Jong & Oud (6e) Samenvatting

• Economie
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Speltheorie

De speltheorie is een techniek om situaties met strategische interacties tussen verschillende beslissingnemers te analyseren en de uitkomst te voorspellen.

Speltheorie (gevangenendilemma)

• 2 criminelen (Xavier en Yoshi) hebben een bank beroofd
• gaan ze bekennen of ontkennen?
• onderstaande payoff-matrix geven de gevangenisstraf aan, hoe lees ik dit?
• wat zou Xavier doen?, en wat zou Yoshi doen?
• gaan ze samenwerken?

		Yoshi
		Bekennen	Ontkennen
Xavier	Bekennen	8 / 8 jaar	0 / 10 jaar
	Ontkennen	10 / 0 jaar	1 / 1 maand

Meelifter / Dominante strategie

Wat zou Xavier doen?

• als Yoshi bekent, dan kan Xavier het beste ook bekennen (want 8 jaar < 10 jaar)
• als Yoshi ontkent, dan kan Xavier het beste bekennen (want 0 jaar < 1 maand), Xavier is dan een Meelifter (freerider)
• voor Xavier is bekennen de Dominante Strategie, en voor Yoshi ook!

		Yoshi
		Bekennen	Ontkennen
Xavier	Bekennen	8 / 8 jaar	0 / 10 jaar
	Ontkennen	10 / 0 jaar	1 / 1 maand

Uitkomst

• door de Dominante Strategie van beiden zal de uitkomst dus zijn dat beiden bekennen, dit is een Nash-evenwicht (spelers kunnen opbrengst niet verbeteren door zelf te veranderen)
• het is een Gevangenendilemma (speltheorie) want de uitkomst is voor beiden suboptimaal
• met een Bindende Afspraak zouden ze kunnen samenwerken, beiden ontkennen!

		Yoshi
		Bekennen	Ontkennen
Xavier	Bekennen	8 / 8 jaar	0 / 10 jaar
	Ontkennen	10 / 0 jaar	1 / 1 maand

Dominante strategie

Er is sprake van een dominante strategie wanneer een speler altijd kiest voor dezelfde strategie, ongeacht wat de andere partij doet.

In welke variant(en) is er bij beide spelers sprake van een dominante strategie? Verklaar je antwoord.

• matrix 1: beide spelers kiezen steeds voor géén korting
• matrix 3: beide spelers kiezen steeds voor wél korting
• matrix 4: A kiest steeds voor géén korting, B kiest steeds voor wél korting

Ze hoeven niet allebei steeds hetzelfde te kiezen om een dominante strategie te hebben (zie matrix 4)!

I                            

I                                  

I              

I                                                     

I                                 

I                                                     

I              

I                                                

Gevangendilemma

Er is sprake van een gevangenendilemma wanneer twee spelers een dominante strategie hebben, maar waarbij het nash-evenwicht suboptimaal is. Beide spelers kunnen alleen beter worden als ze beiden van actie veranderen.

Bij welke variant(en) is er sprake van een gevangenen-dilemma? Verklaar je antwoord.

• matrix 3: beide spelers kunnen beter worden, maar niet door zélf van actie te veranderen
• matrix 1: er is wel sprake van een dominante strategie, maar er is sprake van een optimale uitkomst, dus geen gevangenendilemma
• matrix 4: beide spelers moeten in een niet-optimale uitkomst zitten, voor bedrijf B is het nash-evenwicht echter optimaal, dus geen  gevangenendilemma

I                            

I                                  

I              

I                                                     

I                                 

I                                                     

I              

I                                                

Levensfasen

• kinderfase
  
• ouderfase
• grootouderfase 

Jongeren en geld

• Zakgeld?
  
• Kleedgeld?
  
• Baantjes?
  

Geld = keuzes maken!

Uitgeven (consumeren) of sparen?

Het bedrag dat je niet consumeert, spaar je.

Sparen en lenen

Ruilen over tijd:

• Sparen = uitstellen van Consumptie naar de toekomst.
• Lenen = vervroegen van consumptie.

Geld lenen kost geld : Rente betalen!,

en de schuld moet je ook weer aflossen.

Rente op je spaarrekening = beloning voor het uitstellen van consumptie.

Sparen en lenen

1. Waarom ruil je over tijd als je spaart of leent?

• je stelt consumptie uit bij sparen
• of je vervroegt consumptie bij lenen

2. Wat is de prijs van sparen?, en wat levert het op?

• prijs: uitstellen consumptie en inflatie
• sparen levert rente op

3. Wat is de prijs van lenen?, en wat levert het op?

• prijs: rente betalen
• lenen levert vervroegde consumptie op

Stroom- en voorraadgrootheid

Een grootheid is iets wat je kunt meten.

