Werkvormen: Het visgraat-diagram

• Engels
• Geschiedenis
• +2
• Basisschool
• Beroepsopleiding
• Middelbare school
• Praktijkonderwijs
• Speciaal Onderwijs
• Voortgezet speciaal onderwijs

Introduction

Het Visgraat-diagram, ook bekend als de Ishikawa-methode, is een krachtige manier van onderzoekend en analyserend leren in het onderwijs. Deze visuele werkvorm helpt leerlingen om complexe vragen stap voor stap te ontrafelen door oorzaken logisch te ordenen en verbanden te leggen. Door samen te werken en gericht te analyseren, leren ze niet alleen kritisch denken, maar ook structuur aanbrengen in hun redeneringen. Het Visgraat-diagram brengt verdieping in de les en maakt voor elk vak analyseren in de klas concreet, visueel én actief.

Instructions

Wat is het?

In het Visgraat-diagram wordt een duidelijke onderzoeksvraag als startpunt genomen. Aan de hand van een visvorming model, brengen je leerlingen mogelijke oorzaken in beeld (de graten). Door deze oorzaken te groeperen en onder te verdelen (de kleine graatjes), ontstaat een helder schema dat laat zien hoe verschillende factoren met elkaar samenhangen (aan de ruggengraat).

Deze werkvorm bevordert analytisch denken, samenwerking en het stellen van verdiepende vragen. Leerlingen worden uitgedaagd om verder te kijken dan het eerste antwoord en ontwikkelen een scherpere blik op het onderwerp. Voor docenten biedt het een concrete methode om onderzoekend leren te begeleiden en leerlingen actief bij de les te betrekken.

Wat is de kracht van het Visgraat-diagram?

Allereerst werkt de visuele opbouw van het diagram abstracte problemen concreet en bespreekbaar. Dit draagt bij aan visueel en betekenisvol leren. Het model leent zich prima voor samenwerkend leren: 

• Geef ieder groepje een eigen vraagstuk waar zij een diagram voor uitwerken. Uiteindelijk presenteren alle groepjes hun model en de conclusie van hun onderzoek.
• Of laat elk groepje leerlingen uit zich te verdiepen in één graat van jullie overkoepelende vraag. Klassikaal vul je het diagram in en kijk je naar de categorieën en bijbehorende oorzaken. Welke conclusie trekt de klas al geheel? Hadden de diverse groepjes dit tijdens hun analyse verwacht?

Door oorzaken zorgvuldig te categoriseren en structureren, ontwikkelen je leerlingen inzicht in complexe vraagstukken. Dit proces van oorzaak-gevolg analyse helpt hen hoofd- en bijzaken te onderscheiden, wat zorgt voor meer overzicht en grip op de leerstof.

Daarnaast past het visgraat-diagram moeiteloos binnen onderzoekend leren en is het breed inzetbaar binnen het curriculum – van economie tot biologie, van maatschappijleer tot techniek. Of je nu werkt aan kritisch denken, begripsvorming of reflectie, deze analytische en activerende werkvorm brengt verdieping en betrokkenheid in elke les.

Hoe maak je het?

Je kiest een vraagstuk of probleem dat je met leerlingen wilt analyseren. Je kan denken aan vragen als: Waarom blijft vapen populair bij jongeren?, Wat veroorzaakt het verlies aan biodiversiteit? of Waardoor ontstaat inflatie?

Je kan starten met gewone slide waar je het model van een visgraat op plaatst.

Vervolgens zijn de stappen eenvoudig:

1. Kop van de vis: Formuleer het centrale verschijnsel of het vraagstuk van je les.
   Is het vraagstuk voor je leerlingen te breed? Begin dan met een deelvraag en werk meerdere, kleine visgraat-diagrammen uit.
2. Zijgraten: Bepaal 4 tot 6 hoofdcategorieën. Dit kunnen standaardcategorieën zijn (mens, methode, omgeving, materiaal) of vakspecifiek (zoals sociaal, biologisch, economisch).
   Geef vaste categorieën of laat leerlingen deze zelf bepalen. In dit laatste geval zou je een woordweb als uitgangspunt kunnen nemen. De leerlingen leveren de categorieën aan die zij bij het onderwerp vinden passen. Bespreek en versleep de antwoorden klassikaal (zie het voorbeeld voor Nederlands in deze les).
   Zijn er misschien ook al oorzaken aangeleverd? Maak het bespreekbaar en overleg met de leerlingen: Is dit een categorie of een oorzaak? Hoe maak je dat onderscheid? Onder welke categorie valt deze oorzaak? 
3. Kleine graatjes: Laat leerlingen per categorie oorzaken zoeken. Ze noteren deze op de bijbehorende graat.
4. Staart van de vis: Bespreek en analyseer. Welke oorzaken zijn dominant? Wat valt op? Welke oorzaken beïnvloeden elkaar?
   Varieer in het eindproduct. Is het diagram het product dat leerlingen via een fotovraag kunnen aanleveren? Of is een poll met daarin de mening over het vraagstuk de evaluatie? Uiteraard kan je je leerlingen ook een adviesrapport, presentatie of poster laten maken waar hun visgraat-diagram de basis van is.

