V6B Nederlands literatuurgeschiedenis 1800-1914

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

Programma

1. terugblik

2. leerdoel

3. uitleg

4. opdrachten

5. literatuurlijst

6. extra materiaal

Leerdoel

Je leert wat de ideeën van de romantiek en het realisme zijn en over het wereld- en mensbeeld in de periode 1880-1914 en hoe deze in de literatuur vorm krijgen.

Terugblik

Drie periodes zijn vorig jaar behandeld:

- de middeleeuwen

- de renaissance

- de verlichting

Zoek bij elke periode een afbeelding. Daarvoor krijg je 5 minuten de tijd.

Daarna bespreek je met elkaar (2 of 3) waarom je die afbeeldingen hebt gekozen.

Mondeling

- vier boeken: drie werken voor 1918 en één modern werk

- Tijdens het mondeling bespreek je de ontwikkeling van de Nederlandse literatuur aan de hand van een thema en de door jou gelezen boeken.

- Je houdt een presentatie van ongeveer 15 minuten.

- Na afloop stellen de docenten vragen.

Thema's

Belangrijke thema’s middeleeuwen: 

- gedenk te sterven 

- relatie tussen mens en God (geloof)

- trouw en vertrouwen

- beschaafd en onbeschaafd.

Op welke manier spelen deze thema’s volgens jou nog steeds een rol?

Thema's

Belangrijke thema’s renaissance: 

- pluk de dag

- het ware geloof (geloofsstrijd)

- de kracht van de mens

- betekenis van de klassieken

- betekenis van de Bijbel

- grenzen verleggen (ontdekken)

- wij en zij (omgaan met verschillen)

De ideale mens was volgens de renaissancisten een homo universalis, een mens die van alle markten thuis is.

Wat is volgens jou de ideale mens? Of: Hoe vind je geluk en zingeving in het leven?

Thema's

Belangrijke thema’s verlichting: 

- betekenis van het verstand en kennis

- opgroeien en opvoeden

- moreel besef

- maakbaarheid van de mens en samenleving (utopie).

De gedachte dat alles, waaronder geluk, maakbaar is, is nog steeds heel actueel. Ben jij het eens met de gedachte dat de mens alles naar zijn hand kan zetten?

Thema's

Belangrijke thema’s romantiek en realisme:

- nationale identiteit

- gevoel en verstand

- subjectieve en objectieve benadering van de werkelijkheid

- zuivere en verdorven wereld

- verlangen en teleurstelling

- rechtvaardigheid en onrechtvaardigheid, kolonialisme

- burgerlijk ideaal

Op welke manier klinken romantiek en realisme nog altijd door in hedendaagse liedjes, boeken en films?

Vergane glorie

- sinds 17e eeuw koloniale grootmacht

- vanaf begin 19e eeuw onderdrukt: Napoleon - de Bataafse republiek

- na Napoleon het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden

Nationalisme

- zoektocht naar een gezamenlijke cultuur, een nationale identiteit

- taal en literatuur zijn bindmiddel

- studie Nederlandse taal- en letterkunde vanaf 1797

Hervonden trots

- 17e eeuw krijgt naam 'Gouden eeuw'

- literatuurgeschiedenis

- nationale geschiedenis

- nationalistische dichters

- huiskamercultuur: de biedermeier

- schrijven en lezen van gedichten is populair (veel prulwerk) - huiskamerpoëzie

Romantiek

- reactie op rationele literatuur van de verlichting

- gevoelsleven wordt inspiratiebron

- poëzie zonder moraal, zonder dwingende regels en vol contrast

Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt - Goethe

- Sehnsucht en Weltschmerz: verlangen naar en lijden aan de wereld - melancholie

Inspiratie

- natuur: onaangeraakt door de mens

- nostalgie: verheerlijking van de middeleeuwen

- historische literatuur

Walter Scott (Schot) - Ivanhoe (1819)

Jacob van Lennep - Nederlandsche legenden (1829)

Hendrik Conscience - De leeuw van Vlaanderen (1838)

Humor

Tijdelijke verdrijving van de melancholie

- Piet Paaltjens (François HaverSchmidt): Snikken en grimlachjes (1867)

- De Schoolmeester (Gerrit van de Linde): De gedichten van den Schoolmeester (1859)

https:

https:

Voorbeelden uit het buitenland

Noodlottige passie

Charlotte en Emily Brontë - o.a. Jane Eyre

Emily Brontë - Wuthering Heights

Jane Austen - o.a. Pride and Prejudice

Gothic novel

Mary Shelley - Frankenstein (1818)

Edgar Allan Poe

Science fiction

Jules Verne - o.a. De reis om de wereld in  tachtig dagen

Historie

Alexandre Dumas - De drie musketiers

Realisme

- Centraal staat wat de schrijver waarneemt (i.p.v. gevoelens, de romantische blik wordt vervangen)

