Hofcultuur - Theater

• Kunst
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

 

Theater

 Grieks theater

• Belangrijk in dagelijks leven
• Tegen heuvel, natuur als decor
• Acteurs uitsluitend mannen
• Komedie en tragedie
• Maskers

Komedie

→ Vrolijk en leerzaam

(Lering en vermaak) 

→ Spiegel van de maatschappij 

→ ‘gelukkig’ einde

Klucht 

→ Kort toneelstuk, stereotype personages, overspel en bedrog 

Tragedie

→ onderwerpen uit oudheid, bijbel of geschiedenis

• Nieuwe theaters
• Commedia dell' Arte
• Theater in Engeland

In de Renaissance ontstonden er nieuwe theatervormen en werden er nieuwe theaters gebouwd. Hoewel de Romeinse theaters een grote inspiratiebron vormden werden er toch een aantal grote aanpassingen gemaakt. Zo werd het klassieke model van podium vervangen door een podium dat meer diepte kon geven aan de scène. Ook zouden voor het eerst coulissen gebruikt worden. Hoewel deze veranderingen meer spelmogelijkheden boden zou het grootste deel van de handelingen echter nog steeds op het voortoneel plaatsvinden.

De allerbelangrijkste bijdrage aan de theatergeschiedenis vormde de 

Commedia dell'arte: (vertaald= blijspel van het ambacht) bij dit blijspel wordt de tekst  geïmproviseerd naar aanleiding van een van te voren in grote lijnen vastgelegde intrige. Daarbij komen steeds dezelfde 

types / personages terug. In de zestiende eeuw in Italië komt dit genre heel erg op. Daarna is de commedia dell'arte nog van 

belang in de dans en bij de komedieschrijver: Molière. 

In Engeland werden er regelmatig voorstellingen gehouden op binnenplaatsen van herbergen. In de tweede helft van de 16e eeuw werden in Londen de eerste permanente theaters gebouwd.Toen werden er rond het podium balkons opgetrokken, meestal drie boven elkaar. In één van deze balkons werden loges onderverdeeld waar de meer welstellende gasten plaats konden nemen. Op de andere balkons werden banken voorzien. Voor de armste laag van de bevolking werden enkel onoverdekte staanplaatsen in het midden van de cirkel voorzien. Het geheel deed denken aan de indeling van een klassiek Romeins theater. Het eerste echte Engelse theater werd in 1576 gebouwd door James Burbage en heette eenvoudigweg The Theatre. 

Theater in de Renaissance

Tragedie 

Voor tragedie bestaat het decor uit een klassiek stadsgezicht . Of zoals Serlio zegt: 'Gebouwen voor tragedies moeten gemaakt worden voor belangrijke personages, want die daden van liefde, vreemde avonturen en wrede woorden (zoals in klassieke en moderne tragedies te lezen zijn) vinden altijd plaats in de woningen van grote heren, hertogen, vorsten en koningen. Daarom moet u in zulke gevallen alleen maar statige huizen toepassen.'

decor voor een klassiek tragedie, aldus Serlio

Komedie

Het decor voor komedie is een combinatie van renaissance-architectuur  en gotiek. Serlio schrijft daar het volgende over: 'Het eerste toneel is komisch, aangezien de huizen voor burgers kleinere afmetingen moeten hebben en vooral mogen een bordeel, of huis van lichte zeden, een herberg en een kerk niet ontbreken.'

decor voor een komedie, aldus Serlio

Theatro Olympico

Grieks theater

Kijk en Vergelijk

De renaissance theaters waren gebaseerd op de klassieke theaters (amfitheaters) zoals beschreven door Serlio op basis van de geschriften van Vitruvius. 

Teatro Olímpico

Het oudste nog bestaande overdekte theater uit de Renaissance.

Comedia dell' Arte

Commedia dell’arte, verwijzen naar komedie / tragedie

• Improvisatietheater
• Hoofdplot
• Zanni's (subplot)
• Vaste herkenbare karakters
• Tussendoor: Lazzi (tussenscènes)

Deze vorm van theater steunde meer op de acteur dan op de schrijver. De dialoog werd helemaal geïmproviseerd. Er was meestal een hoofdplot: twee jonge geliefden willen elkaar ontmoeten of met elkaar trouwen. 

