Koloniale kaarten

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 3

Instructies

LessonUp_Handleiding_koloniale_kaarten.docx

Koloniale kaarten

Doel van de les

In deze les staat de vermeende objectiviteit van (historische) kaarten centraal. In de les onderzoeken leerlingen welk wereldbeeld en doel er achter een kaart schuilgaat. Er wordt gebruikt gemaakt van 3 koloniale kaarten uit de collectie van het Nationaal Archief.

Racistisch taalgebruik en beeldmateriaal

De kaarten die gebruikt worden in deze lessen bevatten racistisch taalgebruik (waaronder het n-woord) en stereotype afbeeldingen van Zwarte mensen. Het is goed om leerlingen hier van tevoren van op de hoogte te stellen.

• Het begin van de overzeese expansie
• Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie
• Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden transatlantische slavenhandel, en de opkomst van het abolitionisme

• inschatten hoe objectief een kaart is 
• het doel van een kaart achterhalen door goed te kijken

Aan het einde van deze les kan je:

Kenmerkende aspecten:

Doel van de slide: leerlingen benoemen welke zaken opvallen aan de kaart. Het gaat er hier om om bloot te leggen welke eerste indruk de kaart maakt, en wat leerlingen denken te zien op de kaart. In de volgende slides gaan we dieper in op de werkelijke bedoeling van de kaart. Zo kan worden blootgelegd of het doel en het achterliggende wereldbeeld van de kaart aan de oppervlakte liggen of juist meer verborgen zijn.

Wij Vrouwen Eisen - 1974

Mercator-projectie

Doel van de slide:

Op deze slide staat de Mercator-projectie centraal. Het is de bedoeling dat leerlingen de kaart goed in zich opnemen en daarna de vraag op slide 4 beantwoorden. Het is handig om nog zo min mogelijk informatie over de projectie te geven.

Bron:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mercator_projection_Square.JPG 

Geeft deze kaart de wereld goed weer?

JA

NEE

Doel van de slide:

Deze vraag is bedoeld om leerlingen nieuwsgierig te maken naar in hoeverre de Mercator-projectie objectief is.

Er is geen goed of fout antwoord.

Wij Vrouwen Eisen - 1974

Gall-Peters-projectie

Doel van de slide:

Tegenover de Mercator-projectie uit 1569 wordt de Gall-Peters projectie (in 1855 bedacht door James Gall en in 1967 opnieuw "uitgevonden" door Arno Peters, die volhield dat dit zijn eigen idee was) geplaatst. Je kan de vraag wederom stellen: wordt de wereld zo goed weergegeven? Wat valt de leerlingen op?

Een tweedimensionale kaart van een driedimensionale wereld zorgt altijd voor vervormingen.

Bron:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gall%E2%80%93Peters_projection_SW.jpg

Welke projectie (de Mercator- of de Gall-Peters-projectie) vind je beter en waarom?

Doel van de slide:

Het gesprek op gang brengen over de verschillen tussen de projecties.

Welke projectie vinden ze beter? Komt dat door gewenning (de Mercator-projectie is immers bekender) of door andere zaken?

Wij Vrouwen Eisen - 1974

Mercator-projectie

Doel van de slide: meer informatie over de Mercator-projectie delen. En benoemen / samen achterhalen op welke punten de Mercator-projectie tekort schiet en zelfs zwaar gedateerd is.

Zie meer info in de handleiding!

Bron:

 https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mercator_projection_Square.JPG 

Doel van de slide: dit is de eerste van 3 kaarten uit de collectie van het Nationaal Archief. De opzet is steeds hetzelfde:

1. Leerlingen krijgen eerst 1 minuut de tijd om de kaart te bestuderen.

2. Dan volgt de vraag om zaken te benoemen die hen is opgevallen.

3. Vervolgens volgt een slide waarop bepaalde onderdelen van de kaart zijn uitgelicht.

4. Hierna volgt een verdiepende vraag.

5. En tot slot wordt geëindigd met de vraag met welk doel de kaart gemaakt is.

Laat de leerlingen dus eerst 1 minuut kijken naar deze kaart.

Bron:

https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/4.VEL/invnr/312/file/NL-HaNA_4.VEL_312?eadID=4.VEL&unitID=312&query=312

Noem dingen die je gezien hebt op de kaart.

Doel van de slide:

leerlingen benoemen welke zaken opvallen aan de kaart. Het gaat er hierom om bloot te leggen welke eerste indruk de kaart maakt, en wat leerlingen denken te zien op de kaart. In de volgende slides gaan we dieper in op de werkelijke bedoeling van de kaart. Zo kan worden blootgelegd of het doel van de kaart aan de oppervlakte ligt of juist meer verborgen is. 

