Datasporen

• Mentorles
• Voortgezet speciaal onderwijs
• Middelbare school
• Praktijkonderwijs
• Basisschool
• Groep 7,8
• Leerjaar 1,2

Datasporen

hoe bepalen algoritmes wat jij online ziet? 

Datasporen

Deze les gaat over datasporen, algoritmes en privacy. Algoritmes kunnen ervoor zorgen dat je nog maar één kant van het verhaal ziet op je socials. Je bent daardoor niet meer betrokken bij een andere kant van het verhaal of bij mensen die een andere mening hebben. Je bent niet meer gewend die mening te horen of te zien. Dit heeft betrekking op heel veel onderwerpen: van je zelfbeeld (make-up, make-overs, spieren kweken) tot het kopen van producten (cursussen om zogenaamd snel geld te verdienen) en je mening over maatschappelijke thema's (het klimaat, de politiek). Het gaat ook over het spoor dat je online achterlaat: op straat zou je niemand zomaar al je privégegevens aanbieden (adres, foto's, toegang tot berichten), waarom doe je dat online dan wel?

Klik hier: fragment Adolescence

In aflevering 1 wordt hoofdpersonage Jamie geconfronteerd door de rechercheurs met zijn online gedrag. Klik op de link om dit fragment te bekijken en bespreken in de klas.

Op sociale media zie je vaak maar één kant van een verhaal. Dat komt doordat algoritmes bepalen welke berichten jij te zien krijgt. Ze zorgen ervoor dat je vooral dingen ziet die passen bij wat je eerder hebt geliket of bekeken. Het gevolg daarvan is dat je steeds minder in aanraking komt met andere meningen of invalshoeken. Je raakt er zelfs aan gewend om die andere kant helemaal niet meer te horen. Dit speelt op allerlei gebieden:

• Zelfbeeld: denk aan filmpjes over make-up, make-overs of spiertraining.
• Consumptie: je wordt verleid om producten te kopen, zoals cursussen die zogenaamd snel geld opleveren.
• Maatschappelijke thema’s: je ziet vooral berichten die jouw mening over onderwerpen als klimaat of politiek bevestigen.

Docentenhandleiding 1/3

Tijdsindeling les:

Duur les: 60 min

1. Opening en introductie: 
   lesopzet en leerdoelen 1-2 min
2. Fragment laten zien en bespreken: 10 min
3. Uitleg en oefening datasporen en informatiefilter: 15 min
4. Zou jij zomaar: 5 min
5. Dataspoor in de klas: 15 min
6. Je eigen dataspoor: 10 min
7. Afsluiting: 1-2 min
   

NB: deze tijdsindeling is een richtlijn/indicatie. Als er een waardevol klassengesprek ontstaat over een van de thema's, geeft dat dan vooral voorrang. 

Daarnaast is er nog iets anders belangrijk: alles wat je online doet, laat sporen achter. Je geeft veel persoonlijke informatie weg: foto’s, adressen of toegang tot berichten. Op straat zou je dit nooit zomaar aan een onbekende geven, maar online gebeurt het wel vaak zonder dat je erbij stilstaat.

Docentenhandleiding 2/3

Tijdsindeling les:

Duur les: 60 min

1. Opening en introductie: 
   lesopzet en leerdoelen 1-2 min
2. Fragment laten zien en bespreken: 10 min
3. Uitleg en oefening datasporen en informatiefilter: 15 min
4. Zou jij zomaar: 5 min
5. Dataspoor in de klas: 15 min
6. Je eigen dataspoor: 10 min
7. Afsluiting: 1-2 min
   

NB: deze tijdsindeling is een richtlijn/indicatie. Als er een waardevol klassengesprek ontstaat over een van de thema's, geeft dat dan vooral voorrang. 

Benodigdheden:

- ruimte in het lokaal voor 'Maak een dataspoor in de klas'

- eventueel: materiaal voor 'Maak een dataspoor in de klas' zoals post-its, rekenmachine, stickers. 

