Les 8: Verwering, erosie en sedimentatie

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• vmbo, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 1-6

Startklaar

Startklaar (3 min)

Docent begroet leerlingen, instrueert alle leerlingen om startklaar te zijn en legt materialen klaar.

Leerlingen zorgen ervoor dat zij alle benodigde spullen op tafel hebben, jas uit, mobiel in tas. (Zorg voor een nette en georganiseerde ruimte.)

Zamaia-strand. Waarom zijn sedimentlagen verticaal?

Natuurlijke geologische kalender

 Tektonische activiteit en de Pyreneeën
De Baskische kust, waaronder Zumaia, bevindt zich nabij de grens tussen de Iberische en Euraziatische tektonische platen. Tijdens het late Krijt en het vroege Cenozoïcum (ongeveer 100 tot 50 miljoen jaar geleden) werd de regio onderhevig aan sterke tektonische krachten door de botsing tussen deze platen. Dit proces leidde tot het ontstaan van de Pyreneeën, maar ook tot vervorming van sedimentaire lagen langs de kust.
Flysch-formatie
De flysch-lagen van Zumaia zijn gevormd door opeenvolgende sedimentaire afzettingen van klei, zand en kalk, vaak in diepe mariene omstandigheden. Gedurende miljoenen jaren werden deze lagen horizontaal afgezet. Door de druk van de tektonische bewegingen in het gebied zijn deze lagen samengedrukt, geplooid en gekanteld, wat resulteerde in hun huidige bijna verticale positie.

      Lesdoel

Vandaag gaan we door processen waardoor  het aardoppervlak afgevlakt wordt.

We zoomen in op verwering, erosie en massabeweging.

Het lesdoel (2 min) 

Docent benoemt het lesdoel en bespreekt kort wat de leerlingen zullen leren en waarom dit belangrijk is.

Leerlingen luisteren naar de leerdoelen en krijgen een duidelijk beeld van wat er van hen verwacht wordt tijdens de les. Uitleg van leerdoelen, korte discussie over belang van de leerdoelen

Wat kan bergen afvlakken? (=kapot maken)

Voorkennis

1. De leerlingen weten waar de Grand Canyon ligt.

2. De leerlingen weten wat erosie is.

3. De leerlingen weten wat verwering is.

Welke voorkennis is nodig voor het doel.
Controleer of de leerlingen deze voorkennis beheersten door het stellen van Controle van Begrip vragen

Grote plaatje

Hoe hoge hoe kouder.

Hoe verder van de evenaar hoe kouder.

Voorbeeld: Bryce Canyon

Welke endogene krachten hebben ervoor gezorgd dat deze klif is ontstaan uit die vele lagen sediment?

opheffing van de vele zandlagen tot een klif

Hoe hoge hoe kouder.

Hoe verder van de evenaar hoe kouder.

Verwering is het uiteenvallen van gesteente onder invloed van het weer en van planten.

Hoe hoge hoe kouder.

Hoe verder van de evenaar hoe kouder.

Verwering

Mechanische/fysische

Chemische 

1. vorstverwering 
2. temperatuurstress
3. biologische

samenstelling van steen veranderd door een reactie met water of zuurstof

Hoe hoge hoe kouder.

Hoe verder van de evenaar hoe kouder.

vorstverwering

temperatuurstress

biologische verwering

chemische verwering

Vraag 2a

chemische verwering

biologische verwering

temperatuurstress

In het gebied in de figuur kan er behalve chemische
verwering ook mechanische verwering voorkomen.
Leg dit uit.
Je antwoord moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.

Chemische verwering

De regel: hoe warmer en vochtiger het is, hoe meer chemische verwering er optreedt. 

=> waar het koud en droog is, gebeurt dit bijna niet.

Onder welke omstandigheden vindt er (bijna) geen verwering plaats?

Chem.verw.: Karst en sinkholes

1. er valt neerslag
2. neerslag wordt zuur door de plantenwortels
3. neerslag sijpelt door het gesteente naar beneden
4. kalksteen lost op  en karst (grot) ontstaat                 
   

Beschrijf in drie stappen hoe de sinkhole in het filmpje is ontstaan.

Massabeweging

= door zwartekracht los gesteente langs een helling naar beneden rolt, schuift of valt.

Puinhelling – helling die bestaat uit verbrokkeld gesteente.

Massabeweging = aardverschuiving

ontstaan door:

- trilling aarde (aardbeving, vulkaanuitbarsting)

- verzadiging door water

Resultaat is puinhelling uit los verweringsmateriaal die vaak onstabiel is door grote hellingshoek.

