Indonesië en Nederland als koloniale mogendheid - De kris van Diponegro
1 / 23
Lesduur is: 60 minOnderdelen in deze les
Slide 1 - Tekstslide
Kies je eigen titel van deze les. Ik heb de 4 meest voorkomende titels hier alvast geplaatst. Je kunt ze deleten als je ze niet gebruikt.
Introductie bij foto
De kris met het vroegerecollectienummer RV360-8084 is nu in het bezit van het Nationaal Museum van Indonesië in Jakarta.
De kris was
kwijt, zoekgeraakt in het depot van een
der Nederlandse musea. Jarenlang is er
naar gezocht, want hij moest ergens in
Nederland zijn, maar verhuizingen van
collecties in het verleden en de slordige
administratie en documentatie in de
negentiende eeuw waren er de oorzaak van
dat de kris zonder bijbehorend historisch
verhaal ergens in een lade lag of aan een
rek hing vol antieke Javaanse wapens. En
er zijn er vele honderden in de Collectie
Nederland.
uit: De kris van Diponegoro
David van Duuren
Slide 2 - Link
Bekijk de collectie krissen van het Rijksmuseum. Vragen om aan de klas te stellen:
- Wat valt je op als je door deze verzameling scrollt? (hoeveelheid, decoratie)
- Waar komen deze wapens vandaan denk je? Welke aanwijzingen heb je daarvoor op de afbeeldingen?
- Hoe gebruik je een kris denk je (nav de schilderijen?) En van wie waren deze krissen?
- Waarom zou het Rijksmuseum in Nederland zoveel krissen in haar verzameling hebben?
Slide 3 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 4 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 5 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 6 - Video
Je kunt de video instellen op automatisch vertalen > Nederlands. Maar misschien is vertaling niet eens nodig.
Vraag een leerling de vertaling te doen bijvoorbeeld (in te vullen dus wat hij/zij denkt dat er gezegd wordt).
Slide 7 - Tekstslide
Bespreek:
- wat betekent het woord 'kolonie'
- wat betekent het woord 'mogendheid'
- Wat betekent 'koloniale mogendheid'
- Wat zegt dit over de macht van Nederland?
Slide 8 - Tekstslide
- Hoe ver weg is Indonesië?
- Hoe groot is Indonesië?
> Hoe kon het Nederland dan tóch lukken de macht te houden in Indonesie?
Slide 9 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 10 - Video
Deze slide heeft geen instructies
Slide 11 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 12 - Tekstslide
Er werd voor Nederland geld verdiend in Indonesië. In de 19e eeuw werd dat oa gedaan door plantages te maken.
- Wat is een plantage?
- hoe vind je de omgeving eruit zien op deze foto? Kun je iets zeggen over de omgeving? Waar zouden de meeste plantages gemaakt zijn (stad/platteland)(jungle/aan de kust)? Was een plantage goed voor het milieu (monocultuur/bomen gekapt etc)?
- Wie staan er op de foto? Wie zit? Verschil tussen beide? Waarom was er een verschil? Welke werk deden deze mensen?
Slide 13 - Tekstslide
De Java-oorlog (1825–1830) was een conflict in Midden-Java tussen de koloniale regering van Nederlands-Indië en inheemse bevolking uit de vorstenlanden Yogyakarta en Surakarta die in opstand kwam onder leiding van hun prins Diponegoro. Aan Javaanse zijde stierven vermoedelijk 200.000 inwoners; een tiende van hen in de strijd, de rest door honger en ontbering. Aan Nederlandse zijde kostte de oorlog het leven aan 15.000 regeringssoldaten, onder wie 8.000 Europeanen.[1]Koloniale oorlogen in Indonesië, Piet Hagen, Arbeiderspers, 2018
Diponegoro wist aanvankelijk het grootste deel van Midden-Java te bezetten, maar het beleg van Yogyakarta werd gebroken door KNIL-generaal Hendrik Merkus de Kock. Pas in 1827 waren de Nederlanders aan de winnende hand en werden de rebellen gedwongen om een bergguerrilla te voeren, terwijl de bevolking veel te lijden had van honger en epidemieën. De strijd kon pas worden beëindigd toen Diponegoro, die met een vrijgeleide bij de bevelhebber was verschenen onder de belofte te kunnen onderhandelen, op 28 maart 1830 in de boeien werd geslagen. Hij weigerde overgave en werd verbannen naar Sulawesi.[2] David van Reybroeck, Revolusi - Indonesië en het ontstaan van de moderne wereld, De Bezige Bij, Amsterdam, 2020, p. 55
In 1805 maakte prins Diponegoro een zwerftocht naar de zuidkust van Java. Daar hoorde hij ’s nachts een stem die zei: ‘In drie jaar begint de ondergang van het land Java.’ En zie, in 1808 arriveerde Herman Willem Daendels, maarschalk in Franse dienst, in Batavia. In voormalig VOC-gebied verloren de regenten, ooit leenheren van de vorst, hun recht op leveranties en herendiensten van de boeren. Ze konden hun ambt niet meer erven en werden voortaan benoemd. De sultan van Yogya, Diponegoro’s grootvader, wees inmenging van Batavia in de Vorstenlanden resoluut van de hand en dacht garen te spinnen bij de oorlog in Europa. Maar het militaire pleit op Java was snel beslist en in 1812 werd het sultanspaleis bezet en geplunderd door de Britten. Onder Brits tussenbestuur werd Java geopend voor de wereldmarkt en kwamen er Europese investeerders. Thomas Stamford Raffles, luitenant-gouverneur onder de Britse kroon, was het met Daendels eens: geen onderhandelingen meer met feodale heersers, maar rechtstreeks bestuur door bezoldigde ambtenaren.
