De strijd richt zich vanaf dat moment vooral op hoe de wet eruit moet komen te zien.
Achtergrondinformatie:
De organisatie 'Wij Vrouwen Eisen' komt in 1974 met deze eisen op de proppen. De andere organisaties nemen deze over.
Nog steeds worden de leuzen van Dolle Mina en Wij Vrouwen Eisen veel gebruikt bij protesten.
Later in de les wordt ingegaan op hoe het er anno 2022 er voor staat met deze 3 eisen.
Poster: collectie IISG
Foto: Van Smirren, Nationaal Archief / Anefo
Feministen van de tweede feministische golf strijden voor de seksuele en economische bevrijding van de vrouw, en daarmee ook voor het abortusrecht.
Op welke manier draagt het abortusrecht hier aan bij?
Slide 9 - Open vraag
Doel van de slide:
Het verband leggen tussen het abortusrecht en de ontwikkeling van de maatschappelijke positie van de vrouw.
Het abortusrecht en de seksuele bevrijding van de vrouw: de opkomst van anticonceptie en het abortusrecht zorgen ervoor dat seks minder gericht raakt op reproductie. Seksuele vrijheid en plezier worden belangrijker.
Het abortusrecht en de economische bevrijding van de vrouw: de vrouw krijgt de vrijheid om zelf over haar toekomst te beslissen. Zonder de mogelijkheid van abortus betekent zwangerschap automatisch moederschap. En het moederschap betekent in deze tijd vrijwel altijd thuisblijven met de kinderen en daarmee financiële afhankelijkheid van de man.
1980 - Wetsvoorstel Ginjaar (VVD) - De Ruiter (CDA)
Wetboek van strafrecht
Noodsituatie
tot 24 weken
5 dagen bedenktijd
Speciale vergunning
Arts mag weigeren
Slide 10 - Tekstslide
Doel van de slide:
Informeren over de inhoud van het wetsvoorstel Ginjaar/De Ruiter uit 1980.
Achtergrondinformatie:
In 1980 dienen regeringspartijen VVD en CDA dit wetsvoorstel in. Als dit voorstel wordt afgekeurd, zal de oppositie met een voorstel komen. Dit kan tot een breuk in de coalitie leiden.
Dit wetsvoorstel is dus een compromis; er hangt veel vanaf.
• De 5 dagen bedenktijd is een manier om het CDA mee te krijgen. Dit is een omstreden punt.
• Dit geldt ook voor het behoud van abortus in het Wetboek van Strafrecht.
• De arts mag weigeren, als er sprake is van gewetensbezwaar. De arts moet de zwangere dan wel doorverwijzen naar een andere arts.
• Alleen klinieken en ziekenhuizen met een speciale vergunningen mogen abortussen verrichten.
• Abortus mag tot week 24 van de zwangerschap.
Foto: Marcel Antonisse, Nationaal Archief / Anefo
Foto: Marcel Antonisse, Nationaal Archief / Anefo
1980/1981 - Beter geen wet dan een slechte
HTKB tegen de nieuwe abortuswet
Ook Hollanda Türkiyeli Kadinlar Birliği, de organisatie van vrouwen met Turkse roots, is tegen het wetsvoorstel.
Protest op de Dam
De vrouwenbeweging verzet zich fel tegen het wetsvoorstel. De feministen zijn tegen het plan om een zwangere 5 dagen bedenktijd te geven. Daarnaast zijn ze er fel tegen dat de wet in het strafrecht blijft.
Tijdens een protest tegen de nieuwe wet in 1980 liggen vrouwen met breinaalden en ketchup tussen hun benen op de Dam.
"De Turkse vrouwenbeweging is tegen de nieuwe abortuswet. Ook voor Turkse vrouwen geldt dat de nieuwe abortuswet hen belemmert in het zelf nemen van een beslissing, temeer omdat zij vaak lang wachten voor ze met een abortusverzoek komen, de artsen meer als autoriteit zien en de vijf dagen bedenktijd gauw als een afwijzing ervaren."
Citaat uit krantenartikel in De Waarheid, 31-03-1981
Slide 11 - Tekstslide
Doel van de slide
Informeren over het verzet tegen het wetsvoorstel.
Gesprek met de leerlingen
- Wat gebeurt er op de foto, denk je?