Massabewegingen

Leg uit wat het verschil is tussen een modderstroom en een aardverschuiving.

ontstaan van een berg door endogene krachten a.k.a platentektoniek

verwering

massabeweging 

erosie

sedimentatie

afbraak van een berg: exogene krachten

opbouw van een landschap in lagen

Grote plaatje

opheffing groter dan erosie

opheffing gelijk aan erosie

opheffing kleiner dan erosie

bijna geen opheffing en erosie

geen opheffing en weinig erosie

oud en jong gebergte

Het gesteente gaat kapot, valt,
wat gebeurd er daarna?

Het verweerd materiaal wordt getransporteerd
en gesedimenteerd

Erosie = uitschurende werking van sediment dat getransporteerd wordt door wind, water en ijs.

Sedimentatie = neerleggen van los materiaal dat is meegenomen door rivieren, ijs, wind en zeewater

Erosie - het uitschuren van een landschap door 

Ijs 

Rivier

Wind

en Zee

Sedimentatie - material wordt neergelegd door

Ijs 

Rivier

Wind

en Zee

     Kleine afsluiting

verwering fysische en chemische

vorstverwering

temperatuurstress

biologische verwering

karst

sinkholes (doline)

erosie

sedimentatie

Kleine lesafsluiting (5 min) 

Docent controleert begrip door opdrachten of vragen die de begrippen en vaardigheden van het lesdoel toetsen.

Leerlingen werken zelfstandig of in een groepje aan opdrachten, kunnen vragen stellen aan de docent maar werken grotendeels zelfstandig.

Controle van begrip vragen

Controle van begrip:
Wat zijn de optimale omstandigheden voor een sterke chemische verwering?

Antwoord 1: Breedteligging beïnvloedt de hoeveelheid zonnestraling die een gebied ontvangt. Gebieden dichter bij de evenaar (zuidelijke Verenigde Staten) ontvangen meer directe zonnestraling en zijn daarom warmer, terwijl gebieden verder van de evenaar (noordelijke Verenigde Staten) minder directe zonnestraling ontvangen en kouder zijn.

Antwoord 2: Hoogteligging beïnvloedt de temperatuur doordat de temperatuur gemiddeld met ongeveer 0,6°C daalt voor elke 100 meter stijging. In bergachtige gebieden zoals de Rocky Mountains betekent dit dat hogere delen koeler zijn dan de lagere delen.

Antwoord 3: Aanlandige wind brengt vochtige lucht van de zee naar het land, wat leidt tot meer neerslag en mildere temperaturen aan de westkust. Aflandige wind brengt droge lucht van het land naar de zee, wat resulteert in minder neerslag en grotere temperatuurschommelingen aan de oostkust.

Antwoord 4: De loefzijde van een berg is de kant waar de wind tegenaan waait en neerslag veroorzaakt doordat de lucht opstijgt en afkoelt. De lijzijde is de regenschaduwkant waar de lucht daalt en opwarmt, wat resulteert in minder neerslag en een droger klimaat.

Controle van begrip:
Noteer een verschil tussen verwering en erosie dat te maken heeft met de plek waar beide processen plaatsvinden.

Antwoord 1: Breedteligging beïnvloedt de hoeveelheid zonnestraling die een gebied ontvangt. Gebieden dichter bij de evenaar (zuidelijke Verenigde Staten) ontvangen meer directe zonnestraling en zijn daarom warmer, terwijl gebieden verder van de evenaar (noordelijke Verenigde Staten) minder directe zonnestraling ontvangen en kouder zijn.

Antwoord 2: Hoogteligging beïnvloedt de temperatuur doordat de temperatuur gemiddeld met ongeveer 0,6°C daalt voor elke 100 meter stijging. In bergachtige gebieden zoals de Rocky Mountains betekent dit dat hogere delen koeler zijn dan de lagere delen.

Antwoord 3: Aanlandige wind brengt vochtige lucht van de zee naar het land, wat leidt tot meer neerslag en mildere temperaturen aan de westkust. Aflandige wind brengt droge lucht van het land naar de zee, wat resulteert in minder neerslag en grotere temperatuurschommelingen aan de oostkust.

Antwoord 4: De loefzijde van een berg is de kant waar de wind tegenaan waait en neerslag veroorzaakt doordat de lucht opstijgt en afkoelt. De lijzijde is de regenschaduwkant waar de lucht daalt en opwarmt, wat resulteert in minder neerslag en een droger klimaat.

Controle van begrip:
Door welke processen wordt het aardoppervlak afgevlakt?