Docentenhandleiding 3/3

Tijdsindeling les:

Duur les: 60 min

1. Opening en introductie: 
   lesopzet en leerdoelen 1-2 min
2. Fragment laten zien en bespreken: 10 min
3. Uitleg en oefening datasporen en informatiefilter: 15 min
4. Zou jij zomaar: 5 min
5. Dataspoor in de klas: 15 min
6. Je eigen dataspoor: 10 min
7. Afsluiting: 1-2 min
   

NB: deze tijdsindeling is een richtlijn/indicatie. Als er een waardevol klassengesprek ontstaat over een van de thema's, geeft dat dan vooral voorrang. 

Datasporen

🎯 Wat zijn de leerdoelen?

🎬 Kijken en bespreken Mediafragment 

🧠 Uitleg over datasporen en informatiefilters

🙋‍♂️ Zitten of staan? Zou jij zomaar...

🛠️ Maak een dataspoor in de klas

🔍 Bespreken: En jouw dataspoor?

✅ Afsluiting: wat neem je mee?

Lesopzet: wat gaan we doen?

Toelichting:

Vertel wat jullie deze les gaan doen.

• je kent de weg die data online aflegt (en termen als algoritme en informatiefilter)
  
  
• je begrijpt hoe online informatiefilters tot stand komen
  
  
• je kunt reflecteren op jouw eigen dataspoor en online privacy

Leerdoelen

Toelichting:

Sta even stil bij de leerdoelen.

Klik hier: fragment Jeugdjournaal

Bekijken samen met de klas fragment 1 en 2 uit de Fragmentenlijst (of kies 1 van beide!)

Deze fragmenten geven context bij de les en zorgen voor voorkennisactivatie.

Nabespreekvragen: 

- Waarom hebben deze fragmenten te maken met het onderwerp datasporen?

- Is het herkenbaar dat je veel video's en post over hetzelfde onderwerp ziet op je socials? Weet je hoe dat komt?

- Als je informatie wil opzoeken ergens over - waar zoek je dat dan meestal?

NB De antwoorden die de klas geeft zijn goed te koppelen aan de volgende slide waarin het pad van data wordt uitgelegd.

Optie: laat de leerlingen de antwoorden eerst individueel noteren

Klik hier: fragment Avondshow met Lubach

Bekijken samen met de klas fragment 1 en 2 uit de Fragmentenlijst (of kies 1 van beide!)

Deze fragmenten geven context bij de les en zorgen voor voorkennisactivatie.

Nabespreekvragen: 

- Waarom hebben deze fragmenten te maken met het onderwerp datasporen?

- Is het herkenbaar dat je veel video's en post over hetzelfde onderwerp ziet op je socials? Weet je hoe dat komt?

- Als je informatie wil opzoeken ergens over - waar zoek je dat dan meestal?

NB De antwoorden die de klas geeft zijn goed te koppelen aan de volgende slide waarin het pad van data wordt uitgelegd.

Optie: laat de leerlingen de antwoorden eerst individueel noteren

De weg die data aflegt en het filter dat ontstaat

Toelichting:

Op deze illustratie zie je het (vereenvoudigde) pad dat data aflegt:

- Eerst wordt data ingevoerd door iemand op een device. Data = alle informatie die online opgeslagen kan worden (middels cookies): wat je zoekt, waar je op klikt, hoe lang je op een pagina bent, wat je liket, wat je deelt. 

- Dan komt het bij een algoritme (bijvoorbeeld: combineer leeftijd + interesses + seizoen tot een aanbieding voor schoenen).

- Op een verzameling van data wordt een label geplakt: 'mogelijk geïnteresseerd in sandalen'

- Door dit label krijg je content te zien: advertenties over sandalen, influencers die bepaalde sandalen aanprijzen. 

- Je gaat over tot actie: je deelt en liket de sandalen en besluit ze te bestellen in de webshop.