- Wat vind je van het standpunt van de Turkse vrouwenbeweging?
Achtergrondinformatie
Rond 1980/81 is de strijd op zijn felst. Dit komt omdat er (weer) een wetsvoorstel ter stemming zal worden gebracht in de Tweede Kamer. En het lijkt er op dat dit voorstel het kan gaan halen.
Feministen zijn het oneens met het wetsvoorstel, dus zij strijden fel. Ze vinden de rol van de (huis)arts te groot, met name omdat de 5 dagen bedenktijd door een arts kan worden gebruikt tegen de zwangere. Ze gebruiken de leus 'beter geen wet dan een slechte'.
Het artikel van de HTKB geeft inzicht in hoe wetten die voor iedereen gelden toch in de praktijk een ander effect op de één kunnen hebben dan op de ander. Dit gaat over sociale ongelijkheid. Als je wellicht de Nederlandse taal minder machtig bent en het cultureel gezien gepast is een arts te respecteren, dan kan je die 5 dagen bedenktijd opvatten als een afwijzing.
Foto protest: Rob Croes, Nationaal Archief / Anefo
De wet gaat officieel in werking.
28 april 1981
Wetsvoorstel Ginjaar/De Ruiter (o.a.):
5 dagen bedenktijd
Abortus blijft in het Wetboek van Strafrecht
18 december 1980
De Tweede Kamer stemt over het wetsvoorstel.
Het voorstel wordt aangenomen met 76 tegen 74 stemmen.
De Eerste Kamer stemt over het wetsvoorstel.
De abortuswet wordt aangenomen met 38 stemmen voor en 37 tegen.
Job de Ruiter (CDA) en Leendert Ginjaar (VVD) tijdens het debat over het wetsvoorstel in de Tweede Kamer.
1 november 1984
Slide 12 - Tekstslide
Doel van de slide:
Inzicht bieden in de route van wetsvoorstel tot wet.
Foto Eerste Kamer: Marcel Antonisse, Nationaal Archief / Anefo
Stel: je bent een feminist, het is 28 april 1981 en je strijdt al jaren voor het abortusrecht. Ben je blij met het aannemen van deze wet?
JA
NEE
JA EN NEE
Slide 13 - Poll
Doelstelling:
Inleven in het perspectief van een ander.
Toelichting:
Alle antwoorden zijn mogelijk.
Er waren ongetwijfeld veel mensen erg moe van de strijd. Dus hoewel vrijwel alle feministen delen van de wet slecht vonden, zal er ook opluchting zijn geweest.
De overheersende sfeer is wel teleurstelling. Hieronder volgt een uitleg van deze teleurstelling aan de hand van de 3 eisen:
1. Wetboek van Strafrecht
Abortus blijft het illegaal. Alleen in een 'noodsituatie' (wat dat is wordt niet uitgelegd in de wet) en onder strikte voorwaarden wordt het met de nieuwe wet legaal.
2. Zelfbeschikking
Feministen zien de 5 dagen bedenktijd niet als een vrije keuze voor de vrouw. Ze vinden het paternalistisch en een wapen in handen van een conservatieve huisarts.
3. Verzekering
Het is bij het aannemen van de wet nog niet duidelijk of abortus in het ziekenfonds terecht zou komen. Dit wordt pas in 1984 duidelijk.
1985 Ashanti artikel : nog steeds onvrede
Onvrede over de nieuwe wet
In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen op 26 mei 1981, wordt in Ashanti, het vrouwenblad voor en door Surinaamse vrouwen, geschreven over verschillende politieke partijen. Op de abortusplannen van het CDA klinkt kritiek.
Artikel in Ashanti, mei/juni 1981
Kritiek op PvdA
Ook de Partij van de Arbeid krijgt kritiek: de nieuwe abortuswet wordt als eerst genoemd.
Slide 14 - Tekstslide
Doelstelling:
Deze slide illustreert de onvrede onder feministen na de stemming. Daarnaast biedt het ook meer zicht op de diversiteit van de beweging.
Toelichting
Deze uitgave van Ashanti, het blad door en voor feministen met Surinaamse roots, is van vlak na het aannemen van de wet in de Eerste Kamer.
De beelden van Dolle Mina zijn bekend; deze publicatie laat zien dat de abortuskwestie breed in de samenleving leeft.
