SCF 4H ECO H7 en H8 Quiz

• Economie
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

4 HAVO

Dinsdag 20 mei 2025

Laatste les voor de toets H7 & H8

Programma vandaag

• Checks + uitwerkingen eind van de dag in Teams
• D-toets + uitwerkingen staan al in Teams
• Inhaal Checks H7 en/of H8 vandaag 15:30 lokaal 019
• Kennen & Kunnen lijst + Begrippenlijst staan al in Teams
  
• Vragen tot zover?
• Start Quiz H7 & H8 (met prijsje voor de winnaar)
• Laatste toetstips

Quiz 4 HAVO

Ter voorbereiding op de toets

H7 Samenwerken

&

H8 Onderhandelen

7.1 Het gevangenendilemma

Deelvraag

Welk dilemma bestaat er bij de keuze tussen samenwerken en concurreren?

Speltheorie

Producenten en consumenten moeten veel keuzes maken

We gebruiken in de economie vaak economiespellen om een echte situatie in theorie na te bootsen.

Dit heet speltheorie.

Speltheorie: wiskundige manier om keuzeproblemen op te lossen. Gaat over gedrag van mensen. 

Het gevangenendilemma

Het gevangenendilemma (prisoners dilemma) is een klassiek voorbeeld uit de speltheorie.

Het gevangenendilemma is een denkbeeldig probleem waar 'partijen' tegenaan zouden kunnen lopen. 

Als je kiest voor eigen belang, is dat niet altijd de optimale uitkomst

Gevangenendilemma

Een gevangenendilemma is een simultaan spel met twee kenmerken:

• Beide spelers hebben een dominante strategie.
  
• Als beide partijen hun dominante strategiën volgen, is de uitkomst niet optimaal.

Dominante strategie

We gaan ervan uit dat ‘spelers’ kiezen voor hun eigen belang: dominante strategie

Dit is de strategie die het meeste oplevert ongeacht de keuze van de andere partij

Gevangenendilemma

Hoe komt het gevangenendilemma terug in de economie?

Prijzenoorlog

Prijzenoorlogen: strategie van bedrijven om door middel van prijsverlagingen klanten te winnen.

Prijsverlaging van ene bedrijf lokt vaak dezelfde reactie op van de concurrent --> Het ontstane voordeel verdwijnt dan weer

Zelfbinding of Samenwerking

In Nederland mogen bedrijven geen afspraken met elkaar maken om de concurrentie te beperken (geen prijsafspraken maken / geen Kartel vormen). Dit is in het belang van de consument.

Bij zelfbinding maakt een bedrijf vooraf al bekend wat het gaat doen bij een dilemma!

Herhaald spelen & reputatie

Bij herhaald spelen weten spelers wat de 'concurrent' in de vorige ronde heeft gedaan.

Er is een reputatie opgebouwd: slechte reputatie --> Persoon is niet te vertrouwen

Is dit een gevangenendilemma?

1. Ja, want ze kunnen allebei beter
2. Nee

Wat is de uitkomst van het herhaaldelijk spelen van een gevangenendilemma?

1. eindelijk het optimale evenwicht
2. er zijn geen dominante strategieën meer
3. nog steeds een gevangenendilemma
4. men krijgt een reputatie

Is dit een gevangenendilemma?

1. Nee, de uitkomst is optimaal voor beiden
2. Ja, de uitkomst is niet-optimaal voor één van de twee
3. Nee de uitkomst is niet-optimaal voor beiden
4. Ja, de uitkomst is niet-optimaal voor beiden

Om het gevangenendilemma op te lossen kan je zelfbinding gebruiken. Wat is zelfbinding?

1. Het belang van de lage prijzen
2. het is een wiskundige manier om keuzeproblemen op te lossen
3. dan maakt een bedrijf van tevoren bekend wat ze gaan doen bij een dilemma
4. Afspraken tussen twee partijen om de uitkomst zo positief te krijgen

Bij een simultaan spel..........

1. nemen de deelnemers omstebeurt deel aan het spel
2. komen ze altijd uit op een dominante strategie
3. levert de dominante strategie de beste uitkomst
4. beide partijen nemen gelijktijdig de beslissing over de te volgen strategie

Bij een gevangenendilemma is er …..

