13.4 Kou en hitte - overleven HAVO 3 2024

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 3

Wat gaan we doen vandaag?

- Nieuwe uitleg paragraaf 3.4
- HW check

Overige deel van de les:

Vissenkoppracticum

Leerdoelen:

Na deze les: 

• Kan je het verschil tussen warmbloedigen en koudbloedigen benoemen.
  
• Kan je diverse vormen van aanpassingen van dieren aan een koud klimaat benoemen en toepassen.
  
• Kan je diverse vormen van aanpassingen van dieren en planten aan een warm klimaat benoemen en toepassen.
  
• Kan je het begrip isoleren uitleggen en diverse vormen van isolatie benoemen en toepassen.
  
• Kan je het verschil uitleggen tussen een winterslaap en winterrust en dit aflezen aan de hand van grafieken.
  
• Kan je uitleggen hoe het lichaamsoppervlak van invloed kan zijn op het behouden of het kwijtraken van warmte.
  
• Kan je diverse vormen van aanpassingen bij planten benoemen en toepassen.  

Het 'Biologische momentje' van de dag...

• Wintertenen - Perniones:

Het is een abnormale reactie van de haarvaten in de huid bij blootstelling aan kou, vooral in het voorjaar/winter/herfst. 
Vaak jeuk/pijn aan de vingers/tenen. Meestal krijg je 1 of meer donkere, rood-blauwe of paarsblauwe plekken.
Perniones wordt meer bij vrouwen dan bij mannen gezien.

• Frost nip:

Oppervlakkige bevriezing, huid verkleurt licht en wordt hard.

• Frost bite:

Ernstiger, huid kleurt donker en begint af te sterven.

Start uitleg 

13.4

Wat zijn extreme omstandigheden?

• Levensprocessen dreigen te gaan haperen.
  
• Extremen ontstaan door:
    - tekort of overdaad aan basisvoorwaarden.
    (H2O, temperatuur, licht, O2, Uv-straling, zout, zuur etc.)
• Reactie:
    - situatie ontwijken.
    - aanpassingen ondergaan (evolutie).
  
• Voordelen:
    - meer voedsel en leefruimte.
    - minder kans op roofdieren, parasieten, ziektes.

Welke aanpassing(en) zou je moeten hebben om in een extreem koude omgeving te overleven?

Koudbloedig vs warmbloedig

• Koudbloedig: 

       - Organismen nemen temperatuur van de omgeving aan.
       - Opwarmen in de zon, bij koudere temp een lagere verbranding. 

• Warmbloedig:
   - lichaamstemperatuur van een bepaalde constante waarde.
   - aanpassingen om niet teveel op te warmen of af te koelen. 

Leven in extreme kou:

• Onderkoeld raken → bevriezing.
  
  
• Gevolgen:
   - enzymen werken minder → verteringsstelsel vertraagd.
   - water: transport- en oplosmiddel → cellen raken beschadigt = minder verbranding.
   - vernauwen bloedvaten = mindere doorbloeding.
   - ledematen sterven af.
   - orgaanfunctie neemt af (shut down).
   - overlijden.
  

Wat gebeurt er in je lichaam of met lichaamsprocessen bij bevriezing?
(je gaat dood is geen goed antwoord!)

Wat te doen tegen extreme kou

• Zelf warmte produceren → activeren spiercellen (verbranding) door:

       - bewegen (niet zweten!),
       - bibberen/klappertanden/rillen.

• Warmteverlies voorkomen:
    - vernauwing bloedvaten.
    - isoleren d.m.v. kleding, vacht, veren, vetlaag. (Bron 2 blz. 212 KK)
    - klein lichaamsoppervlak  
       (lichaamsoppervlak in verhouding tot inhhoud organisme. (Bron 7 blz. 214 KK)
  

       - winterslaap of winterrust. (Bron 4 en 5 blz. 213 KK)

Welke aanpassing(en) zou je moeten hebben om in een extreem droge/hete omgeving te overleven?

Leven in extreme hitte:

• Oververhit raken = ziekte/overlijden door UV straling of warmte.
  
  
• Ziektebeelden:
    - huiduitslag (zonneblaasjes).
    - verkramping spieren. 
    - oedeem = zwelling lichaamsdelen door (lymfe)vocht.
    - zonnesteek = warmtehuishouding ontregeld / flauwvallen.
    - hitteberoerte = lichaamstemp. tot 40 °C - schade aan weefsels/organen.
  

Wat te doen tegen extreme hitte:

• Zelf afkoelen:
    - dunnere kleding, vacht, verenkleed of vetlaag.
    - verwijden bloedvaten huid → luchtstroom (wapperen).
    - zweten (of dieren hijgen).
  
  
• Extern afkoelen:
    - contact koud oppervlak.
    - ‘s nachts actief.
    - schaduw.
  
  
• Lichamelijke aanpassingen:

       - groot lichaamsoppervlak in verhouding tot volume.
       - grote oren, langere poten etc.

Aanpassingen van planten:

• Water capaciteit:
  

       - Wortels nemen snel veel water op door uitgebreid wortstelsel onder het oppervlak.

       - Dikke bladeren/stengels voor wateropslag.

• Verdamping tegengaan:

       - Vetlaagje.

       - Klein oppervlak (stekels i.p.v. bladeren).

       - Kleinere blaadjes – minder huidmondjes.

       - Verzonken huidmondjes (stilstaande lucht).

       - Behaard/stekels (stilstaande lucht + bescherming).

Bron 11, 12, 13 blz. 216 KK!

Klaar met de uitleg:

- Vragen?

Overige deel van de les:

Zelfstandig werken aan opdrachten 13.5