Peuk als pesticide: vindingrijkheid of giftige noodgreep?

• Biologie
• Natuur, Leven en Technologie
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4,5

Introduction

Deze les gaat over medicinale eigenschappen van planten, voor dieren (en ook voor mensen). Met als voorbeeld vogelnestjes waar peuken ingebouwd worden: doen deze vogeltjes dit met opzet? Leerlingen oefenen met het nadenken over (wetenschappelijk) onderzoek naar dit fenomeen. Komt dit gedrag ook bij andere diersoorten voor? En waartoe hebben planten dit soort stoffen?

Instructions

Voorkennis van leerlingen

De les vraagt geen specifieke voorkennis van leerlingen.

Voorbereiding van de docent

• Neem de les een keer door, inclusief de notities.
• Bedenk vooraf welke opdracht(en) door de leerlingen gedaan kunnen worden en of ze zelf mogen kiezen.
• Zorg voor  een laptop voor elke leerling.

Leerdoelen/vaardigheden

• De leerling oefent met onderzoeksvaardigheden aan de hand van examenopgaven.
• De leerling weet  wat zelfmedicatie bij dieren is (farmacognosie) en kan  daarvan enkele voorbeelden noemen.
• De leerlingen kan uitleggen waarom planten stoffen zoals nicotine aanmaken én waarom vogels dit in hun nesten gebruiken..

Aansluiting curriculum

Deze les sluit aan bij het onderwerp 'gedrag' in klas 4 of 5, maar kan ook ingezet worden als examentraining aangezien de les begint met enkele examenopgaven. Omdat het over plantaardige afweermechanismen gaat, kan de les ook ingezet worden bij het onderwerp 'planten'. Daarnaast oefenen de leerlingen met onderzoeksvaardigheden (via de examenopgaven) en met presentatievaardigheden (afhankelijk van de gekozen opdracht).

Feedback

De makers van deze les willen graag weten wat je van de les vond. Ga daarvoor naar de (korte) vragenlijst. Heel veel dank!

ut.onl/docent4tu

Ondertitel

Peuk als pesticide: vindingrijkheid 

of giftige noodgreep?

Een les over onderzoek doen, afweermechanismen van planten en 'slim' gedrag van dieren.

Les 1. Wat is creativiteit?

Informatie voor de docent

Benodigdheden

Iconen

Zet het vinkje 'toon bij leerling' aan

Toon notities bij elke dia

Navigeren door de les

Vergroot een afbeelding

Klik hier

Hotspot met meer informatie

Laptop voor elke leerling

Vooraf  Bekijk vooraf de dia's en de notities. De les begint met drie examenopgaven (Biologie havo 2015-II). De leerlingen kunnen de antwoorden binnen LessonUp geven. Verderop in de les kunnen de leerlingen uit drie verschillende verwerkingsopdrachten kiezen.

Pen en papier voor elke leerling

Les 1. Wat is creativiteit?

Leerdoelen

Na deze les...

...weet je wat zelfmedicatie bij dieren is (farmacognosie) en kun je daarvan enkele voorbeelden noemen.
...kun je uitleggen waarom planten stoffen zoals nicotine aanmaken én waarom vogels dit in hun nesten gebruiken.

...heb je geoefend met onderzoeksvaardigheden aan de hand van examenopgaven.

Les 1. Wat is creativiteit?

We beginnen bij het eind: examen!

In de volgende dia staan 3 examenopgaven over een onderzoek dat een aantal jaren geleden in Mexico is uitgevoerd.

Het gaat over de aanwezigheid van sigarettenpeuken in vogelnestjes.

Lees de tekst aandachtig door en maak de opgaven. 

Werk daarbij in tweetallen; overleggen mag.

Les 1. Wat is creativiteit?

peuk?

Soms wordt het woord 'peuk' als synoniem voor het woord 'sigaret' gebruikt. In deze les bedoelen we met een 'peuk' het restje van een sigaret, dat na het roken wordt weggegooid.

Toelichting

Antwoorden op volgende dia

De tijd voor deze opgaven lijkt wat kort, maar opgave 10 en 11 komen als LessonUp-vraag hierna terug. De leerlingen hoeven dus alleen vraag 9 nu te maken (en de tekst te lezen).

Les 1. Wat is creativiteit?

Antwoord vraag 9

Toelichting

Laat de leerlingen hun eigen antwoord controleren.

Bespreek:

- Dat onderzoeksgroepen 1 en 2 maar in 1 aspect mogen verschillen (peuken van gerookte versus niet-gerookte sigaretten).

- Dat de controlegroep alleen mag verschillen op het punt van de onderzochte parameter (peuken) en verder in alles gelijk moet zijn aan de onderzoeksgroepen.

- Dat dit altijd zo is (en dat dit vaak in examens aan bod komt).

Vraag 10

De resultaten van het onderzoek ondersteunden de hypothese van de onderzoekers. Welk verschil in resultaat tussen groep 1 en groep 2 is er gevonden?