Antwoord 1: Breedteligging beïnvloedt de hoeveelheid zonnestraling die een gebied ontvangt. Gebieden dichter bij de evenaar (zuidelijke Verenigde Staten) ontvangen meer directe zonnestraling en zijn daarom warmer, terwijl gebieden verder van de evenaar (noordelijke Verenigde Staten) minder directe zonnestraling ontvangen en kouder zijn.

Antwoord 2: Hoogteligging beïnvloedt de temperatuur doordat de temperatuur gemiddeld met ongeveer 0,6°C daalt voor elke 100 meter stijging. In bergachtige gebieden zoals de Rocky Mountains betekent dit dat hogere delen koeler zijn dan de lagere delen.

Antwoord 3: Aanlandige wind brengt vochtige lucht van de zee naar het land, wat leidt tot meer neerslag en mildere temperaturen aan de westkust. Aflandige wind brengt droge lucht van het land naar de zee, wat resulteert in minder neerslag en grotere temperatuurschommelingen aan de oostkust.

Antwoord 4: De loefzijde van een berg is de kant waar de wind tegenaan waait en neerslag veroorzaakt doordat de lucht opstijgt en afkoelt. De lijzijde is de regenschaduwkant waar de lucht daalt en opwarmt, wat resulteert in minder neerslag en een droger klimaat.

Controle van begrip:
Noem drie factoren die het massa beweging kunnen beïnvloeden.

Antwoord 1: Breedteligging beïnvloedt de hoeveelheid zonnestraling die een gebied ontvangt. Gebieden dichter bij de evenaar (zuidelijke Verenigde Staten) ontvangen meer directe zonnestraling en zijn daarom warmer, terwijl gebieden verder van de evenaar (noordelijke Verenigde Staten) minder directe zonnestraling ontvangen en kouder zijn.

Antwoord 2: Hoogteligging beïnvloedt de temperatuur doordat de temperatuur gemiddeld met ongeveer 0,6°C daalt voor elke 100 meter stijging. In bergachtige gebieden zoals de Rocky Mountains betekent dit dat hogere delen koeler zijn dan de lagere delen.

Antwoord 3: Aanlandige wind brengt vochtige lucht van de zee naar het land, wat leidt tot meer neerslag en mildere temperaturen aan de westkust. Aflandige wind brengt droge lucht van het land naar de zee, wat resulteert in minder neerslag en grotere temperatuurschommelingen aan de oostkust.

Antwoord 4: De loefzijde van een berg is de kant waar de wind tegenaan waait en neerslag veroorzaakt doordat de lucht opstijgt en afkoelt. De lijzijde is de regenschaduwkant waar de lucht daalt en opwarmt, wat resulteert in minder neerslag en een droger klimaat.

Zelf aan de slag

► Verwering is het uiteenvallen van hard gesteente onder invloed van het weer en planten.
► Bij ____________ verwering (fysische verwering) valt het gesteente uiteen, maar blijft de scheikundige samenstelling intact. De meeste bekende vormen zijn:
● ___________verwering.
● verwering door ___________________ in woestijnen.
● het uiteendrukken van gesteenten door ________________.
► Er is sprake van _________________ verwering als de scheikundige samenstelling verandert, bijvoorbeeld het oplossen van kalksteen door zuur grond- of regenwater.
● Kalksteen kan door zuur grond- of regenwater oplossen. Er kunnen dan grotten ontstaan met hangende en staande pilaren.
► Het type verwering en de mate waarin verwering optreedt, zijn afhankelijk van:
● het k______.
● de hardheid van het gesteente.
● de aanwezigheid van een dekkende bodemlaag.
● de factor tijd.

hoogte

warmer

nat, droog

Zelf aan de slag

► Wanneer op hellingen verweringsmateriaal ontstaat, kan dit door de ___________naar beneden glijden. Deze zogenaamde massabeweging wordt beïnvloed door drie factoren:
● de aard van het materiaal.
● de steilheid van de helling.
● de mate waarin het verweringsmateriaal verzadigd is met water.
► Meestal maken geologen een indeling van massabeweging op basis van de snelheid waarmee verweringsmateriaal zich verplaatst. Aardverschuivingen ontstaan door een _________ van de aarde, en vallen qua snelheid in de middenmoot. Het resultaat is een _____helling. Die bestaat uit los verweringsmateriaal. Deze helling is vaak onstabiel door de grote hellingshoek.
Erosie en sedimentatie
► De uitschurende werking van met puin beladen water, ijs en wind op het verweringsmateriaal noemen we _________. Tijdens transport kan verdere afbraak van het landschap plaatsvinden. Water, ijs en wind kunnen ook het landschap juist opbouwen met verweringsmateriaal dat ze meenemen. Dat heet sedimentatie.

vochtige, droge

milder

lagere

(Aan)tekeningen

Tekening 1.
(...)