Dat de VOC nog lang niet alle hoeken van dit gebied heeft bezeild, wordt goed duidelijk door dit deel van de kaart. Nieuw-Guinea en het continent Australië worden door de kaartmaker aan elkaar verbonden, wat in werkelijkheid niet zo is. 

De Indonesische archipel daarentegen is tot in detail weergegeven.

Het continent dat we nu Australië noemen, heet op deze kaart 'Hollandia Nova', oftewel 'Nieuw-Holland'. In werkelijkheid is dit gebied nooit door Nederland bezet of gekoloniseerd geweest. Het is een typisch voorbeeld van 'wishful thinking'. Door het zo op te schrijven eigent de VOC zich dit gebied alvast toe. 

Het binnenland is vrijwel leeg. De VOC brengt de kust overal goed in kaart, maar gaat bijna nooit het land in. Dat is op deze kaart goed te zien.

Deze kaart toont het volledige 'octrooigebied' van de VOC. De VOC heeft vanaf 1602 toestemming om namens de Republiek der Zeven Vereenigde Nederlanden handel te drijven in dit gebied. De VOC mag ook onder de vlag van de Republiek oorlog voeren. 

In het midden van de kaart is een vouwlijn zichtbaar. Dit betekent dat de kaart ooit onderdeel was van een gebonden boek, vermoedelijk een atlas.

De kaart staat vol met navigatielijnen. Deze lijnen laten zien in welke richting een schip moet varen om een bepaalde locatie te bereiken. Als je vanaf dit punt bijvoorbeeld constant naar het noordoosten vaart, kom je uiteindelijk in Sri Lanka uit.

Op deze platte kaart zijn de lijnen recht, maar als je deze lijnen op een ronde globe uittekent zijn ze krom. Je vaart dus via deze lijnen nooit de kortste route, maar je vaart wel altijd in dezelfde hoek ten opzichte van het noorden. Dit maakt het navigeren makkelijker.

Doel van de slide: door meer detailinformatie te geven over de kaart, wordt meer duidelijk over de bron.

   

Dit is een kaart van het octrooigebied van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, die vanaf 1602 onder de vlag van de Republiek handel mag drijven in Azië en zelfs oorlog mag voeren namens de Republiek.

De kaart is op papier gemaakt en aan de vouwlijn in het midden is duidelijk te zien dat de kaart ooit in een atlas zat. De atlas is in opdracht van de VOC gemaakt door Isaak de Graaf, in 1662. In deze grote overzichtsatlas bevonden zich kaarten van alle gebieden waar de VOC handel dreef. Kaarten van deze gebieden waren bedrijfsgeheim.

De atlas kwam in 1856 in het Nationaal Archief terecht, waar deze uit elkaar werd gehaald (wat destijds gebruikelijk was).

Bron: https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/4.VEL/invnr/312/file/NL-HaNA_4.VEL_312?eadID=4.VEL&unitID=312&query=312

Hoe heeft de VOC in de 17e eeuw dit gebied in kaart gebracht?

Doel van de slide: met deze vraag worden leerlingen uitgedaagd zich in te leven in een wereld zonder technologie. Deze oefening in inlevingsvermogen in het verleden is nuttig voor het vervolg van de les. 

Het doel van deze kaart is....

1. Onderwijzen van jongeren over hoe de wereld eruit ziet
2. Navigatie
3. Het delen van kennis over de wereld met andere Europese landen
4. Een hulpmiddel bij het behouden en verkrijgen van macht van de VOC

Doel van de slide: met de vergaarde informatie afwegen welk doel de kaart moet hebben gehad.

Het juiste antwoord is D: een hulpmiddel bij het behouden en verkrijgen van macht. Door de navigatielijnen lijkt antwoord B: navigatie ook voor de hand te liggen. Atlassen gingen echter niet mee aan boord. En kaarten aan boord waren van perkament in plaats van van papier. Perkament is een steviger materiaal dat beter tegen vocht en zout kan.

De atlas met belangrijkste kaarten van het octrooigebied en de routes naar Azië waren onderdeel van de bedrijfsadministratie van de VOC. Ze werden gebruikt door de bewindhebbers van de VOC in Amsterdam, om zo de organisatie goed te kunnen aansturen, macht te behouden en uit te breiden. De navigatielijnen zijn erop zichtbaar, omdat tijdens vergaderingen natuurlijk ook regelmatig werd gesproken over navigeren.

Doel van de slide: leerlingen 1 minuut goed laten kijken.

Bron: https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/4.AKF/invnr/2.9/file/NL-HaNA_4.AKF_2.9_P023?eadID=4.AKF&unitID=2.9&query=2.9

Noem dingen die je gezien hebt op de kaart.

