Domein D Reageren op prikkels

• Biologie
• Middelbare school
• mavo
• Leerjaar 4

Domein D Reageren op prikkels

Deel 1: Zenuwstelsel en hormoonstelsel

Prikkels

Alle informatie uit je omgeving.

Uitwendige prikkels:

• Komen van buiten je lichaam
• Geur, licht, geluid, kou, warmte

Inwendige prikkels:

• Komen uit je lichaam zelf
• Honger, dorst, pijn

Zintuigen

Vangen prikkels op

Elk zintuig is gevoelig voor één soort prikkel

Zenuwcellen

Zenuwstelsel

Impulsen: prikkel vanuit zintuig die is omgezet in een elektrische stroom

Zintuig -> hersenen, via:

Zenuwen: bundel van duizenden dunne 'draadjes' 

Het zenuwstelsel

Zenuwen + ruggenmerg + hersenen

1. Prikkel
2. Zintuig
3. Impulsen via zenuwen
4. Centraal zenuwstelsel; ruggenmerg -> grote hersenen = bewustwording
5. Impulsen via zenuwen
6. Spieren/klieren = reactie

Zenuwcellen

Gevoelszenuwcellen: zintuig -> CZS

• Cellichaam ligt buiten ruggenmerg

Schakelzenuwcellen: binnen hersenen of ruggenmerg

Bewegingszenuwcellen: hersenen/ruggenmerg -> spieren of klieren

• Cellichaam ligt binnen ruggenmerg

Zenuwen

Gevoelszenuwen: uitlopers van gevoelszenuwcellen

Bewegingszenuwen: uitlopers van bewegingszenuwcellen

Gemengde zenuwen: uitlopers van gevoelszenuwcellen en bewegingszenuwcellen

Motivatie en gewenning

Drempelwaarde: minimale sterkte van een prikkel (om zintuigen impulsen naar hersenen te laten sturen)

• Gewenning: constante prikkel -> minder impulsen
• Motivatie: drempelwaarde verlagen

Hersenen

Grote hersenen

• Hersenschors
• Bewustwording, zintuigelijke waarneming en bewuste reacties

Kleine hersenen

• Coördinatie en evenwicht

Hersenstam

• Verbindt grote/kleine hersenen met ruggenmerg
• Onbewuste levensprocessen en reflexen

fMRI: kijken naar het brein in actie

Bewuste reacties

1. Prikkel op zintuig = impuls
2. Gevoelszenuwcel
3. Via ruggenmerg en hersenstam richting (schakelcellen)
4. Grote hersenen = bewustwording (gevoelscentrum op de hersenschors) 

Bewuste

reacties

Onbewuste reacties/reflexen

1. Prikkel op pijnzintuig = impuls
2. Gevoelszenuwcel
3. Ruggenmerg of hersenstam (schakelcellen)
4. Bewegingszenuwcellen
5. Spier = reactie

Je wordt je later pas bewust van wat er gebeurd (die weg is langer...) -> grote hersenen

Bewust

Onbewust

Voorbeeld reflex via ruggenmerg: kniepeesreflex (0,05s) -> functie: voorkomen dat je omvalt

Voorbeeld reflex via hersenstam: pupilreflex -> functie: beschermt netvlies tegen te fel licht

Voorbeeld reflex via hersenstam: nies/hoestreflex -> functie: beschermen luchtwegen en longen

Hersenen -> .. -> organen

Hersenen -> .. -> organen

1. via het zenuwstelsel

2. via het hormoonstelsel

Hormonen ..

.. zijn regelstoffen

• Worden gemaakt in de hormoonklieren (aan of uit door zenuwen of andere hormonen)
• Vervoerd via het bloed
• Naar doelwitorgaan
• = reactie indien juiste receptor aanwezig

De zes hormoonklieren

De hypofyse

• Het groeihormoon regelt de aanmaak van nieuwe cellen.

• Hormonen die de schildklier aanzetten tot hormoonproductie.

• Hormonen die de eierstokken en de zaadballen aanzetten tot hormoonproductie & productie eicellen/zaadcellen.

De schildklier

• Het schildklierhormoon regelt de snelheid waarmee verbranding (van glucose) in je lichaam plaatsvindt.

De bijnieren

• Adrenaline zorgt bij spannende situaties (stress) voor meer glucose in het bloed. Je kunt dan sneller tot actie overgaan (door meer energie vrij te maken).

De alvleesklier

• De eilandjes van Langerhans maken twee hormonen: insuline en glucagon. Deze hormonen zorgen dat er steeds voldoende glucose in je bloed zit.

De eierstokken

• Oestrogeen: secundaire geslachtskenmerken bij meisjes en het rijpen van eicellen in de eierstokken.