• Stroomgrootheid: meet je over een bepaalde periode

       voorbeelden: “Mijn inkomen is 2.000 euro per maand.”

                                    "Er stroomt 6 liter water per minuut uit de kraan."

• Voorraadgrootheid: meet je op een bepaald moment 

       voorbeelden: "Ik heb 5.000 euro spaargeld.”

                                    "Er zit 100 liter water in de badkuip."

Belastingschijven (box 1)

Voor 2025 hebben we in box 1 (Inkomen uit werk en woning) 3 belastingschijven. Wat valt je op?

• hoe hoger je inkomen hoe hoger percentage belasting je over je hogere inkomen betaalt (= progressief belastingstelsel!, het gemiddelde belastingtarief stijgt bij een hoger inkomen)

Te betalen inkomstenbelasting

Draagkrachtbeginsel

Nederland

Belastingstelsels

Nederland

Progressief belastingstelsel

Draagkrachtbeginsel = progressief belastingstelsel

waardoor inkomensverschillen kleiner worden = nivellering!

Lorenzcurve

Groene lijn:

• 40% van personen verdient 40% van inkomen
  
• 80% van personen verdient 80% van inkomen
  
• 100% van personen verdient 100% van inkomen
• kortom, iedereen verdient evenveel

Rode lijn:

• 40% armste personen verdient 10% van inkomen
  
• 80% armste personen verdient 50% van inkomen
• 90% armste personen verdient 70% van inkomen
• kortom, niet iedereen verdient evenveel

Hoe teken ik een Lorenzcurve

We gaan ervanuit dat een klas bestaat uit 20 leerlingen, die samen een inkomen hebben van €1.000.

1. Order de leerlingen (ll) van laag naar hoog inkomen!

2. Verdeel ze in kwintielen (5 groepen van 4 leerlingen = 20%

    van 20, zie kolom 2).

3. Kijk voor elk van deze groep hoeveel procent hun inkomen

    is van het totale inkomen (zie kolom 3).

    - de eerste 20% (4 ll) verdient samen 3% (€ 30 van € 1000).

    - de tweede 20% (4 ll) verdient samen 7% (€ 70 van € 1000)

    - de derde 20% (4 ll) verdient samen 16% (€ 160 van € 1000)

    - de vierde 20% (4 ll) verdient samen 24% (€ 240 van € 1000) 

    - de vijfde 20% (4l l) verdient samen 50% (€ 500 van € 1000)

4. Tel deze percentages bij elkaar op (cumulatief, zie kolom 4

     en 5).

Lorenzcurve

Cumulatieve percentages

• Personen in % (horizontale as)
• Inkomen in % (verticale as)

Groepsverdeling personen

• Kwartielen: verdeling in 4 gelijke delen (25%-groepen van de populatie)
  
• Kwintielen: verdeling in 5 gelijke delen (20%-groepen van de populatie)
  
• Decielen: verdeling in 10 gelijke delen (10%-groepen van de populatie)
• Percentielen: verdeling in 100 gelijke delen (1%-groepen van de populatie)

Oefening (Lorenzcurve)

Welke inkomensverdeling is gelijker?die van 1995 of die van 2002?

• in 2002 verdient de armste 70% van de populatie 28% van het inkomen,
  
• in 1995 verdient de armste 70% van de populatie 42% van het inkomen
  
• dus gelijker in 1995
  
• hoe dichter de Lorenz curve bij de diagonaal ligt, hoe gelijker de inkomensverdeling is
  

Herverdeling (nivelleren)

Primaire inkomen (loon, pacht, huur, rente en winst)

+ Sociale uitkeringen en toeslagen (huur, zorg en kinderopvang)

- Belastingen en sociale premies (progressief)

= Secondaire inkomen (netto besteedbaar inkomen)

Huis kopen of huren?

de voordelen en nadelen op een rijtje

Inflatie

• Inflatie is de stijging van het algemeen prijspeil
  
• een huishouden kan met hetzelfde inkomen minder kopen wanneer de prijzen van producten stijgen
• dit noemen we koopkracht: hoeveel kan ik kopen met mijn inkomen?

CPI

De ConsumentenPrijsIndex (CPI) is een maatstaf voor inflatie en geeft aan hoeveel de kosten van levensonderhoud in een jaar stijgen. Deze wordt berekend door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS.) Het is een samengesteld gewogen gemiddelde (van  producten met wegingsfactoren) van een groot aantal gezinnen.

GewogenIndexCijfer=​Σ(WegingsFactoren)​​Σ(WegingsFactor⋅IndexCijfer)​​

Samengesteld gewogen prijsindexcijfer

Indexcijfers

Een indexcijfer is een verhoudingsgetal waarmee de grootte van een bepaald verschijnsel wordt uitgedrukt ten opzichte van datzelfde verschijnsel in een andere periode.