In 1984 wordt besloten abortus in het ziekenfonds op te nemen.
Tot 2006 wordt het standaard vergoed door de verzekeraar. Door een wetswijziging mogen verzekeraars vanaf 2006 zelf aanpassingen doen aan het basispakket. De christelijke zorgverzekeraar 'Pro-Life' maakt hier van 2006 tot en met 2022 gebruik van en biedt een pakket zonder abortus aan. Ook euthanasie, transgenderzorg en ivf worden geschrapt.
In 2021 is de 5 dagen bedenktijd afgeschaft, die door feministen vanaf het begin altijd al werd gezien als een inperking van de zelfbeschikking.
Abortus staat nog steeds in het wetboek van strafrecht, in artikel 296. Het is illegaal, tenzij er aan bepaalde regels wordt voldaan. Deze regels staan in de Wet Afbreking Zwangerschap.
Door de inperkingen van abortus in de Verenigde Staten en Polen, is er ook in Nederland weer volop aandacht voor het abortusrecht. In 2022 wordt een petitie gestart door het Humanistisch Verbond om abortus uit het strafrecht te krijgen. Vervolgens wordt een burgerinitiatief gestart. In 2023 stemt de kamer over de kwestie, maar er wordt geen meerderheid behaald. Abortus blijft voorlopig in het strafrecht.
Slide 15 - Tekstslide
Doelstelling:
Deze slide legt, aan de hand van de drie eisen, de relatie naar het heden.
De 3 eisen:
- abortus uit het wetboek van strafrecht
- abortus in het ziekenfonds
- de vrouw beslist
Hoe staat het er anno 2022 voor met deze eisen?
1. Wetboek van strafrecht
Abortus staat in 2023 nog steeds in het wetboek van strafrecht. Er is sprake van veel maatschappelijke beweging omtrent dit wetsartikel, mede door de inperking van het abortusrecht in de VS en Polen. Bij een stemming over het schrappen van abortus uit het strafrecht in de Tweede Kamer in mei 2023 werd geen meerderheid gehaald.
2. Verzekering
Van 1984 tot 2006 zat abortus in het ziekenfondspakket.
In 2006 verandert het zorgstelsel en wordt het verzekeraars mogelijk dingen te schrappen uit het basispakket. De christelijke verzekeraar Pro Life maakt hier tot 2022 gebruik van. En verzekert transgenderzorg, euthanasie, ivf en abortus niet.
3. Zelfbeschikking
In 2022 werd besloten de 5 dagen bedenktijd af te schaffen.
Voorstanders van abortus in het strafrecht zeggen:
Het strafrecht is passend omdat het over zo'n serieuze kwestie gaat.
Met de dreiging van een straf (via het strafrecht) worden de zwangere en het ongeboren leven het best beschermd.
Het strafrecht zorgt voor een duidelijke grens tussen een legale en een illegale abortus.
Tegenstanders van abortus in het strafrecht zeggen:
Het strafrecht houdt abortus in de criminele hoek.
Bescherming van zwangere en kind gebeurt al met de Wet Afbreking Zwangerschap.
Het maakt abortus minder toegankelijk; de huisarts mag hierdoor bijvoorbeeld geen abortuspil voorschrijven.
Het abortusrecht kan makkelijker terug gedraaid worden als abortus in het strafrecht staat (zoals in Polen en de VS is gebeurd).
Slide 16 - Tekstslide
Doel van de slide:
Dit is input voor de leerlingen om hun mening te vormen over abortus in het strafrecht.
Aanpak:
Laat leerlingen de voor- en tegenargumenten rustig lezen.
Vraag, wanneer iedereen uitgelezen is, of er nog vragen zijn. Licht eventueel zaken toe die onduidelijk zijn. Op de volgende slide kunnen ze stemmen.
Moet abortus in het wetboek van strafrecht blijven of niet?
Ja, het moet in het wetboek van strafrecht blijven
Nee, het moet eruit. De Wet Afbreking Zwangerschap is voldoende.
Ik heb een andere oplossing
Slide 17 - Poll
Doel van de slide:
Leerlingen vormen een mening over hoe abortus verankerd is in de wet.
De resultaten van deze poll kunnen gebruikt worden om verder te discussiëren.