Pargaraaf 8.3-8.6: alles over gedrag

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Welkom!

Leg je spullen klaar:

• Laptop 
• Biologieboek
• Schrift voor aantekeningen
• Pen
• Mobiel in de tas!

Wat gaan we doen?

Uitleg over paragraaf 8.3-8.6: Alles over gedrag

Zelfstandig werken

Gedrag 

Lesdoelen paragraaf 8.3

1. Ik kan toelichten wat gedrag is en hoe gedrag is ingedeeld.

2. Ik kan uitleggen hoe gedrag tot stand komt en dat gedrag het resultaat is van de relatie van een organisme met zijn omgeving.

3. Ik kan beschrijven wat ethologie inhoudt en een eenvoudig gedragsonderzoek uitvoeren.

Wat is gedrag?

= alle waarneembare activiteiten van mens en dier.

        --> gedragselementen                          (handdelingen) 

       --> prikkels

       --> respons

distelvink

Gedragssystemen

• Gedragssysteem = als alle handelingen (= gedrags- elementen) samen een gemeenschappelijk doel hebben
  
• Gedragsketen = het opvolgen van handelingen in vaste volgorde.

Ethogram 

Protocol

Is dit een juist beschreven observatie?
De hond kijkt angstig.

1. juist
2. onjuist

Is dit een juist beschreven observatie?
De apen kussen elkaar, omdat ze elkaar graag mogen.

1. juist
2. onjuist

Is dit een juist beschreven observatie?
De hond doet zijn oren iets naar achter en plaatst zijn staart tussen zijn benen.

1. juist
2. onjuist

Ethogram en protocol

ethogram = objectieve beschrijving (zonder persoonlijk waardeoordeel) van de verschillende handelingen

   - De apen kussen elkaar, omdat ze elkaar graag mogen -- fout

   - De hond kijkt angstig --> fout

   - De hond doet zijn oren iets naar achter en plaatst zijn staart tussen zijn             benen

protocol = lijst van de achtereenvolgens waargenomen handelingen

Wat is GEEN gedrag.

1. Leerling slaapt in de les.
2. Een vleesetende plant vangt een vlieg
3. Hond rolt in het gras.
4. Vogel zit stil op een tak.

Is dit een ethogram
en/of een protocol?

1. Zowel een ethogram als een protocol
2. Ethogram
3. Protocol
4. Geen van beiden

Paragraaf 8.4: Vorming van gedrag

Wat kan invloed hebben op gedrag?

Maxime en Zolikha kiezen één bepaalde chinchilla uit en noteren vijf minuten lang, elke vijf seconden, welk gedrag dit dier vertoont. Hun resultaten staan in tabel 2.

Hoe wordt tabel 2 genoemd?

1. ethogram
2. practicum
3. protocol

Noem een voorbeeld van een interne prikkel

Noem een voorbeeld van een externe prikkel

Wat hebben evolutie en gedrag met elkaar te maken?

Lesdoelen paragraaf 8.4

1. Ik kan verklaren dat gedrag deels erfelijk is bepaald.

2. Ik kan leerprocessen herkennen en beschrijven en de functie daarvan uitleggen.. 

Nature vs Nurture?

Gedrag komt van:

Gedrag is afhankelijk van erfelijke (aangeboren) 

en 

aangeleerde (ervaring) eigenschappen

De omgeving vormt ons en wij de omgeving

Interne en externe prikkels + aangeleerde en aangeboren gedragsinformatie --> GEDRAG

Factoren met invloed op het gedrag

• Fysiologie
• Anatomie (bouw)
• Ontwikkelingsfase
• Gezondheid
• Leerprocessen

B4: De vorming van gedrag

Gedrag & natuurlijke selectie

• Gedrag dat het voortplantingssucces vergroot, heeft een grotere kans om bij nakomelingen voor te komen --> Adequaat gedrag

Doorgegeven gedrag

"fainting goat" ras, hoge kwaliteit vlees en groeit snel maar.....

Bij schrik verstijft het lichaam!