Tekening 2.
(...)

Tekening 3.
(...)

Zelfstandige verwerking (10 min)

Zelfstandig verwerken (ik → jij) 10 min. Docent laat leerlingen zelfstandig werken aan de eindopdracht of een debatstelling, beschikbaar voor hulp indien nodig.

Werken aan eindopdracht, zelfstandig of in groepen 

     Grote afsluiting

Vandaag gaan we door processen waardoor  het aardoppervlak afgevlakt wordt.

We zoomen in op verwering, erosie en massabeweging.

Grote lesafsluiting (5 min)

De grote lesafsluiting vindt plaats aan het eind van de les, na de zelfstandige verwerking. Controleer begrip en werkhouding.

Leerlingen geven feedback over wat ze hebben geleerd en reflecteren op hun werkhouding.

Reflectiegesprek, leerlingen geven elkaar feedback

retrieval practice

https://quizlet.com/nl/927654675/havo-4-systeem-aarde-flash-cards/?i=1fo1jg&x=1jqt

Retrieval practice (10 min)

Docent geeft de leerlingen de tijd om zelf te oefenen met de lesstof en biedt ondersteuning indien nodig.

Leerlingen oefenen zelf met de lesstof door begrippen te oefenen met Quizlet, flashcards te maken en zichzelf te overhoren of topografie spellen online te doen.

Quizlet, flashcards maken, zichzelf overhoren, topografie spellen online

 Vraag 1

(R) 1 punt

De Devil’s Marbles is een beroemde granietformatie in de buurt van Tennant Creek in Australië. De afgeronde blokken van de Devil’s Marbles zijn het resultaat van langdurige chemische en mechanische verwering. In de bron zie je hoe zo’n rotsformatie, die ook tor of wolzak heet, ontstaan is.

In welke fase in de bron heeft vooral chemische

 verwering plaatsgevonden? A/B/C/D

Breedteligging: Invloed op zonnestraling en temperatuur, waardoor gebieden dichter bij de evenaar warmer zijn.<br>- Hoogteligging: Invloed op temperatuur, met lagere temperaturen op grotere hoogten.

Vraag 2 

(T1) 2 punten

Voordat de verweringsprocessen begonnen die tot het ontstaan van de Devil’s Marbles leidden, waren er andere natuurlijke processen die ook van belang zijn geweest voor de vorming ervan.

Welk endogeen en welk exogeen proces dat je uit de bron kunt afleiden, was nodig voor de vorming van de Devil’s Marbles?

Aanlandige wind: Brengt vochtige lucht van de zee naar het land, wat leidt tot meer neerslag en mildere temperaturen.

Aflandige wind: Brengt droge lucht van het land naar de zee, wat resulteert in minder neerslag en grotere temperatuurschommelingen.<br>Uitleg: Aan de westkust zorgen aanlandige winden voor meer neerslag en mildere temperaturen, terwijl aan de oostkust aflandige winden droger en extremer weer kunnen veroorzaken.

Vraag 3 

(T2) 1 punt

Hevige chemische verwering vindt onder andere klimatologische omstandigheden plaats dan mechanische verwering.

Welk klimaat moet er zijn geweest toen er veel chemische verwering was?

Zelfstandige verwerking (10 min)

Zelfstandig verwerken (ik → jij) 10 min. Docent laat leerlingen zelfstandig werken aan de eindopdracht of een debatstelling, beschikbaar voor hulp indien nodig.

Werken aan eindopdracht, zelfstandig of in groepen 

Vraag 4 

(T2) 2 punten

Leg uit hoe de weersomstandigheden in het gebied van de Devil’s Marbles tot dit resultaat hebben geleid.

Je antwoord moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.

barrière, loef, lij

Antwoord

a    C
b    Eén endogeen proces gevraagd:
    opheffing
    Eén exogeen proces gevraagd:
    erosie
c    Chemische verwering vindt vooral plaats in een (warm en) vochtig klimaat.
d    Er zijn grote temperatuurverschillen in het gebied van de Devil’s Marbles (oorzaak),
    en die temperatuurverschillen zorgen voor spanningen in de stenen (waardoor de stenen uiteindelijk breken) (gevolg): mechanische verwering.

education.nationalgeographic.org