Er was meestal een hoofdplot: twee jonge geliefden willen elkaar ontmoeten of met elkaar trouwen. Het verliefde meisje had

meestal een bediende die ook vertrouwelinge was. Haar vader probeerde de ontmoeting met de geliefde tevoorkomen. De vader heeft een kennis die advocaat is en er komt ook nog een kapitein in het hoofdplot voor. 

Het subplot werd door de zanni (komische knechten)  ingevuld: vaak helemaal geïmproviseerd met de nadruk op grappen en visuele 

humor. Deze zanni haalden vaak acrobatische sprongen uit. Ze droegen altijd een masker, waardoor ze geen expressie op het gezicht als middel konden gebruiken. 

Omdat de types in de commedia dell'arte heel herkenbaar waren (Pantalone de oude vader, draagt altijd sloffen en heeft 

een spits sikje; de Arlecchino draagt een geruit pak: zo kennen wij hem nog als harlekijn.) en de acteurs altijd dezelfde personages speelden, versmolten de acteurs vaak met hun rol: persoonlijkheid  van de acteur en van het type dat hij speelt, werd een geheel. 

Comedia dell 'Arte

Geen geschreven tekst

Geen vaste regels

Vrouwen speelden de vrouwenrol 

Lazzi zijn komische vaak acrobatische tussenscènes

Typetjes commedia dell'arte

de innamorati 

de innamorati = de geliefden; de innamorata = het verliefde meisje: zij 

droegen nooit maskers en bij hun spel moest het altijd om het mooie van de  oprechte liefde draaien. Bij hun spel lag de nadruk op literaire aspecten: fraaie voordrachtskunst, poëzie, scherpzinnigheid.

de oude mannen

 Pantalone = de vader,

vaak met een rood pak, sloffen en een

spits sikje; hij wil het meisje uithuwelijken

aan een andere man; meestal

vertegenwoordigt hij het autoritaire type,

en wordt daarin karikaturaal neergezet.

Van beroep is Pantalone koopman, en hij

heeft een erg driftig karakter. 

De andere personages hadden vaak wel

een masker, en waren meer clownesk

aangekleed. Bij hen was pantomime even

belangrijk als het spel. 

Il dottore = graziano, de kennis van pantalone die advocaat is, meestal  met  een brilletje. Hij is een charlatan, een  betweterige rechtsgeleerde of geneeskundige, die steeds iedereen probeert te overtuigen van zijn gelijk. Zijn conclusies zijn altijd zeer onnozel, absurd ( wat vierkant is is niet rond), en als  eigenaardigheid heeft il dottore de gewoonte zich heel erg vaak te verspreken. 

Il capitano = een snoevende, laffe militair met een grote snor, een haakneus en heeft een donkere huidskleur. Hij is  zwierig uitgedost met een zwaard, cape en hoed met pluimen. Hij heeft de neiging 

enorm op te scheppen maar wordt altijd ontmaskerd

de Zanni

De zanni = knechten, waarvan er meestal een slim was en een dom: Arlecchino, Pulcinella, Pedrolino, Scapino, Mezzetino, 

Scaramuccia, Brighella. Deze zanni hadden vaak grappen die helemaal los stonden van de opvoering: dat zijn de zogenaamde 'lazzi': pantomime, 

voordracht enz. 

De andere knechten (Brighella en

Scaramuccia) kregen vaak teleurstellingen

te verwerken. De commedia dell'arte was

echt volksvermaak dat op straten en

pleinen werd opgevoerd. Ook werden ze

uitgenodigd om bij de vorstenhoven op te

treden. 

Pulchinella ( in het engels: Punch en bij ons: Jan Klaassen) heeft een grote haakneus, een gebochelde rug, een lange puntmuts en hij danst veel.

Arlecchino is een heel beweeglijke figuur

die steeds springt en buitelt. Hij heeft een

geruit pak aan. 

Arlecchino

Pulcinella

Brighella en

Scaramuccia

• Visual Comedy
  
• Acrobatiek, stunts
• Zonder geluid
• Beelden vertellen verhaal 

STOMME FILM / SLAPSTICK

Acteurs als Charlie Chaplin komen uit het variététheater. Dat is theater met veel variatie. Dan weer goochelen, dan weer pantomime, dan weer acrobatiek of comedy.