Doel van de slide: leerlingen benoemen welke zaken opvallen aan de kaart. Het gaat er hierom om bloot te leggen welke eerste indruk de kaart maakt, en wat leerlingen denken te zien op de kaart. In de volgende slides gaan we dieper in op de werkelijke bedoeling van de kaart. Zo kan worden blootgelegd of het doel en het achterliggende wereldbeeld van de kaart aan de oppervlakte liggen of juist meer verborgen zijn.

De hele indeling van het binnenland klopt niet. De VOC verkent vooral de kusten van de landen die ze koloniseren. De kustplaatsen kloppen dus wel. 

De kaartmaker plaatst hier stereotiepe afbeeldingen van Zwarte mensen. Hij tekent hen expres naakt, omdat Europeanen dat zagen als een gebrek aan beschaving. Op die manier wil de kaartmaker onderstrepen dat hij Zwarte mensen als ondergeschikt beschouwt aan witte mensen. Dit racistische wereldbeeld werkt nog steeds door in het heden. 

De VOC-schepen voor de kust zijn niet voor de sier afgebeeld. De kaartmaker wil hiermee de indruk wekken dat de VOC machtig op zee is.

In het midden lees je "Monomotapa". In de 17e eeuw doen in Europa verhalen de ronde over Monomotapa, een land waar veel goud te vinden zou zijn. De VOC gaat op zoek naar dit land. Op basis van de verhalen denkt men dat dit land in het midden van het zuiden van Afrika moet liggen. In werkelijkheid ligt het koninkrijk waar de verhalen over gaan, Mutapa, een stuk noordoostelijker. De VOC heeft dit gebied nooit gevonden. 

In het midden van de kaart is een vouwlijn te zien. De kaart bevindt zich namelijk in de wereldberoemde Atlas Maior, gemaakt door Joan Blaeu.

Doel van de slide: door meer detailinformatie te geven over de kaart, wordt meer duidelijk over de bron.

Op dit punt bespreek je met leerlingen wat er allemaal te zien is op de kaart, maar nog niet welk doel de kaart heeft.

Bron: https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/4.AKF/invnr/2.9/file/NL-HaNA_4.AKF_2.9_P023?eadID=4.AKF&unitID=2.9&query=2.9

Wat zou er gebeurd zijn als de VOC wél Mutapa had bereikt?

Doel van de slide: het verhaal over Monomotapa klinkt als een ‘spannend ontdekkingsreizigersverhaal’. Deze vraag daagt uit tot nadenken over kolonialisme en de realiteit van de zoektocht naar Monomotapa.

Gezien hoe de VOC zich op andere plekken ter wereld opstelde, had de vondst van Monomotapa en het contact met de koning aldaar op verschillende manieren kunnen verlopen. Ten opzichte van Japan en China stelde de VOC zich bijvoorbeeld zeer nederig op. In andere delen van de wereld, bijvoorbeeld Zuid-Afrika en Indonesië, was er sprake van veel geweld, uitbuiting, genocide en slavernij.

Deze kaart is bedoeld om....

1. Het koninkrijk Monomotapa te vinden om hier geld aan te verdienen
2. Kennis door te geven over het continent Afrika aan volgende generaties
3. Indruk te maken op anderen
4. Mee te navigeren

Doel van de slide: met de vergaarde informatie afwegen welk doel de kaart moet hebben gehad.

 

Deze vraag is enigszins een strikvraag. Deze kaart bevindt zich in de Atlas Maior van Joan Blaeu, een atlas die vooral bedoeld was om indruk mee te maken. Antwoord C is dus juist.

Blaeu baseerde het kaartbeeld op andere VOC-kaarten van het zuiden van Afrika. Die kaarten waren bedoeld om Monomotapa mee te vinden, met het oog op de handel in goud en ivoor. Leerlingen die Antwoord A hebben gegeven, hebben dus wel kritisch nagedacht.

Doel van de slide: leerlingen krijgen 1 minuut de tijd om de kaart rustig te bestuderen.

Bron:

https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/4.VEL/invnr/1668/file/NL-HaNA_4.VEL_1668?query=1668

Noem dingen die je gezien hebt op de kaart.

Doel van de slide: leerlingen benoemen welke zaken opvallen aan de kaart. Het gaat er hier om om bloot te leggen welke eerste indruk de kaart maakt, en wat leerlingen denken te zien op de kaart. In de volgende slides gaan we dieper in op de werkelijke bedoeling van de kaart. Zo kan worden blootgelegd of het doel en het achterliggende wereldbeeld van de kaart aan de oppervlakte liggen of juist meer verborgen zijn.