• elk examen bevat sommen met indexcijfers!
• indexcijfer basisjaar = 100
  

• indexcijfer boven de 100 -> procentuele stijging ten opzichte van het basisjaar
  
• indexcijfer onder de 100 -> procentuele daling ten opzichte van het basisjaar

IndexCijfer=​WaardeBasis(Jaar)​​WaardeHuidig(Jaar)​​⋅100

Nominaal en reëel inkomen

• Je koopkracht geeft aan hoeveel producten je met jouw inkomen kan kopen.
• Het nominaal inkomen is het bedrag in euro's dat je verdient.
• De koopkracht van het inkomen wordt reëel inkomen genoemd.

• Formule: % Δ reële inkomen = % Δ nominale inkomen - inflatiepercentage

Verzekeringen

• Collectief

       - verplicht

       - risico van inkomensverlies bij ziekte, werkloosheid,

          arbeidsongeschiktheid en ouderdom

 

• Particulier 

       - vrijwillig (uitgezonderd WA- en basisverzekering ziektekosten)

       - risico van verschillende individuele risico's

Collectieve verzekeringen

ABW = Algemene Bijstandswet

AOW = Algemene Ouderdomswet

AWBZ = Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten

WW = Werkloosheidswet

WIA = Wet Wet en Inkomen naar Arbeidsvermogen

Toevoeging Volksverzekering:

Wlz = Wet langdurige zorg

ANW = Algemene Nabestaandenwet

AKW = Algemene Kinderbijslagwet

Particuliere verzekeringen

Enkele belangrijke begrippen

1. risico-aversie: mensen willen zoveel mogelijk risico's vermijden
2. asymmetrische informatie: verschil tussen de informatie van de verzekerde en de verzekeraar
   
3. averechtse selectie: alleen slechte risico's die zich gaan verzekeren
4. moral hazard: opzettelijk onvoorzichtig gedrag van een verzekerde
5. premie differentiatie: verschillen in premie tussen verzekerden, de slechte risico’s betalen meer premie dan de goede risico's
6. eigen risico: vermindert moral hazard (onverantwoordelijk gedrag)

Pensioen opbouwen

Op welke 3 manieren kan iemand pensioen

opbouwen?

• AOW (van de overheid)
• bedrijfspensioen (van werkgevers)
• sparen / beleggen (zelf)

Sociale zekerheid

ABW = Algemene Bijstandswet

AOW = Algemene Ouderdomswet

AWBZ = Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten

WW = Werkloosheidswet

WIA = Wet Wet en Inkomen naar Arbeidsvermogen

Toevoeging Volksverzekering:

Wlz = Wet langdurige zorg

ANW = Algemene Nabestaandenwet

AKW = Algemene Kinderbijslagwet

Omslagstelsel

De AOW (Algemene Ouderdoms Wet of staatspensioen) werkt volgens het omslagstelsel.

De actieven (werkenden) van nu betalen premie voor de AOW uitkering aan de inactieven (senioren) van nu.

Nadeel omslagstelsel

Betaalbaarheid omslagstelsel is

in gevaar vanwege toenemende

vergrijzing.

Steeds minder actieven (werkenden)

voor meer inactieven (senioren)

Oplossing?

Pensioenleeftijd

De pensioenleeftijd is de leeftijd

waarop senioren met pensioen

gaan (van actief naar inactief).

Hoe hoger de pensioenleeftijd

hoe minder inactieven (senioren).

Kapitaaldekkingsstelsel

Een pensioenfonds (bedrijfspensioen) werkt volgens het kapitaaldekkingsstelsel.

De werkenden van nu betalen premie voor hun eigen pensioenuitkering voor later (ruilen over tijd).

Beleggingen

Aandelen

• mede eigenaar van een bedrijf
• rendement = dividend en koerswinst (of verlies)

Obligaties

• lening met een vaste rente (coupon) en vaste looptijd
• rendement = couponrente en koerswinst (of verlies)

Hypotheken

• lening met onderpand
• rendement = rente

Onroerend goed

• rendement = huur en waardestijging (of daling)
  

Generaties

Verzorgingsstaat

De verzorgingsstaat is gebaseerd op solidariteit tussen:

• gezond en ziek
• jong en oud
• rijk en arm

Het is een herverdeling (nivellering) van belastingen en sociale premies in de vorm van sociale uitkeringen en voorzieningen.

Inkomsten en uitgaven (naar leeftijd)

Vermogen (naar leeftijd)

Profijt van de overheid (naar leeftijd)