In 1816 landde er een Nederlandse gouverneur-generaal in Batavia, baron Van der Capellen. Deze hervormer koos voor het bestuur geen onderschikkend, maar een nevenschikkend model: de Nederlandse resident was de ‘oudere broer’, de Javaanse regent de ‘jongere broer’. Dit was louter lippendienst aan de Javaanse adel; het nieuwe Binnenlands Bestuur was centralistisch en bureaucratisch. In 1823 werd het Javaanse edelen verboden nog langer domeinen te verhuren aan Europese en Chinese planters. De adel zat aan de grond. Het stelsel van landverhuur had een zware wissel getrokken op de boeren, die waren gedwongen te werken op de plantages. Het rijstareaal was geslonken en de bevolkingsdruk liep op. Een explosief mengsel van adellijke onvrede en boerenwanhoop kwam in 1825 tot uitbarsting.
De enige karakterschets van de hoofdrolspeler in het drama dat volgde, is van luitenant Julius Heinrich Knoerle, de Duitse officier die Diponegoro in 1830 begeleidde naar zijn ballingsoord. Hij rept van ‘gebrekkige scholing’ en ‘ongrammaticaal taalgebruik’ (de prins gaf de voorkeur aan Javaans boven Maleis), maar ook van een ‘krachtige, vitale persoonlijkheid’, een ‘rijkdom aan heldere ideeën’, een ‘uitstekend geheugen’ en een ‘intuïtieve mensenkennis’.
Charisma
De prins had een bijzonder charisma. Hij stond bekend als een liefhebber van vrouwen en viel zeer bij hen in de smaak. Zijn volgelingen beschouwden hem als een man met bijzondere spirituele gaven en dachten dat hij onkwetsbaar was voor kogels. Hij was gevreesd om zijn vermogen verraders en wie zich niet aan hun beloften hielden te vervloeken.
Diponegoro was geen geloofszuiveraar, zoals de wahabieten die het Arabische schiereiland veroverden. Hij was een islamitisch mysticus, die geen conflict zag tussen de geestenwereld van Java en het lidmaatschap van een internationale geloofsgemeenschap met centra in Mekka en Istanboel. Hij voelde zich door God geroepen de strijd aan te binden met de Nederlandse kafir (ongelovigen), want die hadden de oude orde verstoord.
Lont in het kruitvat was een weg die het gouvernement aanlegde door Diponegoro’s domeinen zonder de prins daarin te kennen. Hij kwam in opstand en mat zich deze titels aan: Abdulhamid (naar de Ottomaanse sultan), Erucakra (de oude hindoetitel voor de Rechtvaardige Vorst) en Plaatsvervanger van de Profeet op Java.
De meeste Javaanse edelen en een groot deel van de boeren volgden hem. Het was de eerste breed gedragen volksopstand waarmee Nederland op Java te maken kreeg. Diponegoro’s onderbevelhebbers in de Java Oorlog waren zowel in de krijgskunst geoefende edelen, islamitische schriftgeleerden als roemruchte jago (vechthanen; lees: vechtersbazen, bendeleiders). Na vijf uitputtende jaren (1825-1830) boekte het koloniale gezag een pyrrusoverwinning. De Nederlanders verloren 8.000 van hun eigen manschappen en 7.000 man hulptroepen uit de archipel. Een kwart van het bebouwde areaal van Java leed schade en zo’n 200.000 Javanen vonden de dood. Toen de kruitdamp optrok, controleerden de Nederlanders voor het eerst het hele eiland.
Diponegoro werd met een list gevangen en verbannen naar Sulawesi. Eerst naar Makassar en toen naar Manado, waar hij zijn memoires schreef en in 1855 stierf. Intussen was de gouvernementskas leeg. In Batavia dacht men: als we de politiek nog langer overlaten aan deze vorsten, wordt het straks weer oorlog. Daarom werden de sultan van Yogyakarta, de susuhunan van Surakarta en de twee prinsen, Mangkunagoro en Paku Alam, onder curatele gesteld. Ze bleven aan en kregen alle status die ze wensten, maar ze hadden geen macht meer. De Javaanse adel koos eieren voor zijn geld en kreeg een plaats in de nieuwe bedeling. De top van de bestuurlijke piramide was niet langer een vorst, maar de gouverneur-generaal in Batavia. Uit: Roemruchte leider der vechthanen, Dirk Vlasblom, NRC 2008
Slide 14 - Tekstslide
De gevangenneming van prins Diponegoro door generaal De Kock – Nicolaas Pieneman, 1830 (Rijksmusem)
Vraag:- is dit een Nederlands of een Indonesisch schilderij?