1. altijd sprake van een dominante keuze
2. geen cel waar beide partijen beter af zijn
3. sprake van een inelastische vraag
4. nooit sprake van meeliftgedrag

Aan de slag!

7.1 Het gevangenendilemma

Maken opdr. 1 t/m 5

Nakijken

7.2 Prijzenoorlog of samenwerken

Wat weet je nog van het gevangenendilemma?

voorspellen uitkomst spelmatrix

voorspellen uitkomst spelmatrix 

en beoordelen gevangenendilemma

als A wel dan B wel want 20>15; als A niet dan B wel want 60>35 

als B niet dan A wel want 60>35; als B wel dan A wel want 20>15

dus (wel;wel) is evenwicht in dominante strategieën maar niet beste uitkomst want (35;35) is voor beide beter dan (20;20)

Deelvraag

Welke voor- en nadelen zijn verbonden aan samenwerking vergeleken met een prijzenoorlog?

Prijzenoorlog

Prijzenoorlogen: strategie van bedrijven om door middel van prijsverlagingen klanten te winnen.

Prijsverlaging van ene bedrijf lokt vaak dezelfde reactie op van de concurrent --> Het ontstane voordeel verdwijnt dan weer

Herhaling van een spel

Door een spel te herhalen wordt de uitkomst beïnvloed. De kans op een bepaalde uitkomst kan veranderen.

Geef aan dat herhaling een belangrijke rol speelt bij het voorspellen van speluitkomsten.

Vergeldingsstrategie

Een vergeldingsstrategie kan helpen om een prijsafspraak in stand te houden. Dit betekent dat als een speler zich niet aan de afspraak houdt, de andere speler ook niet meer bereid is om zich aan de afspraak te houden.

Leg uit wat een vergeldingsstrategie is en hoe deze kan helpen om een prijsafspraak in stand te houden.

Waarom zijn beide spelers bij een gevangenendilemma gezamenlijk slechter af?

1. Omdat beide spelers altijd verliezen
2. Omdat beide spelers voor eigen belang kiezen
3. Omdat beide spelers te weinig tijd hebben
4. Omdat beide spelers niet weten wat ze moeten doen

Waarvan is de uitkomst van een gevangendendilemma afhankelijk?

1. De keuze van de scheidsrechter
2. De kleur van de spelers
3. De keuzes van beide spelers
4. De keuze van slechts één speler

Herhaling van een gevangendendilemma

Als een gevangendendilemma een eindig aantal keer herhaald wordt, kan dit leiden tot een andere uitkomst dan wanneer het spel maar één keer gespeeld wordt.

Leg uit hoe herhaling van een gevangendendilemma de uitkomst kan beïnvloeden.

Vijf manieren om uit het gevangenendilemma te komen

Kijken naar collectieve opbrengsten

Zich gedragen volgens een sociale norm

Zelfbinding

Collectieve dwang

Herhaald spel

Zonder herhalingen

Bij een gevangendendilemma zonder herhalingen is er minder ruimte voor vergelding. Spelers kunnen geen vergeldingsstrategieën toe te passen.

Leg uit waarom vergelding minder effectief is bij een gevangendendilemma met een eindig aantal herhalingen.

Oneindig aantal herhalingen

Herhaling van het gevangenendilemma zonder laatste ronde (eeuwig gespeeld).

Uitkomst: er kan altijd gedreigd worden met vergelding. Ofwel: het uitdelen van een toekomstige straf als de afspraak in de huidige spelronde niet wordt nageleefd.

Leg uit waarom vergelding meer effectief is bij een gevangendendilemma met een oneindig aantal herhalingen.

Tit for Tat strategie

De Tit for Tat strategie is een vergeldingsstrategie waarbij de speler dezelfde keuze maakt als de andere speler in de vorige ronde. Deze strategie kan effectief zijn bij een oneindig aantal herhalingen.

Leg uit wat de Tit for Tat strategie is en waarom deze effectief kan zijn bij een oneindig aantal herhalingen.