Toelichting

Laat enkele antwoorden van leerlingen zien en vraag of hun antwoord klopt met het antwoordmodel. Laat ook (juist) onvolledige of onjuiste antwoorden zien, waarbij bijvoorbeeld niet duidelijk is wat groep 1 en wat groep 2 is ('De ene groep heeft meer parasieten dan de andere' is voor leerlingen een volledig acceptabel antwoord, dat echter nul punten oplevert.) Examentraining!

Vraag 11

De aanwezigheid van veel parasieten in een nest heeft nadelen voor het broedsel. Parasieten spelen ook een rol in de evolutionaire ontwikkeling van de soort waarop ze parasiteren.

Welk proces wordt door parasieten beïnvloed?

1. isolatie
2. mutatie
3. recombinatie
4. selectie

Toelichting

Antwoord D: Jonge vogels die minder gevoelig zijn voor parasieten zullen in het voordeel zijn ten opzichte van jongen die minder goed tegen parasieten kunnen (die zullen overlijden). Er vindt dus selectie plaats op niet-gevoeligheid voor parasieten ('survival of the fittest').

Een andere term die hier goed zou passen is 'adaptatie'. Natuurlijke selectie drijft adaptatie aan. Door selectie worden gunstige adaptaties in een populatie (in dit geval: peuken inbouwen in het nest) steeds vaker voorkomend, terwijl minder gunstige adaptaties minder vaak voorkomen of verdwijnen. De jongen uit nesten zónder peuken zullen namelijk meer last hebben van parasieten en daardoor een kleinere overlevingskans hebben.

Parasieten hebben geen invloed op genetische processen (mutatie of recombinatie, antwoorden B en C).

Isolatie vindt plaats door wegen, bergen, rivieren bijvoorbeeld. Niet door parasieten (antwoord A).

Les 1. Wat is creativiteit?

En nu in beeld

Bekijk deze video:

Les 1. Wat is creativiteit?

Tabak en nicotine

Best logisch eigenlijk:

Tabaksplanten maken nicotine aan als ze worden aangevreten door insecten. De nicotine zorgt voor zenuwschade bij de vraatinsecten. Zo beschermt de tabaksplant zichzelf tegen insectenvraat.

De vogels gebruiken dit natuurlijke insecticide om ongewenste insecten uit hun nesten te weren. 

Al is de vorm - een sigarettenpeuk - natuurlijk verre van natuurlijk...

Bron: Sun et al. (2024); afbeelding gebaseerd op: Köhler (1887)

Wat zou een minder 

positief effect van peuken in een vogelnestje kunnen zijn?

Toelichting (mogelijke antwoorden)

Peuken hebben ook negatieve effecten op de jonge vogels. 

- Sigarettenfilters bevatten schadelijke stoffen zoals zware metalen en pesticiden, die via huidcontact en inademing in het vogelorganisme terecht kunnen komen.

- Peuken vallen uiteen in microplastics, die schadelijk zijn voor het milieu en dieren.

- De stoffen uit peuken kunnen leiden tot veranderd gedrag, DNA-schade, onderdrukking van de ontwikkeling en zelfs tot de dood.

Les 1. Wat is creativiteit?

Maak een infographic (informatieve striptekening) waarin je het volgende laat zien:

tabaksplant → nicotineproductie → nicotine als pesticide → vogelgedrag → parasietenvermindering

Breng zelf de juiste (logische) structuur aan in je tekening & tekst.

Vermeld de bronnen die je gebruikt hebt.

Opdracht (optie 1)

Toelichting

Er volgen nu drie dia's met opdrachten. Laat de leerlingen er (in tweetallen, of alleen) eentje kiezen, of maak als docent zelf de keuze voor één of twee werkvormen.

Na ongeveer een kwartier: Laat leerlingen in groepjes van 6 hun resultaten uitwisselen (liefst verschillende typen opdrachten bij elkaar). Optioneel: wijs telkens 1 leerling per zestal aan die het leukste/mooiste/beste resultaat aan de klas presenteert. 

Les 1. Wat is creativiteit?

Opdracht (optie 2)

Verzamel 3 andere voorbeelden van dieren of planten die natuurlijke toxinen gebruiken tegen ziekten of parasieten. 

Vergelijk deze voorbeelden met het gedrag van vogels.

Maak een korte PowerPoint-presentatie waarin je bespreekt wat deze voorbeelden ons (mensen) leren.

Vermeld de bronnen die je gebruikt hebt.

Voorbeeld van natuurlijke toxines gebruikt door dieren

Les 1. Wat is creativiteit?

Schrijf een korte beschouwing met als titel: 'Peuken als pesticide gebruiken: natuurlijk gedrag of een schadelijke bijwerking van menselijke vervuiling?'

Een beschouwing is bedoeld om je over een onderwerp te laten nadenken. Dit gebeurt door verschillende meningen en perspectieven te presenteren. Zo krijgt de lezer of luisteraar de kans om zelf een standpunt in te nemen of dieper over de kwestie na te denken. Laat dus argumenten voor beide kanten zien in je tekst.