Charlie Chaplin wordt vooral bekend door comedy oftewel slapstick: lachfilms met veel gestruikel, uitglijden en andere lichamelijke acties

voorbeeld slapstick: Laurel and Hardy ( ook wel bekend als de dikke en de dunne)

3:00

Commedia Dell'Arte

Il Capitano - arrogant, intimideert het gewone volk maar is eigenlijk totaal niet moedig

Zanni - knechten

The Lion King

Inamorati - de jonge geliefdes, lichtvoetig, luchtig, verliefd, grappig

Vecchi - de oude baas, nobel, rechtvaardig, moedig

Arlecchino - snelle grappenmaker (knecht), zeer populair

Brighella - slecht, steelt, gemeen en gewelddadig naar mensen met lagere status (knecht)

                     De Franse  Komedie

Comédie Francaise

Na de dood van Molière verbleekt het Franse theater enigszins maar dan wordt de Comédie Française opgericht, waarin het 

toneelgezelschap van Molière en nog een ander toneelgezelschap samengevoegd worden: daarmee worden de tradities van 

Molière hoog in het vaandel gehouden. 

Moliére

Molièrewas de zoon van een rijke Parijse koopman en hofstoffeerder. In 1643 stichtte hij een toneelgezelschap l'Illustre Théâtre, en nam de naam Molière aan. Ze hadden weinig succes en Molière moest wegens schulden zelfs enige tijd in de gevangenis doorbrengen. Al spoedig begon hij zelf komedies te schrijven. Zijn stukken waren gebaseerd op de improvisatie-stijl van de commedia dell'arte.

Op 24 oktober 1658 trad hij voor het eerst op voor koning Lodewijk XIV en zijn hele hof in een zaal van het Louvre. De bijval was zo groot, dat Molières gezelschap de naam Troupe de Monsieur mocht voeren en een zaal van het Petit-Bourbon tot zijn beschikking kreeg. In 1659 opende hij met Les précieuses ridicules een reeks van ongeveer dertig kluchten en blijspelen, die hem de gunst en bescherming van Lodewijk XIV bezorgden en hem bij het nageslacht beroemd maakten. 

Ballet-comedie

Vanaf 1661 maakten Molière en Luily gezamenlijk hun zogeheten ballet-comedies (in het Frans 'comédies-ballets'); Dit zijn blijspelen waarbij, tussen de bedrijven van het eigenlijke toneelstuk, korte balletten worden uitgevoerd die het karakter hebben van een divertissement. Voor hun ballet-comedies - waarin, zoals bij Molière gebruikelijk was, allerlei zeden en gewoonten op een satirische manier worden afgeschilderd - schreef Molière de dialogen en componeerde Lully de muziek voor de dans-tussenspelen; voorts traden beiden hierin ook als dansers op, want Molière gold eveneens als een bekwaam danser. De eerste balletkomedie van Molière en Lully was het stuk De brutale bemoeiallen (Les facheux), dat in 1661 in première ging.

een ballet komedie voor Lodewijk xIV

• Shakespeare
• The Globe 

Theater: Engeland 

William Shakespeare

• Eerste moderne toneelschrijver

         - geen herhaling van klassieke schrijvers, eigen stukken

         - stukken niet gebaseerd op religieuze verhalen

         - tijdloze, universele thema's: menselijk

• Hij schreef: tragedies, komedies, romantische drama's
• Invloed op Engelse taal
• Maar vooral, een leerschool voor het leven:

macht, afgunst,  achterbaksheid, verleiding, twijfel, waanzin, beïnvloeding, hartstocht, dromen.

Theater in de 17e eeuw in de Nederlanden

• Toegankelijk 
• Kluchten
• Komedie/blijspel
• Tragedie
• Spektakelstukken
• Ter lering en vermaak

Het toneel in de 17de eeuw was zeer toegankelijk. Er werden geen hoge toegangsprijzen gevraagd en er was maar een beperkt aantal plaatsen voor het betere publiek dat zich van het 'grauw' wilde onderscheiden. Bij het toneel kon werkelijk iedereen zich vergapen aan de wonderlijke avonturen in de godenwereld of genieten van de gruwelen en heldendaden van Romeinse veldheren. Behalve in de schouwburg, vertoonden goden en helden zich in de reizende theaters en de rederijkerskamers.