Genetisch bepaald

maar niet adequaat gedrag in de natuur

Door menselijk handelen

Interne prikkels bepalen mee

Interne prikkels gaan vooral over homeostase van het lichaam:

• Voeding, vocht, temperatuur, etc
  

Motivatie om te eten

• Externe en interne prikkels bepalen samen de motivatie (drang) om gedrag te vertonen
• Soms is een heel sterke externe prikkel genoeg (ijsje)
• De best aangepaste reactie heeft de maximale overlevingskans

Motivatie: 

de bereidheid om een bepaald gedragssysteem uit te voeren.

De interne prikkel is hier laag (geen hongergevoel), maar de externe prikkel is hoog (erg lekker eten). Dit levert samen voldoende motivatie op om het ijsje te eten

Hier zou je onvoldoende motivatie hebben. Zowel de interne- als externe prikkel zijn laag

Als de interne prikkel hoog genoeg is dan is er maar een lage externe prikkel nodig om voldoende motivatie te hebben om te eten

Periodieke invloeden

Regelmatige, terugkerende, schommelingen in prikkelsterkte 

• Voortplantingsprikkel
• Biologische klok (bioritme)
• Daglengte
• Temperatuur

Oorzaken: verandering in hormoonspiegel, neurotransmitters

Dieren merken dit, maar kunnen ze denken?

Patrick van Asselt, 2018

Nico Tinbergen (1907-1988)

Sleutelprikkel: een prikkel waarop altijd hetzelfde gedrag volgt.

Sleutelprikkel

Sleutelprikkel: prikkel die altijd hetzelfde gedrag tot gevolg heeft

De respons op  een sleutelprikkel is aangeboren

Supranormale prikkel: een sleutelprikkel die een extra sterk gedrag produceert.

Supranormale prikkels

Supranormale prikkels: versterkte sleutelprikkel 

Leidt tot een sterkere respons

Overdreven eigenschappen = gebruik maken van supranormale prikkels

Paragraaf 8.5: Sociaal gedrag

Lesdoelen paragraaf 8.5

1. Ik kan de functie van verschillende vormen van sociaal gedrag uitleggen en aangeven hoe dit gedrag de overlevingskansen van organismen beïnvloedt.
   
2. Ik kan uitleggen hoe sociaal gedrag evolueert.

Sociaal gedrag

• Gedrag van soortgenoten ten opzichte van elkaar.

• Een handeling van de ene is de prikkel voor een handeling van een andere soortgenoot.

• Prikkels (handelingen) bij sociaal gedrag noem je signalen
• Maken communicatie mogelijk: kleur, geur, houding, gebaren en taal
• Functies: vaststelling rangorde en taakverdeling, territoriumgedrag, voortplantingsgedrag, verzoeningsgedrag

Olifanten

Solitair, samen of in groepen

• Solitair: individuen onafhankelijk van elkaar, alleen tijdens de balts en de paring samen. Broedzorg ligt dan vaak bij één van de ouders. 

• Samen: paartjes voor één of meer seizoenen, soms zelfs monogaam. Sommige vissoorten, veel vogelsoorten en enkele zoogdieren. 

• Leven in groepen zie je veel bij insecten, vissen, vogels en zoogdieren.

Evolutie van sociaal gedrag

• Samenleven kan overlevingskans vergroten, voor zowel individu als groep
• Vaak conflicten: verdeling macht, ruimte, voedsel en seksuele partners
• Territoria, rangorde en taakverdeling werken conflictvermijdend
• Risico individu, maar voordelig voor groep
• Dieren en mensen zullen vooral samenleven en sociaal gedrag vertonen als de voordelen voor de soort groter zijn dan de nadelen

Rangorde

• Volgorde binnen populatie van dominant naar minst dominant
• Vaak afzonderlijke rangorden bij mannetjes en vrouwtjes 
• Dreiggedrag voldoende om conflict te beëindigen. Bij dreigen zie je vaak imponeergedrag: zich zo groot en indrukwekkend mogelijk maken. 
• Verzoeningsgedrag: een signaal dat agressie van dominante mannetje doet afnemen.

