5.2 'Ontdekkers' van 'nieuwe' werelden

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

5.2 'Ontdekkers' van 'nieuwe' werelden

Herhaling

Renaissance

Middeleeuwen

Mensbeeld renaissance 

Wereldbeeld renaissance 

Heroriëntatie klassieke oudheid

Wereldbeeld middeleeuwen

Humanisten

Wetenschappers van de renaissance

De nieuwsgierige en kritische mens, die zich op zoveel mogelijk terreinen ontwikkelt 

Memento mori

Carpe Diem

Realistisch, perspectief, goede verhoudingen, niet alleen religieus

Kenmerken aspecten

18 Het begin van de Europese overzeese expansie.

19 Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

20 De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke Oudheid.

21 De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke Kerk in West-Europa tot gevolg had.

22 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

Leerdoelen (kun je gebruiken voor samenvatting)

• Je kent de economische, politieke en religieuze motieven voor ontdekkingsreizen en kolonisatie.
• Je weet hoe in de 16e eeuw de kolonisatie van Midden- Amerika door de Spanjaarden verliep.
• Je kunt de gevolgen van de ontdekkingsreizen voor de inheemse bevolking van Amerika en de Europeanen beschrijven.
• Je kunt beschrijven hoe het wereldbeeld van de Europeanen veranderde door de combinatie van ontdekkingsreizen en kolonisatie.
  

Noteer de ontdekkingsreizigers die je kent

Welke ontdekkingsreizigers ken je?

Wereldbeeld rond 1450

• Het wereldbeeld rond 1450 beperkte zich tot Europa, Noord- Afrika en kleine delen van Azië. 
• In de late middeleeuwen werd de handel steeds internationaler. 
• In Brugge kwamen producten uit Azië en Noord-Afrika via handelaren uit Venetië en Genua, handelaren uit Noord-Europa brachten er producten uit het Noord- en Oostzeegebied naartoe-> handelsknooppunt.  
• Rond 1450 was de kaart van het Middellandse Zeegebied redelijk  gedetailleerd, in tegenstelling tot de wereldkaart. Deze kaart was nog verre van nauwkeurig of betrouwbaar.
  

Middeleeuwse kaart

Laat-Middeleeuwse kaart: Het zuiden ligt boven op deze kaart, Europa ligt rechtsonder. 

Kaart van net na de ontdekking van Amerika

Kaart van Plantius 1592

Waarom op reis?

• Handel over land werd duurder door tussenhandel. 
• Technische mogelijkheden: betere schepen en navigatiemiddelen (kompas, sextant, astrolabium) 
• Zoeken naar mythische landen

Portugezen gaan eerst

• Zelf handelen met Azië zou goedkoper zijn dan handelen met Ottomanen.
• Handelen over land was onmogelijk, omdat de Arabieren/ Ottomanen de landroute in handen hadden.
• De Portugezen gingen op ontdekkingsreis om Indië te vinden. In het begin bleven ze langs de Afrikaanse kust, maar gedurende de jaren kwamen de Portugezen steeds verder.

Portugezen in India

• Vasco da Gama de eerste die India bereikt > moeizame onderhandelingen daar, weinig goederen mee terug naar Portugal.
• Twee van de vier schepen vergaan op de terugweg, grote ramp. Matrozen ziek door scheurbuik.
• Toch: grote winst uit de producenten die wel terugkomen, nieuwe expeditie gepland door Cabral. 
• Tijdens de expeditie van Cabral 'per ongeluk' Brazilië ontdekt en geclaimd.

India en Kapitaal

• In Indië steeds meer geweld => Portugezen vochten zich een plek in het handelssysteem. 
• Wel het bouwen van Factorijen: de Portugezen bezetten de kustplaatsen en versterkten deze met forten en soldaten.
• Handelsnetwerk werd steeds groter en dus steeds meer winst behaald.
• Slimme kooplieden gingen investeren in expedities naar Indië > ontstaan van Handelskapitalisme => De winst opnieuw investeren om zo nog meer winst te maken.

Spanje volgt Portugal

• Spanje werd heroverd op de Moren => Reconquista 
  
• 1492: De Spanjaarden willen nu de Portugezen gaan volgen.
• Spanje geeft de Italiaan Columbus de opdracht een nieuwe route naar Indië te ontdekken, via het westen.
• Columbus volgt de kaart van Toscanelli

Columbus' succes

• 3 augustus 1492: Columbus vertrekt met drie schepen richting Indië.
• De schepen hebben een christelijk kruis op de zeilen.
• 12 oktober 1492: Columbus gaat aan wal in, wat hij denkt, Indië.
• Bevolking wordt Indianen genoemd, het gebied San Salvador (De Verlosser naar Jezus)
  
• Eind 1492 vaart Columbus terug met nieuws over zijn overtocht.

Wereld verdelen

• In 1494 maken Spanje en Portugal afspraken: het Verdrag van Tordesillas => verdeelde de wereld in tweeën: alles ten westen van de Kaapverdische eilanden was voor Spanje, alles ten Oosten voor Portugal.
• Enkele jaren na Columbus verkende Vespucci de rest van Zuid- Amerika.
• Klein probleempje is wel dat de oostpunt van Zuid- Amerika veel verder oostelijk lag dan de Lijn van Tordesillas.
• Onbedoeld kwam Brazilië zo in Portugese handen.

Conquistadores

• Na de ontdekking van Columbus staken Spaanse avonturiers massaal de Atlantische Oceaan over.
• Deze gelukzoekers noem je Conquistadores > veroveraars.
• Trokken de nieuwe wereld in, veroverde grote gebieden in naam van Spanje.
• Conquistadores wisten vrij makkelijk te winnen > zwaarden, helmen, harnassen, vuurwapens en voor Amerika onbekende ziekten zoals de pokken. 

Azteken

• Rond 1500 wonen er al veel verschillende volkeren in Amerika.
• In het huidige Mexico: de Azteken.
• Toen de Spanjaarden verschenen was dit volk op zijn machtigst. 
• De Azteken waren een hoogontwikkelde cultuur in oppermachtig in Midden- Amerika, ze hadden bijvoorbeeld al grote steden en hadden een bloeiende economie.

Hernán Cortés

• 1519: Azteken kwamen in contact met Hernán Cortés.
• Hij wilde het gebied van de Azteken veroveren voor Spanje.
• Deed dit op een slimme manier > hij werd gezien als een God door de Azteken.
• Hij mocht met zijn leger naar de hoofdstad komen, vanwaaruit hij het Azteekse rijk vernietigde.

Ondergang van de Azteken

• De Spanjaarden maakten gebruiken van de volken die overwonnen waren door de Azteken. 
• Daarnaast hadden de Spanjaarden voordeel van hun vuurwapens, harnassen en paarden. 
• Het grootste gevaar van de Azteken was een onzichtbare vijand, namelijk ziektes die de Spanjaarden meenamen. De inheemse volken stierven massaal aan deze Europese ziektes, zoals bijvoorbeeld mazelen, pokken en de griep.
• Na twee jaar vechten gaven de Azteken zich over, van de hoogstaande cultuur was bijna niks meer over.
  

Inca's

• Ander groot Indiaans rijk: de Inca's in tegenwoordig Chili.
• Inca's hadden al lange verharde wegen voor handel en het leger.
• Geloofde in leven na de dood.

Pizarro overwint het Incarijk

• 1526: de Inca's komen in contact met Francesco Pizarro.
• Spanjaarden zagen dat de Inca's 'rijk' waren > zilver, goud, sieraden, edelstenen.
  
  
• Pizarro wilde het gebied van de Inca's graag veroveren.
• Ontmoeting met de leider, wordt gevangen genomen en uiteindelijk gedood.
• Zonder leiderschap makkelijk de Inca's te verslaan.

Examenvraag

Amerigo Vespucci (1454-1512) maakte in het begin van de zestiende eeuw in opdracht van de koning van Portugal reizen naar Amerika.

Vespucci schreef in zijn brieven aan de koning bewust weinig informatie op over de gevolgde routes.

Geef hiervoor een handelspolitieke reden. (1p)

Correctievoorschrift

maximumscore 1

Kern van een juist antwoord is:

Amerigo Vespucci wilde voorkomen dat kennis over de routes in handen zou komen van concurrenten (waardoor anderen ook toegang zouden krijgen tot de rijkdommen van deze gebieden). 

Examenvraag

Tussen de nieuwe wetenschappelijke belangstelling en de Europese expansie in de zestiende eeuw bestond een verband.

Licht dit verband toe, door uit te leggen:

• waardoor de nieuwe wetenschappelijke belangstelling de Europese expansie bevorderde (2p)

• waardoor de Europese expansie de wetenschappelijke belangstelling bevorderde. (2p)

Correctievoorschrift

maximumscore 4

Een juist antwoord bestaat uit de volgende elementen:

• Een juiste uitleg waardoor de nieuwe wetenschappelijke belangstelling de Europese expansie bevorderde, bijvoorbeeld de nieuwe wetenschappelijke belangstelling leidde tot (her)ontdekkingen op het  gebied van scheepvaart/navigatie waardoor het mogelijk werd overzeese reizen te ondernemen 2 

• Een juiste uitleg waardoor de Europese expansie de wetenschappelijke belangstelling bevorderde, bijvoorbeeld door de ontdekkingsreizen bleek dat de bestaande astronomische kennis niet voldeed voor reizen naar het andere halfrond, waardoor nieuw astronomisch onderzoek nodig was 2

Spanje koloniseert Amerika

• Conquistadores kregen landgoederen in bezit. Indianen moesten werken op deze landgoederen en in de mijnen.
• Deze uitbuiting zorgde voor veel slachtoffers onder de Indianen.
• Er werd gepleit om Indianen te sparen en hiervoor Afrikaanse slaven te gaan gebruiken.
• In 1542 kwam de Spaanse geestelijke De Las Casas met Nieuwe Wetten, daarin stond dat Indianen volwaardige mensen waren die niet mochten worden uitgebuit (mits ze christen waren, anders golden de wetten niet).

Spanje koloniseert Amerika

• In de praktijk werden de wetten genegeerd en ging de uitbuiting van de Indianen gewoon door.
• Maar door de massale sterfte van de Indianen moest er worden gezocht naar een oplossing. 
• Deze oplossing werd gevonden in de Trans- Atlantische Slavenhandel.

Gevolgen

• De ontdekking van Amerika door Columbus had dramatische gevolgen voor de Indianen. 
• De komst van de Spanjaarden kostte zo'n 90% van de Indianen het leven.
• Veel Indianen werden bekeerd tot het christendom, echter niet alle Indianen wilden worden bekeerd.
• De driehoekshandel ontstond, tussen Europa, Afrika en Amerika.
• Vanuit Afrika werden slaven naar Zuid- Amerika gebracht.
• Vanuit Amerika werden naast landbouwproducten ook goud en zilver naar Europa (Spanje) gebracht. Hiermee werden oorlogen gefinancierd.

Gevolgen

• Europa beheerste de wereldhandel en kreeg de winst.
• Spanje verbood andere landen om te handelen met Spaans- Amerikaanse gebieden.
• Nederlanders, Fransen en Engelsen probeerden dit verbod te ontduiken.
• Voor Genua en Venetië  was de ontdekking van Amerika en Azië een ramp. De handelsstromen gingen nu overzee, hierdoor werden Italiaanse steden steeds minder belangrijk. 