Het probleem is dat het niet alleen om producten en advertenties gaat, maar ook om meningen en gedrag: denk aan afslanktechnieken of juist spierkweektechnieken. Of denk aan politieke voorkeuren, maatschappelijke kwesties als klimaat en vrouwenrechten of in het geval van het fragment: over het gebruik van huidcrèmes of natuurlijke anticonceptie. 

Er ontstaat een informatiefilter: je ziet niet meer alle informatie die er is, maar het algoritme filtert informatie en wanneer je die informatie bekijkt, liket en deelt zie je enkel nog meer daarvan.

(Controleer of leerlingen het woord 'filter' kennen in deze context.)

Volg met de leerlingen het pad dat data aflegt met behulp van het fragment dat jullie hebben bekeken: wat zou de data kunnen zijn? Wat zou het label kunnen zijn? En wat is dan de content en de actie? En wat doet het informatiefilter?

Stap 1: bedenk welke data je invoert (wat zoek je, wat like je, waar klik je op?)

Stap 2: wat doet het algoritme hiermee?

Stap 3: welk label krijgt de data?

Stap 4: welke content krijg je te zien?

Stap 5: wat ga je nu doen of denken?

Bedenk een eigen voorbeeld

Toelichting:

Laat de leerlingen klassikaal, in duo's/groepjes of individueel een eigen voorbeeld bedenken en opschrijven.

Geef eventueel als start aan elk groepje een data-invoer zoals:

- je kijkt paardenfilmpjes

- je zoekt gezonde voeding

- je liket een sportbericht

- je zoekt op: haren blonderen

- etc.

Wat gebeurt er hierna volgens deze illustratie?

Bespreek de opdracht na:  Wat deed het algoritme? Welk label kreeg de data? Hoe werkte het informatiefilter? Welke content verscheen er?

Zou jij zomaar...          Ga staan als je antwoord NEE is

...aan vreemden je foto's laten zien?

Toelichting:

Laat de groep bij de komende slides staan als het antwoord op de vraag 'Zou jij zomaar....' NEE is. (Als het antwoord JA is, mogen ze blijven zitten.)

Waarschijnlijk is het antwoord heel vaak NEE.

Dan komt de laatste vraag: en als ze er een telefoon voor krijgen? Dan misschien wel? Het gaat hier ook over normen en waarden: een telefoon trekt ze misschien over de streep.

Vervolgens op de laatste slide met wolkjes de paradox: via de apps op hun telefoons doen ze dit allemaal WEL. Onbewust. Ze delen veel data, ze geven veel privacy weg. Het is onzichtbaar, daar heb je het niet door. Maar met die data gaan algoritmes wel aan de haal!

Zou jij zomaar...

...aan vreemden je foto's laten zien?

…telefoonnummers van je vrienden delen?

Zou jij zomaar...

...aan vreemden je foto's laten zien?

…telefoonnummers van je vrienden delen?

…je telefoonnummer, mailadres en geboortedatum aan mij geven?

Zou jij zomaar...

...aan vreemden je foto's laten zien?

…telefoonnummers van je vrienden delen?

…je telefoonnummer, mailadres en geboortedatum aan mij geven?

…onbekenden laten weten waar je bent?

Zou jij zomaar...

...aan vreemden je foto's laten zien?

…telefoonnummers van je vrienden delen?

…je telefoonnummer, mailadres en geboortedatum aan mij geven?

…onbekenden laten weten waar je bent?

…je ouders al je appjes laten lezen?

Zou jij zomaar...

...aan vreemden je foto's laten zien?

…telefoonnummers van je vrienden delen?

…je telefoonnummer, mailadres en geboortedatum aan mij geven?

…onbekenden laten weten waar je bent?

…je ouders al je appjes laten lezen?

En voor een nieuwe telefoon?

Zou jij zomaar...

...aan vreemden je foto's laten zien?

…telefoonnummers van je vrienden delen?