Territoriumgedrag

• Door een territorium te vormen wordt een zekere hoeveelheid voedsel of ruimte veiliggesteld
• Territorium vermindert ook aantal conflicten tussen soortgenoten
• Mannetje verdedigt het gebied tegen binnendringende soortgenoten
• Dreiggedrag op de grens territorium

Overspronggedrag

• Bij tegenstrijdige prikkels weet dier soms niet tot welk gedrag over te gaan.
• Motivatie voor beide gedragssystemen is even groot
•  Conflictgedrag: gedrag dat niet logisch is voor de situatie
• Overspronggedrag: conflict tussen twee gedragssystemen veroorzaakt gedrag uit een derde gedragssyteem
• Niks met territoriumgedrag te maken, maar heeft wel signaalfunctie

Weet jij een voorbeeld
te noemen van overspronggedrag
bij mensen?

Voortplantingsgedrag

• Voordat ze paren, vertonen veel dieren baltsgedrag
• Door balts neemt bereidheid tot paren (voortplantingsdrang) toe en agressie tussen partners verminderd. 
• Combinatie van overdreven of versnelde handelingen uit verschillende gedragssystemen (geritualiseerd gedrag).
• Signalen zijn soortspecifiek
• Bij zoogdieren wordt de periode van paringsbereidheid bronst genoemd

Paringsgedrag

• Na de balts of de bronst volgt de paring
• Gedrag dat dieren laten zien tijdens deze paring heet paringsgedrag 
• Broedzorg: de meeste vogels en zoogdieren zorgen voor hun eieren en nakomelingen
• Bij vissen, amfibieën en reptielen komt broedzorg minder voor

01:10

De balts van de stekelbaars is een gedragsketen. Welke handelingen vertoond het mannetje achter elkaar?

Paragraaf 8.6: Gedrag bij mensen

Lesdoelen paragraaf 8.6

1.  Ik kan aan de hand van een context toelichten wat de overeenkomsten en verschillen zijn tussen gedrag bij mensen en dieren.

Erfelijke eigenschappen

bij mensen

Eigenschappen zoals zuiggedrag bij baby's en de emoties in onze gelaatsuitdrukkingen.

Leervermogen van de mens

Het leervermogen is de neiging tot gedragsverandering.

Belangrijk voor de mens om zich te kunnen aanpassen aan zijn omgeving én de omgeving aan te passen aan hen.

Empathie

 Empathie (= inlevingsvermogen) is het vermogen om een denkbeeldige voorstelling van iets te maken en dat beeld aan te passen.

Speelt ook een rol bij medeleven en competitie.

Communicatie bij mensen

Mensen zijn in staat tot spreken, iets wat andere mensapen niet kunnen.

Een belangrijke factor in kennisoverdracht is taal

De symbooltaal heeft vele voordelen ten opzichte van de signaaltaal

Moreel bewustzijn bij de mens

Mensen zijn zich moreel bewust en analyseren en beoordelen hun eigen gedrag en dat van anderen.

Normen: gedragsregels

"Gij zult niet stelen!"

Waarden: uitgangspunten

Eerlijkheid. Respect. Rechtvaardig.

Moreel bewustzijn bij dieren

Ook dieren hebben een moreel bewustzijn.

In dit filmpje is duidelijk te zien dat gelijke behandeling en rechtvaardigheid ook bij apen een rol speelt.

Cultuur

Gedragsregels kunnen in een groep door individuen worden overgedragen naar nieuwe individuen.

Bij mensen is dit een belangrijk aspect van cultuur.

Aan de slag!

Paragraaf 8.3: Opdrachten 29 t/m 37

Paragraaf 8.4: Opdrachten 40 t/m 46

Paragraaf 8.5: Opdrachten 52 t/m 61

Paragraaf 8.6: Opdrachten 66 t/m 73

Extra oefenen: Biologiepagina. nl

Opdrachten niet af = huiswerk

Nabespreking:

• Zijn er nog vragen?

• Hoe vonden jullie de les?

Tot slot:

Schuif je stoel aan

en

Ruim je afval op

Tot de volgende les!