14/3 5.1 taalverrijking samenstellingen en afleidingen

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 2

Les 2

1. Telefoon in de tas en snel gaan zitten.
2. In stilte pak je je iPad en log in op de LessonUP.
   
3. Draai je iPad om of doe je hoes voor je beeldscherm.
   
4. Pak dan je lesboek, schrift, leesboek en  etui.
   
5. Ga lezen.
   

Samenstellingen & afleidingen

Taalverrijking 5.1

Planning

• Lezen (al gedaan)
• Instructie/quiz
  
• Werken 

Nakijken

Staat in Magister, bij dit uur: Voeg jezelf ook toe aan de klas op Leswijs: Niet toegevoegd = niet kunnen nakijken!!

https://leswijs.learnbeat.nl/join/9RX5PM

Leren voor de toets

Theorie moet je kennen = leren

Theorie moet je kunnen toepassen in opdrachten  = oefenen

Vanuit de theorie uitleg kunnen geven bij jouw antwoorden = oefenen en leren

Type vraag en opdracht kennen en kunnen beantwoorden = oefenen en kijken naar je nagekeken en verbeterd werk.

Hoe?

Maak de voortgangstoetsen, maak eventuele extra oefenopdrachten, maak (online) nogmaals de gemaakte opdrachten, oefen op Cambiumned, maak flitskaarten (op papier of in StudyGo of Quizlet) en oefen daarmee, maak een memory of dominospel (met antwoordmodel) en speel het met anderen, etc.

Leren voor de toets

Leertips:

1. Tijd: beter elke dag een twintig/dertig minuten, dan twee uur een dag van tevoren.
   
2. Wissel maken en leren af. Zorg dat je leren niet alleen doet door te lezen, maar doe iets actiefs met de lesstof.
3. Neem na 30 minuten een pauze van 5 minuten (en ja, ga dan even lekker op je telefoon of pak iets lekkers)
4. Aandacht: laat je niet afleiden door je iPad, telefoon of iets/iemand anders.
   
5. Interesse: Ook al is het misschien niet het meest leuke vak, probeer nieuwsgierig te zijn naar hoe een regel of vaardigheid werkt, hoe je het moet gebruiken en waarom je het moet leren.

Op deze manier kan de nieuwe informatie in je lange termijngeheugen worden opgeslagen en is de basis voor de volgende keer goed gelegd. 

Leerdoelen

Aan het einde van deze les:

• weet je wat een afleiding is; 
• weet je wat een samenstelling is; 
• weet je hoe je samenstellingen schrijft; 
• weet je wat de betekenis van diverse woorden is. 

Er volgen nu een paar voorbeelden waarbij er een foutje is gemaakt bij het (niet) samenstellen van woorden. Kan je de fout ontdekken? 

Noteer hoe het woord/de woorden wél geschreven moet(en) worden.

Hier zijn er twee!

Samenstelling

- Regel: Hoe lang het woord ook wordt, je schrijft het altijd aaneen.

(fietsbandventieldopje)

- Soms zijn er tussenletters nodig, zoals -s of -en.

(Stationsweg, pruimenjam)

Samenstelling

Een samenstelling is het samengaan van twee aparte woorden. De woorden ‘les’ en ‘boek’ worden samen ‘lesboek’. Een samenstelling schrijf je zoveel mogelijk aan elkaar:

• het dolfijnenbad
  
• de beukenhouten pingpongtafel
  
• drieënveertighonderd proteststemmers
  
• de buitengewone blindedarmontsteking
  
• de eerstelijnsgezondheidszorg
  

Samenstelling

Samenstellingen met een voorzetsel schrijf je ook aan elkaar:

• waarover
  
• eraan
  
• waarin
  
• eromheen
  
• ervoor
  
• daartussenin

Je schrijft: denk eraan dat, let erop dat.

Invloed Engels

Invloed Engels

De regel is helder: je schrijft schooldag en niet school dag. Toch worden samenstellingen steeds vaker geschreven met een spatie ertussen. Deze fout ontstaat waarschijnlijk onder invloed van het Engels. In het Engels schrijf je samenstellingen vaak wél met een spatie: school day.

school book - schoolboek

school holidays - schoolvakantie

Uitzonderingen: gebruik koppelteken

Koppelteken

Wanneer er kans is op een uitspraakprobleem (of een leesprobleem) gebruik je een koppelteken. -->> Je gebruikt dus een koppelteken in samenstellingen tussen klinkers die je ook samen kunt uitspreken, de zogenaamde 'botsende klinkers'. 

--> Klinkerbotsing betekent dat er twee klinkers naast elkaar staan die je als één klank kunt lezen, terwijl ze bij verschillende lettergrepen horen. 

Bij samenstellingen met een aantal klinkers achter elkaar:

• stageplaats en stage-uren
  
• nadoen en na-apen
  
• nettowinst en netto-opbrengst
  
• saladedressing en salade-eter
  

Je gebruikt het koppelteken

• om leesfouten te vermijden bij klinkerbotsing:

zo-even, stage-uren, radio-omroep, na-apen, tosti-ijzer
- ee - aa - oo - uu - ii - ie - ei - ij - au - ou - oe - ui

• in samenkoppelingen, die anders onoverzichtelijk worden: kant-en-klaarpakket, doe-het-zelver
• bij letters, cijfers, andere tekens, afkortingen en St of Sint: – S-bocht, A4-formaat, @-teken, Sint-Maarten (maar als je een afkorting zonder hoofdletters als woord uitspreekt, komt er geen koppelteken: havodiploma, viproom, pinautomaat);
• 
  

Je gebruikt het koppelteken

• in aardrijkskundige namen met een extra toevoeging
  Noord-Brabant, Zuid-Amerika, Midden-Nederland
• als het tweede deel van de samenstelling een hoofdletter heeft:

     – on-Hollands, pro-Amerikaans;

• in samenstellingen van twee gelijkwaardige woorden:

     – zwart-wit, hotel-restaurant.

Koppelteken

Bij samenstellingen met letters, afkortingen en cijfers. Let op: in het geval van een samenstelling met een afkorting gebruik je het koppelteken alleen wanneer je de afkorting niet als één woord uitspreekt. Je gebruikt het dus niet bij havoleerling, maar wel bij mbo-student:

• vwo-leerling
  
• d-snaar
  
• 12-letterige code
  
• X-benen
  
• 120-tal
  

Koppelteken

Bij samenstellingen met ‘ex’ en ‘oud’:

• ex-vriend
  
• oud-leerling

Koppelteken

Bij samenstellingen met aardrijkskundige namen:

• Zuid-Amerika
  
• Zuidoost-Gelderland
  
• Amsterdam-Oost
  
• Noord-Hollander
  

Koppelteken - weglatingsstreepje

Je noteert ook een koppelteken bij samenstellingen die een deel van het woord weglaten --> het streepje staat dan voor het weggelaten woord:

• slaap- en waakritme
  
• in- en uitgang
  
• schoolgangen en -lokalen
  
• voor- en nadelen
  
• wintertruien en -broeken
  

Weglatingsstreepje

Als je een deel van een woord weglaat,  dan gebruik je een weglatingsstreepje voor het woord dat je weglaat. 

• Als je het eind van het woord weglaat, komt het streepje bij het eerste woord aan het eind, bijv. in- en uitvoer.
• Als je het begin van het woord weglaat, komt het streepje aan het begin van het tweede woord, bijv. damesjassen en -jurken.
• Je gebruikt geen weglatingsstreepje als je een heel woord weglaat: dure (oorbellen) en goedkope oorbellen.

Afleiding

Een afleiding bestaat uit een basiswoord, dat zelfstandig kan bestaan, met daarbij een voorvoegsel of achtervoegsel. 

Je kunt deze onderdelen niet losschrijven, in tegenstelling tot bij een samenstelling.

vreemdeling 

vreemd = zelfstandig, maar -eling is niets.  

verkleinwoorden = afleiding

Verkleinwoorden zijn ook afleidingen.

boekje -> boek   je

wandelingetje -> wandeling   etje

rij + examen

1. rij examen
2. rijexamen
3. rij-examen

In het woord
'bijna+ botsing'
moet een koppelteken geplaatst worden.

1. Juist
2. Onjuist

In het woord
'T+ shirt'
moet een koppelteken geplaatst worden.

1. Juist
2. Onjuist

Wat is goed?

1. Rode en - witte rozen
2. Rode - en witte rozen
3. Rode en witte rozen
4. Rode rozen en witte rozen

Noteer het weglatingsstreepje op de juiste plek:

wielerwedstrijden en hardloopwedstrijden

Werk voor de deze les (als er tijd over is) + huiswerk: 

Online: taalverrijking 5.1, inleiding + deel 1: 1 t/m 9

Wat  niet af is = huiswerk

Klaar = lezen uit je leesboek

Cambiumned

Uitleg en oefeningen over samenstellingen en de tussenletters

KLIK HIER!!