- objectieve weergave (geen moralisme)

- als literaire stroming van ca. 1830 tot 1860

- als kunststroming speelt realisme nog steeds een rol

Domineespoëzie

- Nicolaas Beets: van romantiek naar realisme

dominee: schrijft over God, gezin en vaderland

- dominees: 

vaak van lager milieu en door studie theologie hogerop

voelen de doorsnee-Nederlander goed aan

toegankelijke, aansprekende poëzie (sluit aan bij huiskamerpoëzie)

Camera Obscura (1839)

- proza van Nicolaas Beets onder het pseudoniem Hildebrand

- verzameling anekdotes: met humor voert hij rake observaties van karakters uit verschillende sociale rangen op (realistisch)

- voorbeeld is Charles Dickens: meer oog voor armere kringen

https:

Sociaal realisme

- het aan de kaak stellen van sociale misstanden

- J.J. Cremer: Fabriekskinderen (1863)

De keerzijde van de industrialisatie: kinderarbeid

Het 'Kinderwetje van Van Houten' (10 jaar na uitgave): kinderen jonger dan 12 jaar mogen niet werken

https:

Multatuli (ik heb veel gedragen)

- Pseudoniem van Eduard Douwes Dekker

- Ambtenaar in Nederlands-Indië

- Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy (1860)

- Eist aandacht voor de structurele uitbuiting van het Javaanse volk

- Niet anti-koloniaal, wel tegen het cultuurstelsel (vanaf 1830)

Het cultuurstelsel

- om Nederlandse economie uit het slop te halen

- rijstvelden worden opgeofferd voor productie van koffie, thee, suiker en dure kleurstoffen

- gevolg: voedseltekort op Java

- lokale hoofden worden ingezet om de Javanen de wil van de Nederlanders op te leggen

- Met medeweten en goedkeuring van Willem III

Stijl van Max Havelaar

- modern

- meer vertellers:

Max Havelaar (strijdt tegen het kolonialisme)

Batavus Droogstoppel (handelaar in koffie)

Saïdjah en Adinda (voorbeeld van uitbuiting)

Kamervragen, afschaffing cultuurstelsel (10 jaar later), dekolonisatie in 1949

Vroeg modernisme

- het fin de siècle

- breken met burgerlijke tradities

- het ontdekken van een 'nieuwe' werkelijkheid

- avantgardisten - > voorhoede modernisme (tot ver in de 20ste eeuw)

Tachtigers

- De Beweging van Tachtig

- Breken met de traditie van moralistische en religieuze literatuur

- Literatuur is niet meer om van te leren: l'art pour l'art

- Moderne voortzetting van de romantiek

- Poëzie is geen natuurgetrouwe weergave van de werkelijkheid, maar expressief

- Proza is intensivering van het realisme: het naturalisme

Een nieuw geluid

- impressie van de werkelijkheid d.m.v. nieuwe woordkunst

- sensitivisme: openlijke aandacht voor seksualiteit

- interesse voor de menselijke psyche (inzichten uit de biologie en de medische wetenschap)

- de mens als speelbal van de natuur: determinisme (de mens wordt bepaald door erfelijkheid, omgeving en milieu)

- fatalisme: onafwendbaar noodlot

Naturalisme

- determinisme en fatalisme staan centraal (het plot is vaak ontgoocheling)

- hoofdpersonage heeft nerveus temperament

- innerlijk en gevoelens krijgen meer inzage

- ander perspectief: van auctoriaal naar personaal

- stream of consciousness

Nieuwe levensbeschouwingen

Frederik van Eeden - De kleine Johannes (1887)

- bezielde natuur (ontleend aan Spinoza: God en natuur staan naast elkaar)

- Johannes verwerpt de Bijbel

- Van Eeden neemt ook afstand van de wetenschap

- spiritisme, theosofie, boeddhisme

- Door Einstein weer geloof in de wetenschap

Literatuurlijst

Willem Bilderdijk: Ik reikhals naar het graf, een bloemlezing (1881)

De Schoolmeester: De gedichten van den Schoolmeester (1859)

Piet Paaltjens: Snikken en grimlachjes (1867)

Nicolaas Beets: Camera Obscura (1839)

J.J. Cremer: Fabriekskinderen (1863)

Multatuli: Max Havelaar (1860)

Willem Kloos: Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten, een bloemlezing (1880)

Lodewijk van Deyssel: Een liefde (1887)

Louis Couperus: Eline Vere (1889), Noodlot (1890), De stille kracht (1900)

Frederik van Eeden: Van de koele meeren des doods (1900), De kleine Johannes (1887)

Herman Heijermans: Op hoop van zegen (1900)

https: