5.4 De opstand

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

5.4 De opstand

Tijd van ontdekkers en hervormers

5.4 De Opstand

Theorie

Ontdekkers en Hervormers (1500-1600)

KA's tijdvak 5:

18. Het begin van Europese overzeese expansie.

19. Het veranderende mens- en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

20. De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke Oudheid.

21. De protestantse reformatie die een splitsing in de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.

22. Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

Vroegmoderne tijd 1500-1800

5.4 De opstand

Leerdoelen

1.  Je kent de economische, politieke en religieuze oorzaken van de Nederlandse Opstand.

2. Je kunt beschrijven hoe uit de Opstand de Republiek der Zeven verenigde Nederlanden ontstond.

3. Je kunt de gevolgen van de opstand voor de bestuurlijke en religieuze verhoudingen in de republiek beschrijven.

Noem een verschil tussen Luther en Calvijn

Katholieke of protestantse kerk?

1. Katholiek
2. Protestants

Noem drie bezwaren tegen de katholieke kerk die bij Luther en Calvijn passen.

Hugenoten zijn......

1. Calvinisten
2. Luthers
3. Katholiek

Welke gebeurtenis uit 1566 zie je hier?

Beeldenstorm

• Onvrede over de katholieke kerk.
• Protestanten halen beelden uit de katholieke kerken (werden vernield). 

Bestuur onder spanning

• Nederland geen eenheidsstaat.
• Veel macht (voorrechten) bij gewesten, steden en adel (privileges). Gevolg: overal verschillende regels.
• Karel V --> centralisatie (Nederlanden regeren vanuit Brussel).
• Uniformering wetgeving van belang. 

• Nederland is geen eenheidsstaat.
  
• Veel macht (voorrechten) bij gewesten, steden en adel (privileges). Gevolg: overal verschillende regels.
  
• Karel V --> centralisatie (Nederlanden regeren vanuit Brussel).
  
• Uniformering wetgeving van belang. Alles hetzelfde! 

Bestuur onder spanning

Waarom is centralisatie nodig voor uniformering van wetgeving?

Bestuur onder spanning

• Nederland geen eenheidsstaat.
• Veel macht (voorrechten) bij gewesten, steden en adel (privileges). Gevolg: overal verschillende regels.
• Karel V --> centralisatie (Nederlanden regeren vanuit Brussel).
• Uniformering wetgeving van belang. 

Hoe uniformering van wetgeving organiseren?

• De Geheime raad (juristen --> Nieuwe wetten en regels opstellen.
• Raad van Financiën (edelen en juristen tegenover elkaar). Juristen --> Algemene belastingmaatregelen. Edelen -->privileges beschermen.
• Raad van State edelen en juristen gaven politieke adviezen.

Bestuur onder spanning

Bestuur onder spanning

• Nederland geen eenheidsstaat.
• Veel macht (voorrechten) bij gewesten, steden en adel (privileges). Gevolg: overal verschillende regels.
• Karel V --> centralisatie (Nederlanden regeren vanuit Brussel).
• Uniformering wetgeving van belang. 

Karel V wilde minder invloed van de edelen.

Wanneer edelman uit de Raad van Financiën of Raad van State stierf, dan werd die vervangen door een jurist.

Staten-Generaal: waarin de landsheer (Karel V) afgevaardigden van de Gewestelijke Staten bijeen liet komen om te overleggen over belastingmaatregelen.

Bestuur onder spanning

Waarom liet Karel V de edelen in de raden vervangen door juristen/

Karel had absolute macht om nieuwe belastingmaatregelen door te voeren.

1. Juist, hij was de landsheer. Er was nog geen democratie.
2. Juist, de centralisatie maakte dat mogelijk.
3. Onjuist, hij moest de Gewestelijke Staten bijeenroepen voor medewerking.
4. Onjuist, de edelen bepaalden en niet de juristen.

Verzet

Verzet

• Karel V streng katholiek --> onderdanen moesten ook katholiek zijn.
  
• Protestantisme beschouwde hij als majesteitsschennis.
  
• 1550 Plakkaat (wet). Doodstraf protestant zijn, praten met protestant, protestantse boeken/geschriften hebben.
  
• Bekend als Bloedplakkaat (ging mensen te ver)

Verzet

Verzet

• 1555 (één jaar na de vrede van Augsburg) Karel V treed af.
• Filips II (zijn zoon) volgt hem op.
• Filips II kende de Nederlanden niet goed.
• Margaretha van Parma landvoogdes.
• In elk gewest stelde Filips II een stadhouder aan als plaatsvervanger.
• Willem van Oranje is een van de stadhouders

Verzet

Verzet

De stadhouder kon de Gewestelijke staten bijeenroepen.

Hij had een klein leger om orde te handhaven.

Filips II fanatiek katholiek.

Willem van Oranje  is tolerant ten opzichte van anders denkenden (protestant opgevoed, later aan het hof katholiek en tijdens de opstand weer protestant).

Verzet

Verzet

Onvrede over godsdienstvervolgingen.

Smeekschrift bij de landvoogdes (Margaretha van Parma).

Inhoud smeekschrift: vervolging ketters  matigen en Gewestelijke staten bijeenroepen voor overleg.  Landvoogdes geeft toe. 

Het zijn slechts bedelaars (gueux) mevrouw.

Geuzen wordt een eretitel..

Smeekschrift

aangeboden door edelen

Wat voor invloed had het smeekschrift op de radicale protestanten? Leg uit.