Medische encyclopedie van Azteken

De pokken

Examenvraag

In 1552 publiceerde de Spaanse priester Bartolomé de las Casas zijn boek "Beknopt verslag van de vernietiging van West-Indië", waarin hij de behandeling van de inheemse volkeren van Amerika door de Spaanse veroveraars veroordeelde. De las Casas was de eerste bisschop van Chiapas, in het zuiden van Mexico.

Leg uit dat de opvatting van De las Casas verklaard kan worden vanuit zijn achtergrond. (2p)

Voorbeeld van een juist antwoord is:

De las Casas voelde zich als priester / bisschop verantwoordelijk voor het

welzijn van de bevolking, dat door de slechte behandeling door de

Spaanse veroveraars verslechterde / de bekering van de bevolking, die

door de slechte behandeling door de Spaanse veroveraars bemoeilijkt

werd (waardoor hij die behandeling veroordeelde).

De Portugese ontdekkingsreiziger Pêro Vaz de Caminha schrijft, na zijn aankomst in het tegenwoordige Brazilië op 23 april 1500, in een brief aan de Portugese koning Manuel I:

Dinsdagochtend gingen we weer aan land om meer brandhout en water te halen. Er waren weer elegant beschilderde inboorlingen. Cabral (de leider van de expeditie) beval ons dat wij rechtstreeks naar het kruis dat tegen de boom vlak bij de rivier stond, moesten gaan, dat wij moesten knielen en het moesten kussen, zodat de inboorlingen konden zien hoeveel respect wij ervoor hadden. (…)

Ze werken niet, telen geen vee, er is hier geen koe, geen os, geen geit noch enig ander dier dat gewend is aan de levenswijze van de mens. Ze eten slechts knollen die hier overvloedig groeien, en de zaden en vruchten die de bodem en de bomen zelf voortbrengen. (…)

Vandaag, vrijdag 1 mei, gingen we met onze vlag aan land. We begaven ons naar de zuidkant van de rivier, waar de plek ons beter leek om het kruis met de wapenschilden en de vaandels van Zijne Majesteit op te stellen. Vervolgens droeg pater Enrique de mis op. De Indianen die daar waren gingen bij ons zitten of knielen, zoals ook wij deden. (…)

Nicolau Coelho had tinnen kruisen meegebracht, die hij vervolgens stuk voor stuk aan hen uitdeelde. (…)

Dit land dat wij tot de zuidelijke punt hebben bezocht en waarvan we de noordelijke punt vanaf ons schip kunnen zien, moet zo groot zijn dat het een kustlijn van 60 of 65 zeemijlen moet hebben. Het binnenland leek zeer groot. Tot op heden zijn we er niet achter gekomen of er goud of zilver is, of enig ander metaal. Dit land is ongerept en als men het wil benutten, kan men er alles laten groeien, dankzij de zoete wateren die het heeft. Op deze wijze, mijnheer, bericht ik Zijne Majesteit wat ik in dit land heb gezien.

Examenvraag 2011, vraag 10 

Gebruik de bron

Uit dit verslag blijken politieke, godsdienstige en economische motieven van deze ontdekkingsreizigers.

3p Ontleen aan de bron een voorbeeld van elk van deze drie motieven.

maximumscore 3

Voorbeeld van een juist antwoord is:

Politiek motief: de ontdekkingsreizigers willen voor (de koning van) Portugal nieuw land in bezit nemen / een claim leggen op het land, wat blijkt uit het planten van een kruis met de wapenschilden en de vaandels van de

koning / met de vlag aan land gaan 1

Godsdienstig motief: de ontdekkingsreizigers willen het christelijk geloof verbreiden, wat blijkt uit het opdragen van de mis samen met de Indianen / het meebrengen/uitdelen van tinnen kruisjes 1

Economisch motief: de ontdekkingreizigers zijn op zoek naar economisch gewin, wat blijkt

uit hun onderzoek of het land geschikt is voor landbouw / of er goud,

zilver of andere metalen voorkomen