- Wat zijn de aanwijzingen voor je antwoord?
- Hoe denk je zou dit verhaal geschilderd zijn vanuit het tegenovergestelde perspectief?
De oorspronkelijke titel van het schilderij spreekt van een ‘onderwerping’ aan De Kock, de opdrachtgever van het schilderij.
Vraag:
- Waarom denk je gaf hij opdracht voor dat schilderij?
Slide 15 - Tekstslide
Nicolaas Pieneman die de opdracht kreeg, was niet bij de gebeurtenis aanwezig. Hij heeft het schilderij in Nederland vervaardigd. Er bestaat een andere versie van deze scene, gemaakt door de Javaanse schilder Raden Saleh. Daar staat de prins op gelijke hoogte met de luitenant generaal.
Slide 16 - Tekstslide
De kris die pangeran Diponegoro moest
afgeven aan de Nederlandse militairen blijkt
een kris te zijn met een gegolfd lemmet en
de weergave van een gouden slang tussen
een uitbundige versiering van gouden
bloem- en bladranken. De kop van de slang
is uitgesmeed op de gandik, het ‘aangezicht’
van de kris, zijn kin rust op een driehoekig
floraal ornament, een tumpal. Het is niet
zomaar een slang die op de kris is afgebeeld,
maar een naga zoals hij lang geleden met
het hindoeïsme uit het Zuid-Aziatische
subcontinent, tegenwoordig India, naar de
Indonesische eilanden is gekomen. De naga is
een semigoddelijke draakslang die voorzien is
van een kroon en sieraden, volgens de oude
mythen een onderaards paleis bewoont en
daar de rijkdommen der aarde bewaakt. In
sommige gevallen klemt hij dan ook tussen
zijn geopende kaken een kleine diamant. De
naga verheft zijn geschubde staart en volgt
de elf kronkels van het lemmet. De slang is
een belangrijk vruchtbaarheidssymbool. Hij
gooit periodiek zijn huid af, wat staat voor de
vernieuwing van het leven. Er wordt daarom
een parallel getrokken tussen de besnijdenis
van de jongens, die een deel van hun huid
kwijtraken, en het gedrag en de vorm van
de slang. Het gaat om een belangrijk fallisch
symbool en de kris, al dan niet met een
gouden slang, is als het ware een pars pro
toto van zijn eigenaar.
Het lemmet van deze kris is stokoud. Beide
sneden, ooit scherp, zitten van basis tot punt
vol kleine bramen en zijn zeer waarschijnlijk
aangetast door de veelvuldige rituele
reinigingen met een mengsel van arseen en
limoensap. Ook het goudwerk heeft geleden
onder de tand des tijds en is op een aantal
plaatsen verdwenen. Zo heeft de naga bijna
al zijn gouden schubben verloren, alleen
het puntje van zijn staart is nog aanwezig.
De dikke gouden ornamenten, ook blad- en
bloemmotieven, op de kopse kant van de
krisbasis, de ganja, zijn beter geconserveerd
gebleven en nagenoeg onbeschadigd.
De greep, ukiran, is een niet opzienbarend
standaard Yogya-model, wel gesneden uit
fraai generfd sierhout. De mendak, de ring
tussen de onderzijde van de greep en het
lemmet, is van goud of verguld zilver en bezet
met kleine diamanten.
De schede, die jonger is dan het lemmet,
is tamelijk eenvoudig. De schedemond is
van het formele schuitvormige ladrang
-
type, de overschede, pendok, is van dun
onversierd goudblik. Opmerkelijk is dat de
overschede een paar lelijke butsen vertoont
die niet in overeenstemming zijn met de
eerbiedwaardige uitstraling van deze antieke, voorname kris.
Diponegoro werd verbannen
naar Celebes (Sulawesi) waar hij 25 jaar later
overleed. De inbeslaggenomen kris werd een
jaar later aangeboden aan koning Willem I
door legercommandant J.B. Cleerens, die als
laatste Diponegoro had opgejaagd. Het wapen
werd opgenomen in het Koninklijk Kabinet
van Zeldzaamheden in Den Haag waar Willem,
een groot liefhebben van kunst en curiosa,
sinds 1816 zijn verzamelingen bewaarde. In
1883 viel voor de slecht beheerde collectie het
doek en werd de verzameling opgesplitst en
over meerdere Nederlandse musea verdeeld.
Slide 17 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 18 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 19 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 20 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 21 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 22 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 23 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