Hier staan verschillende dorpen van gevluchte slaafgemaakten in brand. De koloniale machthebbers noemen de mensen die uit slavernij vluchten 'wegloopers'. De brandende dorpen lijken een overwinning van de machthebber, maar in werkelijkheid troffen de koloniale troepen de dorpen leeg aan. De Marrons weten steeds hun dorpen op tijd te verlaten.

Hier zien we gevechten tussen koloniale militairen en mensen die gevlucht zijn uit slavernij. De koloniale machthebber is in deze afbeeldingen steeds aan de winnende hand. Dit was in werkelijkheid niet zo.

In dit kader staat opgeschreven aan wie deze kaart gericht is. De tekst begint met "Aan de Edele Groot Agtbare Heeren". Bijna allemaal bevinden zij zich in Amsterdam. Amsterdam is de grootste aandeelhouder van de Sociëteit van Suriname. Alle mannen die hier genoemd worden hebben op een bepaalde manier een belang in Suriname, doordat zij bijvoorbeeld plantage-eigenaar zijn of betrokken zijn bij de Sociëteit van Suriname. Zij komen echter zelf bijna nooit in Suriname.

Vanaf de 17e eeuw worden slaafgemaakten op grote schaal vanuit West-Afrika naar plantages in Suriname gevoerd. In de jungle om de plantages heen stichten gevluchte slaafgemaakten nieuwe dorpen en gemeenschapen. Zij worden door de koloniale machthebber Marrons genoemd. Er wordt veel gestreden tussen de gevluchte slaafgemaakten en de koloniale overheersers, zoals ook is weergegeven op de kaart. De kaartmaker wekt de indruk alsof de gevluchte slaafgemaakten steeds verliezen, maar in werkelijkheid is dit absoluut niet het geval. De koloniale machthebber kent het gebied veel slechter en krijgt geen controle over de groepen die uit slavernij weten te vluchten.

Doel van de slide: door meer detailinformatie te geven over de kaart, wordt meer duidelijk over de bron.

Op dit punt bespreek je met de leerlingen wat er allemaal te zien is op de kaart, maar nog niet wat het doel van de kaart is. Waar kijken we naar? Dit is een overzichtskaart van plantages in Suriname. Links en rechts staat opgeschreven van welke eigenaren de plantages zijn.

Zie de handleiding voor meer info. 

Bron:

https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/4.VEL/invnr/1668/file/NL-HaNA_4.VEL_1668?query=1668

Stel, je bent één van de "Edele Groot Agtbare Heeren" aan wie deze kaart gericht is. Welke indruk krijg je van hoe het in Suriname gaat?

Doel van de slide: oefenen met tijd- en plaatsgebondenheid. Hoe kijken de ‘hoge heren’ in Amsterdam aan tegen de informatie die ze in deze kaart hebben gekregen?

De leerlingen zullen uiteenlopend antwoorden. Wellicht denken sommigen dat de mannen in Amsterdam door deze kaart dachten dat het niet goed ging in Suriname: er was immers overal strijd. Andere leerlingen begrijpen wellicht dat het koloniaal gezag in Suriname juist de indruk wilde wekken dat ze juist de overhand hadden op de Marrons.

Het doel van deze kaart is....

1. Het plannen van de verovering van meer land in Suriname
2. Het in kaart brengen van alle plantages en eigenaren
3. Het geruststellen van de aandeelhouders en plantage-eigenaren in Amsterdam
4. Pronken met hoe machtig de koloniale machthebber is in Suriname

Doel van de slide: met de vergaarde informatie afwegen welk doel de kaart moet hebben gehad.

Het juiste antwoord is: C het geruststellen van de aandeelhouders en plantage-eigenaren in Amsterdam.

Hoewel de meeste aandeelhouders en plantage-eigenaren nooit in Suriname kwamen, bereikten geruchten over de Marrons de Republiek natuurlijk wel. De mannen die een belang hadden in Suriname zullen dus ongerust zijn geweest: gaat het wel goed daar? In dat licht moet deze kaart bezien worden.

Door deze kaart te bestuderen wordt duidelijk dat kaarten gebruikt kunnen worden om de perceptie van mensen te manipuleren. Dat gebeurt overigens nu nog steeds: https://decorrespondent.nl/11351/zo-maken-kaarten-in-de-media-ons-onbewust-negatiever-over-migranten/494574421-f2a0eea7

Kaarten ogen vaak objectief. Deze kaart van Suriname komt ook zo over, dankzij de legenda en de nauwkeurigheid van het landschap. Maar de kaart blijkt een propagandamiddel van de koloniale overheid.

Waar moet je op letten om het doel van een kaart te achterhalen?

Doel van de slide: deze vraagt controleert of de leerdoelen behaald zijn. 

Wat vond je van deze les?

Doel van de slide:

afsluiting