Gevolgen van de Tit for Tat strategie

De Tit for Tat strategie kan leiden tot samenwerking als beide spelers zich aan de afspraken houden. Maar als één speler zich niet aan de afspraak houdt, kan dit leiden tot een spiraal van vergelding.

Leg uit wat de gevolgen kunnen zijn van de Tit for Tat strategie.

Wat zijn de gevolgen van de Tit for Tat strategie?

1. De strategie leidt altijd tot vergelding.
2. De strategie kan leiden tot samenwerking als beide spelers zich aan de afspraken houden, maar als één speler zich niet aan de afspraak houdt kan dit leiden tot een spiraal van vergelding.
3. De strategie leidt altijd tot samenwerking.
4. De strategie is niet effectief bij een oneindig aantal herhalingen.

Wat gebeurt er als de andere speler zich niet aan de afspraak houdt bij de Tit for Tat strategie?

1. De speler blijft zich aan de afspraak houden.
2. De speler wisselt af tussen wel en niet zijn kleding in de uitverkoop doen.
3. De speler doet zijn kleding ook in de uitverkoop.
4. De speler houdt zich vanaf dan niet meer aan de afspraak en doet altijd zijn kleding in de uitverkoop.

Wat is de Tit for Tat strategie?

1. Een strategie waarbij de speler altijd zijn kleding in de uitverkoop doet.
2. Een strategie waarbij de speler willekeurige keuzes maakt.
3. Een vergeldingsstrategie waarbij de speler dezelfde keuze maakt als de andere speler in de vorige ronde.
4. Een strategie waarbij de speler altijd zijn kleding niet in de uitverkoop doet.

Surplus

Er kan een prijzenoorlog ontstaan waar eigenlijk alleen de klant het meeste profijt van heeft.  

-> consumentensurplus +

-> producentensurplus -

Kartelvorming

Een kartel is een (verboden) afspraak tussen bedrijven over de te hanteren prijs, productie en/of de verdeling van de markt:

- Prijskartel

- Productiekartel

- Rayonkartel

PRIJSKARTEL

Bedrijven hebben prijsafspraken gemaakt of informatie over prijzen met elkaar gedeeld

Productiekartel

Een productiekartel is wanneer rivaliserende bedrijven samenwerken om een bepaalde productiehoeveelheid te handhaven en zo de markt te controleren.

Dit wordt ook een quotum kartel genoemd

Rayonkartel

Een rayonkartel is een afspraak waarbij aanbieders de afzetmarkt geografisch verdelen.

Maatregelen?

Mededingingswet = verbod op kartelvorming

ACM = Autoriteit Consument & Markt

Clementieregeling = melder van het kartel krijgt zelf geen straf

Prijsafspraken zijn verboden, dit wordt ook wel een kartel genoemd. Wie houdt hier toezicht op namens de overheid?

1. Consumentenbond
2. Geschillencommissie
3. ACM
4. KVN

Wat is een kartel?

1. Een groep bedrijven die prijsafspraken maakt
2. Een groep ministers die afspraken maken
3. Een groep mensen die demonstreren
4. Een groep werknemers die een CAO willen

Wat is het doel van bedrijven om een quotum kartel af te spreken?

1. door productiebeperking wordt de prijs hoger
2. door minder op de markt te zetten, zijn kosten lager
3. de industrie heeft niet genoeg medewerkers
4. De concurrentie wordt hoger, dus prijs daalt

Aan de slag!

Lezen 7.2

Maken 6 t/m 10

Nakijken

7.3 Dwang bij collectieve producten

Deelvraag

Hoe grijpt de overheid in als individuele belangen het algemene belang kunnen schaden?

Collectieve goederen

• Individuele goederen - producten die kunnen worden gesplitst in individueel leverbare eenheden, waarvoor een prijs gevraagd kan worden
• Collectieve goederen - producten die niet gesplitst kunnen worden in individuele eenheden
• Quasi-collectieve goederen - wanneer de overheid een individueel product aanbiedt

Collectieve goederen

Collectieve goederen zijn goederen die door de overheid geregeld en onderhouden worden (iedereen betaalt eraan mee)  en voor iedereen beschikbaar zijn.