Hagenpreken

• Smeekschrift --> meer godsdienstvrijheid.
• Gevluchte protestanten terug naar de Nederlanden.
• Hagenpreken (kerkdienst in de open lucht).
• Hagenpreek 1566 --> Beeldenstorm. 
• Georganiseerd door radicale calvinistische predikanten.
• Daarna weer halfjaar rust.
• Filips II woedend --> Alva naar de Nederlanden gestuurd

Hagenpreken

• Smeekschrift --> meer godsdienstvrijheid.
• Gevluchte protestanten terug naar de Nederlanden.
• Hagenpreken (kerkdienst in de open lucht).
• Hagenpreek 1566 --> Beeldenstorm. 
• Georganiseerd door radicale calvinistische predikanten.
• Daarna weer halfjaar rust.
• Filips II woedend --> Alva naar de Nederlanden gestuurd

Smeekschrift --> meer godsdienstvrijheid.

Gevluchte protestanten terug naar de Nederlanden.

Hagenpreken (kerkdienst in de open lucht).

Hagenpreek 1566 --> Beeldenstorm.

Georganiseerd door radicale calvinistische predikanten.

Daarna weer halfjaar rust.

Filips II woedend --> Alva naar de Nederlanden gestuurd

Hagepreken

IJzeren hertog

Maatregelen Alva:

• Raad van Beroerten om Beeldenstormers en ketters te straffen (Bloedraad in volksmond)
• elfhonderd doodvonnissen, 10.000 verbanningen.
• Bezittingen veroordeelden in beslag genomen.
• Alva de Tiende penning om leger te kunnen betalen.
• Niet ingevoerd, maar wel hoog bedrag gevorderd (belasting)

Stelling: "Zonder de Beeldenstorm en Alva was er geen Nederlandse Opstand geweest".
Eens of oneens met de stelling? Onderbouw je mening met argumenten.

Willem van Oranje

• Geboren in Dillenburg Duitsland (protestant)
• Erfde Orange (Frankrijk) en mocht aan het hof van Karel V. Voorwaarde: hij moest katholiek worden.
• Kreeg leidinggevende functies.
• Werd onder Filips II stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht (hoogste edelman).
• Was tegenstander van centralisatie en bloedplakkaten. 

Bedenk waarom Willem van Oranje vanuit zijn opvoeding en achtergrond tegen de bloedplakkaten was.

Waarom was Willem van Oranje tegen het steeds meer gecentraliseerde bestuur?

Willem van Oranje vlucht naar Duitsland

(Heilige Roomse rijk)

Dillenburg

Willem van Oranje

• Na Beeldenstorm probeerde Willem van Oranje in Antwerpen godsdienstvrede te herstellen.
• Doel: protestanten en katholieken moesten elkaar met rust laten.
• Komst van Alva --> Willem vlucht naar Duitsland (Dillenburg)
• Egmond en Hoorne onthoofd. 

Na Beeldenstorm probeerde Willem van Oranje in Antwerpen godsdienstvrede te herstellen.

Doel: protestanten en katholieken moesten elkaar met rust laten.

Komst van Alva --> Willem vlucht naar Duitsland (Dillenburg)

ALs voorbeeld worden de graven van Egmond en Hoorne onthoofd. 

Willem van Oranje

Onthoofding Egmond en Hoorne

Hoge edelen, betrokken bij het Smeekschrift

Willem van Oranje wil zijn bezit terug.

Financiert opstand (1568-1572).

Opstand niet succesvol.

1572 keerpunt watergeuzen veroveren Den Briel.

Andere Hollandse en Zeeuwse steden kiezen kant opstand.

Willem van Oranje legert zijn troepen in Holland.

De opstand breidt zich verder uit

Willem van Oranje met zijn in het opstandige gebied.

Alva reageert met terreur.

Alva veroverde Mechelen, Zutphen en Naarden, de soldaten van Alva zijn plunderend en moordend bezig.

Haarlem overgave na lange belegering. Gevolg massamoord van de Spaanse soldaten. 

De opstand breidt zich verder uit

Moorden en plunderen van Alva was bedoeld om opstandelingen af te schrikken.

Tegenovergestelde reactie. Steden Alkmaar en Leiden hielden vol (bang om uitgemoord te worden).

Alva trekt zich terug 

De opstand breidt zich verder uit

Leiden hield stand. Einde belegering.

Spaanse furie Antwerpen

Soldaten Alva krijgen een jaar lang geen soldij (loon).

Zij plunderen Antwerpen  (moord en brandstichting op grote schaal).

Gevolg: Pacificatie van Gent (1576) Afgevaardigden van de Gewesten spraken af dat ze samenwerkten om Spaanse soldaten aan te pakken (Geen Spaanse furie meer).

Pacificatie: Godsdienstvrede katholieken en protestanten zouden elkaar met rust laten.

Vervolg opstand

vervolg van de Opstand

1580 Filips II verklaard Willem van Oranje vogelvrij

1581 Acte van Verlatinghe

1584 Balthasar Gerardts vermoord Willem van Oranje in de Princenhof in Delft. 

1588 Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

Plakkaat van Verlating

De Staten verklaarden dat hun vorst, Filips II, deze vrijheden en rechten had geschonden en verklaarden hem vervallen van de troon. 

Zijn troon werd verlaten verklaard. 

Het werd verboden zijn zegel en naam te gebruiken.

1584 Moord op Willem van Oranje

hier stopt tijdvak 5...

De Opstand gaat echter nog door in het volgende tijdvak, dus als je denkt: 'Mevrouw er was toch nog veel meer, het 12 jarig bestand, Frederik Hendrik, Johan van Oldebarnevelt enzo...?'

 Dan heb jij gelijk, maar dat komt dus nog ;) 

Op de volgende slide een heel overzichtelijk filmpje over de Nederlandse Opstand

TIP