In een tragedie werd een geschiedenis van hooggeplaatste personen met een droevig of gruwelijk einde uitgebeeld, geschreven in een verheven taal. Een Aristotelische tragedie is een klassieke vorm van theater waarbij met name de regels van de filosoof Aristoteles worden nageleefd. De stemming in het stuk is voortdurend ernstig en verheven, het publiek moet meeleven met de psychologische conflicten en gelouterd (gezuiverd) de zaal verlaten. Een bekende tragedieschrijver is Joost van den Vondel.

Schrijven was in de zeventiende eeuw een hobby die erg serieus werd genomen. Een dichter diende een religieuze of politieke les op een vermakelijke en leerzame manier te verpakken, met boeiende voorbeelden. Het vermaak stond daarbij op de voorgrond, met aan het einde van het verhaal of toneelstuk een moraliserende opmerking.

Een komedie lijkt veel op een klucht, maar een komedie heeft meer structuur en minder platte taal en minder volkse personages dan een klucht. De personages zijn herkenbaar en de situaties wat alledaagser. De verhaallijn in de komedie heeft wat meer inhoud dan bij een klucht, waar het eigenlijk alleen om de komische situaties gaat. Bekende komedieschrijvers zijn Gerbrand Adriaenz Bredero en P.C. Hooft.

Een klucht was in de eerste instantie een kort toneelstuk waarbij het volkse vermaak centraal stond. Veelvoorkomende thema’s waren gierigheid, overspel, goedgelovigheid en dronkenschap. Kluchten zaten vol met karikaturen, eindrijm en er werd veel geknutseld met taal. Als functie stond vooral het vermaak voorop, maar in elke klucht zat aan het einde ook een wijze les (moraal) verpakt. De klucht had dan ook een didactisch doel: na een tragedie (treurspel) of komedie (blijspel) werd een klucht opgevoerd, waarin werd getoond hoe men door slecht of naïef gedrag in de moeilijkheden kon raken en wat er gedaan diende te worden om er weer uit te komen. 

In de nieuwe Schouwburg te Amsterdam van 1665 waren toestellen aangebracht om snel van coulissen te wisselen en om mensen en voorwerpen zowel boven als onder het toneel te verplaatsen. Vooral Jan Vos maakte in zijn toneelstukken veelvuldig gebruik van de mogelijkheden die de nieuwe toneelinrichting bood. Zijn treurspel Medea (1667) vermeldde op de titelpagina ‘met verscheidene Kunst en Vliegwerken, nieuwe Baletten, Zang en Vertooningen’ en bevatte o.a. een scène waarin een wagen, bespannen met vuurspuwende draken, door de lucht vliegt.

Klucht

• Volks karakter (volkse leven)​
  
• Dronkenschap, lust, overspel, goedgelovigheid​
  
• Ter lering en vermaak, moraal van het verhaal​
  
• Vermaak publiek: list, leugens en bedrog​
  
• Komisch effect: publiek weet meer dan personages​
  
• Na een tragedie: gemoed verlichten

• Rederijkerscultuur bloeit op!
• oefenen van Retorica; kunst van welsprekendheid
• Ontmoeten in rederijkerslokalen
• Organiseren en schrijven van toneelspel en tableaux vivants (levende schilderijen)
• Ontstaan van Duytsche Academie; eerste professionele theater

Maria de Medici inAmsterdam

rederijkers krijgen de opdracht om de ontvangst luister bij te zetten

resultaat: tableaux vivants en drijvend theater op het water van het Rokin waar in 7 voorstellingen de Franse en Amsterdamse geschiedenis wordt opgehemeld

triomfpoort speciaal opgericht voor Maria de Medici met bovenin het schilderij van de volgende dia

De eerste stenen schouwburg

- De eerste schouwburg van A'dam.

- 1637, architect Jacob van Campen 

- Toneelbeeld vergelijkbaar met Teatro Olimpico 

Spektakelstuk

• Dramavorm met sterk accent op het spectaculaire van de handeling.
  - Inhoudelijk worden deze stukken bepaald door het spectaculaire: gruwelijkheden, rampen, sterke tegenstellingen 
  - Special effects: eraf vallen van een arm
  - Technische hulpmiddelen bieden een snelle decorwisseling en met kunst en vliegwerk kunnen de meest ingewikkelde vertoningen gerealiseerd worden. 
• Deus ex machina --> ingreep van en hogere macht/godheid

Begrippen

rederijkers

tableau vivant

tragedie

komedie

klucht

spektakelstuk

Wetten van Aristoteles

WERKBLAD

IN SOMTODAY

LES 9