Vermeld de bronnen die je gebruikt hebt.

Opdracht (optie 3)

Bron: Renkema (z.d.)

Les 1. Wat is creativiteit?

Presentatie

Stap 1

Zoek een klasgenoot die een andere optie gekozen had dan jij.

Stap 2

Wissel uit wat jullie gemaakt hebben.

Stap 3

Vraag feedback aan je klasgenoot (tip & top).

Stap 4

Herhaal stap 1 t/m 3 nog eenmaal bij een andere klasgenoot.

Les 1. Wat is creativiteit?

Zoöfarmacognosie: voorbeeld 1

Chimpansees eten bitterblad (Vernonia amygdalina) als ze ziek zijn. De plant smaakt bitter en de chimps eten 'm dan ook alleen bij ziekte. Binnen 24 uur herstellen ze vervolgens van bijvoorbeeld diarree.

Wetenschappers hebben de plant geanalyseerd en stoffen aangetroffen die werkzaam zijn tegen parasitaire wormen, amoeben, bacteriën en zelfs tegen tumoren.

Inmiddels blijkt dat de stof vernodaline (uit bitterblad) ingezet gaat worden tegen borstkanker.

Bron: De Roode (2025)

Toelichting

Ter inspiratie volgen hier nu drie dia's met voorbeelden van zelfmedicatie bij dieren (farmacognosie).

De dia's zijn extra en kunnen gerust worden overgeslagen, zeker als er leerlingen zijn die optie 2 van de opdrachten hebben uitgevoerd.

Les 1. Wat is creativiteit?

Papegaaien in Peru doen aan geofagie: ze likken aan klei. Dat lijken ze te doen om hun uiterst giftige voedsel te neutraliseren.

Ook andere diersoorten eten klei (Afrikaanse olifanten, allerlei apen) met als doel het neutraliseren van giftig voedsel, maar ook om de gevolgen van parasitaire infecties te bestrijden.

Recent onderzoek heeft aangetoond dat het eten van aarde zeer goed kan zijn voor de darmflora die bijdraagt aan de bescherming tegen infecties.

Zoöfarmacognosie: voorbeeld 2

Bron: De Roode (2025)

Les 1. Wat is creativiteit?

Mieren halen hars naar hun nest, vooral als er jonge mieren of eitjes in het nest aanwezig zijn. Ze lijken dit te doen om de groei van bacteriën en schimmels te remmen. Ze doen het niet alleen bij bestaande infecties, maar ook preventief. 

Hars is geen voedsel of bouwmateriaal voor mieren. 

De stof terpentijn uit hars lijkt verantwoordelijk voor de geneeskrachtige werking.

Zoöfarmacognosie: voorbeeld 3

Bron: De Roode (2025)

Vraag

We begonnen deze les met een examenvraag. Bedenk nu zelf een (toets-)vraag over het gebruik van geneeskrachtige planten door dieren, geïnspireerd op deze les.

Les 1. Wat is creativiteit?

Gefeliciteerd!

Mussen zijn blij met onze peuken. Of dat een goede ontwikkeling is, kun je zelf bedenken.

Na deze les...

...heb je geoefend met onderzoeksvaardigheden aan de hand 

van examenopgaven.

...weet je wat zelfmedicatie bij dieren is 

(farmacognosie) en kun je daarvan enkele 

voorbeelden noemen.

...kun je uitleggen waarom planten stoffen 

zoals nicotine aanmaken én waarom vogels 

dit in hun nesten gebruiken.

Les 1. Wat is creativiteit?

Geïnspireerd?

Vond je dit een leuke les? Dan is één van de volgende vervolgopleidingen misschien iets voor jou. 

Bachelor biologie (universiteit)

https://www.wur.nl/nl/onderwijs-opleidingen/bachelor/bsc-opleidingen/bsc-biologie.htm

Bachelor plantenwetenschappen (universiteit)

https://www.wur.nl/nl/onderwijs-opleidingen/bachelor/bsc-opleidingen/bsc-plantenwetenschappen.htm

Bachelor diergezondheid en management (hbo)

https://www.aereshogeschool.nl/opleidingen/voltijd/bachelor/diergezondheid-en-management

Les 1. Wat is creativiteit?

De makers van deze les willen graag weten wat je van de les vond. Ga daarvoor naar de (korte) vragenlijst. Heel veel dank!

Feedback gevraagd

ut.onl/leerling4tu

Vragenlijst voor leerlingen

Les 1. Wat is creativiteit?

De makers van deze les willen graag weten wat je van de les vond. Ga daarvoor naar de (korte) vragenlijst. Heel veel dank!

Feedback gevraagd

Vragenlijst voor docenten

ut.onl/docent4tu

Les 1. Wat is creativiteit?

Check www.4tuschools.nl voor meer inspirerende lessen!

Les 1. Wat is creativiteit?

Bronnen