…je telefoonnummer, mailadres en geboortedatum aan mij geven?

…onbekenden laten weten waar je bent?

…je ouders al je appjes laten lezen?

Met je apps doe je dit allemaal. Op DIT moment.

Toelichting:

Laat leerlingen de paradox voelen:

Je hebt op veel NEE gezegd?

Waarom doe je het online dan WEL? Met je apps geef je informatie weg: telefoonnummers, foto's, kliks, geboortedatum, toegang tot je berichten.

Dit doe je omdat het onzichtbaar is. Ongemerkt geef je veel data weg. 

Brengt dit veel emotie teweeg?

Eventuele extra opdracht: controleer op je telefoon welke apps je locatie mogen weten, of toegang hebben tot je foto's. Wat vind je daarvan? Zet je het uit?

Wat is er nodig:

• Iemand die de data invoert
• Een (zogenaamde) computer/laptop/tablet/telefoon
• Data
• Een algoritme en algoritmeverwerker
• Iemand die labels geeft + labels
• De content die eruit rolt

Maak een dataspoor in de klas

Leg het pad af! Hoe verandert de data?

Toelichting

Maak het dataspoor (zoals op de afbeelding) fysiek in de ruimte.

Doel: iets abstracts concreet maken. Hier samen over nadenken.

Laat de leerlingen creatief denken:

- het kan een parcours worden met alle onderdelen uit de illustratie

- het kan neergelegd worden en uitgebeeld door objecten uit de klas

- het kan uitgetekend worden

etc.

 Voorbeeld:
- data zouden post-its/stukken papier met informatie kunnen zijn

- een (zogenaamde) computer/laptop/tablet/telefoon kan een schoenendoos zijn
- het algoritme kan iemand (of een groepje) zijn met een rekenmachine die de data verzamelt en 'de uitkomst' doorgeeft aan de
- labelmakers (met etiketten/stickers?)

- etc.

Wanneer alle onderdelen van het spoor een plek hebben in het lokaal, kunnen leerlingen het dataspoor aflopen. Ze kunnen bijvoorbeeld zelf 'data' zijn of ze pakken 'data' van een tafel en lopen ermee het spoor (pad) af en hebben onderweg interactie met alle onderdelen.

Extra vraag op het einde:

Veranderde de data?
Wat deed de persoon met de content die uiteindelijk uit het dataspoor kwam?

1. Waar geef jij snel toestemming voor, zoals locatie of camera?
   
   
2. Vind je het oké dat apps je volgen om aanbiedingen bij jou te laten passen?
   
   
3. Bij welke apps voelt jouw data veilig?
   
   
4. Wie moet jouw data beschermen: jij, de app of de overheid?
   
   
5. Als jij een app zou maken, wat doe je dan met de data van gebruikers?

En jouw dataspoor?

Toelichting

Bespreek (een deel van) deze vragen klassikaal, in duo's of groepjes. (Je kunt ze  - als er tijd is -  de antwoorden ook eerst laten opschrijven)
Laat leerlingen reflecteren op hun eigen online gedrag en op de verantwoordelijkheid van appbouwers en platforms.

Extra fragment:
datasporen en cybersecurity

• Wat zijn:

   - datasporen

   - algoritmes

   - filters

• En hoe heeft dat te maken met privacy?

• Maak de zin af:
  De volgende keer dat ik een nieuwe app download ...

Afsluiting

Toelichting:

Sluit de les af door kort langs de leerdoelen te gaan: de termen en hun functie in het dataspoor. De koppeling aan je privacy en de reflectie hierop. 

Volg de workshop Baas in eigen Bubbel bij Beeld & Geluid:

https://www.beeldengeluid.nl/onderwijs/workshops/vo/baas-in-eigen-bubbel

Meer leren over datasporen?

Meer media in je les?

Ga naar: https://www.beeldengeluid.nl/onderwijs/digitaal-lesmateriaal