Om je slide overzichtelijk te houden, is het raadzaam je informatie in het diagram in hotspots te plaatsen. Zo voorkom je óf een onleesbaar diagram óf het gebruik van te kleine letters die achter in het lokaal niet meer te lezen zijn.

Hoe werkt het in de les?

Het visgraagt-diagram is flexibel en sluit aan bij verschillende lesfasen en leerdoelen.

• Vooraf: Start met een centrale vraag of probleemstelling die past bij je leerdoel. Denk aan een prikkelende casus of actuele situatie die leerlingen uitnodigt tot nadenken. Je activeert de voorkennis van je leerlingen en je betrekt hen direct bij je les.
• Oefenen: Zet je leerlingen na je instructie aan het werk met een vraagstuk dat aansluit op jouw leerdoel. Geef bijvoorbeeld categorieën die nieuw geleerde begrippen bevatten, laat leerlingen verbanden leggen of laat hen probleemoplossend denken met de lesstof die je hen net hebt gegeven.
• Evaluatie: Zet eens een visgraat-diagram in om een periode of les af te sluiten. Denk aan een centrale vraag als: Waarom bevorderde het lesplan van de afgelopen periode wel/niet onze motivatie?, Waarom kon ik deze les mijn aandacht wel/niet vasthouden? Door de resultaten klassikaal te bespreken, geef je leerlingen inzicht in hun leerproces. Ben je bereid jouw lessen aan te passen naar de inzichten die uit diagram naar voren kwamen? Dan geef je jouw leerlingen om een mooie manier ook autonomie ook autonomie over hun leerproces.

Kies bewust wat je met de werkvorm wilt bereiken: wil je dat leerlingen vooral oorzaken ontdekken, verbanden leggen, of toewerken naar een oplossingsgerichte stap? Door deze keuze te koppelen aan je lesdoel, maak je de inzet van het visgraat-diagram doelgericht en betekenisvol.

Werk je zonder devices?
Zet het vraagstuk dan centraal in een slide en laat je leerlingen een leeg visgraat-diagram invullen met post-its. Op die manier blijven de aangeleverde oorzaken verplaatsbaar tussen de categorieën en is er een mooi klasgesprek te voeren.

1. Grondwet en grondrechten

(

(

)

)

)

(

Het Visgraat-diagram

Werkvormen

1. Grondwet en grondrechten

(

(

)

)

)

(

De kop - het probleem of de gebeurtenis

?

De graat (ruggengraat) - de lijn waar alle oorzaken op uitkomen

?

De zijgraten - hoofdoorzaken (bijv. inhoud, cultuur, mensen, tijd)

?

De kleine graatjes - concrete voorbeelden of redenen

?

De staart - de conclusie. Wat is volgens jou de belangrijkste oorzaak of reden?

?

Hoe werkt een 'visgraat'-diagram?

Hoe maak je het?

1. Teken de vis: een horizontale lijn in het midden (de rug), een kop aan het uiteinde, en 4–6 schuine lijntjes aan de zijkanten (de graatjes).
2. Schrijf het probleem of effect in de kop.
3. Bedenk samen de hoofdcategorieën van oorzaken. Die zet je op de graatjes.
4. Denk na over wat bij elke categorie hoort. Schrijf de oorzaken op de kleine lijntjes.
5. Trek je conclusie: wat is volgens jullie de belangrijkste oorzaak?

Voor de docent

Officieel hoort het visgraatdiagram met de kop rechts te staan en werk je van rechts naar links.
Er is in deze les bewust gekozen dit om te draaien, om de leesrichting voor de leerlingen logisch te houden.
Het diagram is in deze les dus gebaseerd op het visgraat-diagram van Ishikawa, maar geen traditionele uitwerking.

Oorspronkelijk werkte de techniek als volgt:
Rechts: het effect of het probleem

Van rechts naar links: je onderzoekt systematisch de oorzaken, categorie voor categorie.

1. Grondwet en grondrechten

WAAROM

reacties

?

roept dit kunstwerk zoveel

Maak een visgraat-analyse

met als kopvraag

Waarom riep/roept dit werk zoveel reacties op?