De zaadballen

• Testosteron: secundaire geslachtskenmerken bij jongens en het rijpen van zaadcellen in de zaadballen.

Zelfstandig bezig met:

• Maak samenvatting opdr: 1 t/m 4, 8 en 15 t/m 17.
• Maak examentraining opdr: 13 t/m 26.
• Ook netjes verbeteren!
• Denk aan markeren van belangrijke informatie + een deel van de vraag herhalen in jouw antwoord op de vraag

Deel 2: Zintuigen

Het oog

125 miljoen zintuigcellen

verstelbare lens

2 miljoen neuronen

Bouw en bescherming

• Wenkbrauwen en wimpers: bescherming tegen stof en zweet
• Harde oogvlies: bescherming binnenkant
• Traanklieren: bescherming tegen uitdroging/reiniging - staat in verbinding met traanbuizen en neusholte
• Oogkassen: bescherming met vet erin

• Hoornvlies: licht kan oog binnenvallen

1. Iris: gekleurde gedeelte (pigment)
2. Pupil: groter of kleiner oiv spieren iris

Doorsnede

• Glasachtig lichaam: doorzichtige gel

• Harde oogvlies: bescherming
• Vaatvlies: bloedvaten
• Netvlies: lichtzintuigen 

• Gele vlek: midden van het netvlies
• Blinde vlek: oogzenuw

Scherp beeld door lens

Hoornvlies

Pupil

Lens

Glasachtig lichaam

Netvlies

Oogzenuw

Gezichtcentra grote hersenen -> verwerking = beeld rechtopstaand en ware grootte

Zintuigcellen in het netvlies

Staafjes: 

• Over hele netvlies (niet gele vlek)
• Zwart, wit en grijstinten
• Heel gevoelig, dus lage prikkeldrempel (oftewel impulsen bij weinig licht)

Kegeltjes:

• Vooral in gele vlek
• Kleuren (rood, groen, blauw)
• Niet gevoelig, dus hogere drempelwaarde,  (details waarnemen)

Accomoderen

Scherp beeld op het netvlies door veranderen vorm van de ooglens (plat en bol)

Dichtbij: 

• Accomodatiespier samengetrokken
• Lensbandjes ontspannen
• Bolle ooglens

Veraf: 

• Accomodatiespier ontspannen
• Lensbandjes gespannen
• Platte ooglens

Pupilreflex

Samentrekken

Lengtespiertjes: pupil groter

Kringspiertjes: pupil kleiner

Horen

De weg van geluidtrillingen...

1. Oorschelp
2. Gehoorgang
3. Trommelvlies
4. Middenoor/trommelholte: gehoorbeentjes (hamer, aambeeld en stijgbeugel)
5. Slakkenhuis (duizenden zintuigcellen met hele kleine trilharen)
6. Impulsen via de gehoorzenuw naar de hersenen

De buis van Eustachius

De luchtdruk aan beide kanten van het trommelvlies gelijk maken, zodat deze goed werkt

Door slikken of gapen..

Gehoorbeschadiging

Hoe sterker de geluidstrillingen, 

hoe harder het geluid (decibel),

hierdoor kunnen trilhaartjes in het slakkenhuis beschadigen

= ONOMKEERBAAR!!

Evenwicht

Evenwichtsorgaan is gevoelig voor bewegingen van je hoofd en de snelheid van je bewegingen

Bewegen -> vloeistof beweegt -> zintuigcellen met haartjes bewegen -> impulsen via evenwichtszenuw -> hersenen = reactie spieren

Proeven

Smaakstoffen (prikkels) -> smaakzintuigen op je tong

• zoet
• zout
• zuur
• bitter
• umami

Maar... ook voedsel geur ruiken

geurstoffen -> zintuigcellen in reukzintuig

Proeven = 

smaakzintuig + reukzintuig impulsen in hersenen

De huid

Elk soort zintuig is gevoelig voor één soort (adequate) prikkel

1. Warmtezintuigen: temp > lichaamstemp
2. Koudezintuigen: temp < lichaamstemp
3. Tastzintuigen: hoe voelt voorwerp aan
4. Pijnzintuigen: doodlopende uiteinden zenuwen

Op temperatuur blijven

Norm menselijk lichaam: 37 graden Celsius

Afkoelen (bloedvaten en zweten)

en 

Opwarmen (bloedvaten en rillen)

Zelfstandig bezig met:

• Maak samenvatting opdr: 5 t/m 7 en 9 t/m 14.
• Maak examentraining opdr: 1 t/m 12.
• Ook netjes verbeteren!
• Denk aan markeren van belangrijke informatie + een deel van de vraag herhalen in jouw antwoord op de vraag