🖼

op

📌

🎨

📢

🕰

💡

Wat is het oordeel na jullie analyse?

🏁

Doel: Leerlingen analyseren aan de hand van het visgraatmodel waarom kunstwerken maatschappelijke opschudding kunnen veroorzaken.

Lesopzet:

• Intro: Laat voorbeelden zien van controversiële kunst (Banksy, Ai Weiwei, shock art).
• Vraag op de ‘kop van de vis’: Waarom roept dit kunstwerk zoveel discussie op?
• Categorieën (graatlijnen): Thema, beeldtaal, context, media, cultuur, intentie kunstenaar.
• Actie: In groepjes analyseren leerlingen één kunstwerk en vullen het diagram in.
• Afsluiting: Presentatie van diagrammen + klassikale discussie: wat maakt kunst grensverleggend?

Resultaat: Leerlingen kunnen verklaren waarom kunst controversieel kan zijn en welke factoren daarin een rol spelen.

Met devices:

Laat de leerlingen op één device het kunstwerk uitkiezen en laat hen samen de vragen beantwoorden en het visgraat-diagram invullen.

Zonder devices:

Laat de leerlingen een kunstwerk kiezen en

1. Grondwet en grondrechten

Klik op de hotspots: je vergroot het kunstwerk en krijgt extra informatie.

?

WAAROM

reacties

roept dit kunstwerk zoveel

op

🦶🏼

✂️

⛲️

🏺

Voor de docent:

Bepaal zelf in hoeverre je de kunstwerken eerst klassikaal bespreekt.

Vraag leerlingen naar hun mening:

• Is dit in jouw ogen kunst? Waarom wel/niet?
• Welk kunstwerk vind jij het meest spraakmakend? Waarom?
• Welk kunstwerk spreekt jou het meest aan? 
• Welke kunstenaar is er het best in geslaagd zijn boodschap uit te dragen in zijn werk?

?

WAAROM

roept dit kunstwerk zoveel

reacties

op

Wat is volgens jullie de belangrijkste oorzaak dat dit kunstwerk zoveel losmaakte?

1. Grondwet en grondrechten

Waarom mislukt een chemische reactie soms?

Kopvraag: Waarom lukt een chemische reactie soms niet?

🧪

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

___ .

__________________________

⏱️ tijd

🧑🏽‍🔬 menselijk handelen

🫧 gebruikte stoffen

⚖️ concentratie

🌡️ temperatuur

Doel: Leerlingen analyseren op basis van theorie en praktijk wat mogelijke oorzaken zijn van een niet-geslaagde of tegenvallende reactie in een practicum.

Lesopzet:

Intro suggestie: Korte demonstratie van een reactie die niet verloopt zoals verwacht.

Vraag op de ‘kop van de vis’: Waarom werkt deze chemische reactie niet zoals voorspeld?

Categorieën: Temperatuur, concentratie, gebruikte stoffen, menselijk handelen, materiaal, tijd.

Actie: Leerlingen vullen in duo’s een fishbone in na (eigen of demonstratie) practicum.

Afsluiting: Terugkoppeling: welke oorzaken kwamen het vaakst terug?

Resultaat: Leerlingen leren 'oorzaak & gevolg'-denken toepassen in experimentele situaties.

Waarom spreekt deze tekst ons wel/niet) aan?

Opbouw

2

Inhoud

1

Personages

4

Doelgroep

5

Taalgebruik

3

Emotie

6

Doel: Leerlingen onderzoeken waarom een literaire tekst of opiniestuk wel of niet overtuigt of raakt.

Lesopzet:

• Intro: Voorlezen of klassikaal lezen van een kort fragment (bijv. column, romanfragment, spoken word).
• Vraag op de ‘kop van de vis’: Waarom spreekt deze tekst ons wel/niet aan?
• Categorieën: Taalgebruik, opbouw, inhoud, stijlfiguren, doelgroep, emotionele lading.
• Actie: Klassikaal vullen leerlingen in het woordweb woorden/redenen in. Samen versleep je de antwoorden naar de juiste categorie.
• Afsluiting: Wat vinden we als klas van de tekst? Wat was de doorslaggevende reden voor deze mening? Wat had de tekst leuker/interessanter/mooier gemaakt?

Resultaat: Leerlingen leren literaire en retorische analysevaardigheden in te zetten met een visueel denkkader.

In de toekomst willen we meer van dit soort teksten.

😒🙁😐🙂😃

1. Grondwet en grondrechten

(

(

)

)

)

(

Vind meer inspiratie op ons Inspiratiekanaal.

Alle werkvormen van LessonUp vind je op het gloednieuwe kanaal WoW. 

Werkvormen