Voorbeeld collectief goed:

Straatverlichting: je kunt niet per persoon een rekening sturen voor het gebruik van bepaalde straatverlichting én je kunt mensen er niet van weerhouden om de straatverlichting te gebruiken.

Collectieve goederen zijn niet-uitsluitbaar en niet-rivaliserend:

Niet-uitsluitbaar = je kan mensen het recht niet ontzeggen, het is voor iedereen beschikbaar. 

  vb. De politie is er voor iedereen, je kan niemand hulp van de politie ontzeggen

Niet-rivaliserend = Als iemand er al gebruikt van maakt, kan een ander dat ook nog steeds.

  vb. Een dijk is er ter bescherming tegen het water. We hoeven niet te vechten om bescherming, iedereen wordt erdoor beschermd.

Individuele goederen

Individuele goederen = Producten of diensten voor jou als individu. Vaak worden deze door het bedrijfsleven geleverd.

    vb. Bijna alles wat je koopt: elektriciteit, film in de bios, taart bij de bakker, abbo Netflix.

Gevangenendilemma Collectieve goederen

Dominante strategie: Niet bijdragen

Nash Evenwicht: ( Niet bijdragen, Niet bijdragen )

Daarom collectieve dwang via belastingheffing

Collectieve goederen en het gevangenendilemma

Waarom moet de overheid daarvoor zorgen?

Er zijn geen aanbieders te vinden door het gevangenendilemma: Het individu profiteert niet van de productie, terwijl het collectief dit wel doet door middel van positieve externe effecten.

Gevolg:

Meeliftgedrag: gedrag dat een speler opbrengsten levert, zonder dat de speler daarvoor betaald heeft.

Voorbeeld

Straatverlichting. Opbrengst iedere speler: 10, Kosten totaal: 14. Door het externe effect, levert het 10 per speler op, terwijl het per speler maar 7 kost.

externe effecten, overheidsingrijpen

Extern effect: 

effect als gevolg van 

productie en consumptie

Negatieve externe effecten &  

positieve externe effecten

Collectieve dwang

Collectieve dwang kan via twee manieren:
- via de belasting: alleen de overheid kan mensen verplichten te betalen voor collectieve goederen, omdat ze mensen kan dwingen te betalen via de belastingen.
- een contract afsluiten: men kan elkaar zo aan afspraken houden.

Meeliftersgedrag - freerider

collectieve dwang

Meeliftersgedrag

Wat is de uitkomst (evenwicht)?

1. Beide geen uitverkoop
2. Boerkoel wel, Van Erp geen uitverkoop
3. Van Erp wel, Boerkoel geen uitverkoop
4. Beide wel uitverkoop

Is dit een gevangenendilemma?

1. Ja
2. Nee

Wat is een voorbeeld van
collectieve dwang?

1. Belasting
2. Meeliftgedrag
3. Zelfbinding
4. Kijken naar collectieve opbrengsten

Aan de slag!

7.3 Dwang bij collectieve producten

Maken opdr. 11 t/m 15

Nakijken!

7.4 Emotie en economie

Door collectieve dwang of zelfbinding kan een gevangenendilemma worden voorkomen.

1. Juist
2. Onjuist

Wat is een juist voorbeeld van een collectief goed?

1. de straatverlichting
2. een auto
3. een potlood
4. het onderwijs

De overheid geeft veel geld uit aan collectieve goederen. Voor wie zijn de collectieve goederen bestemd?

1. burgers
2. ambtenaren
3. rijksoverheid
4. rijk, provincie, gemeente

Jan is docent, hij is geen lid van een vakbond. Er zijn wijzigingen in het CAO waardoor Jan ineens recht heeft op het doen van een studie van uit school en gaat hiervoor. Is hier spraken van meeliftgedrag?

1. Nee, vakbonden zijn er voor iedereen
2. Ja, Jan is geen lid van een vakbond maar krijgt nu wel een studie
3. Nee, dit is afgesproken voor heel Nederland
4. Ja, Jan heeft zelf niet onderhandeld.

Deelvraag

Waarom reageren mensen economisch niet altijd rationeel, maar soms emotioneel?

Battle of the sexes

Het spel ‘battle of the sexes’ is een economiespel waarbij er twee evenwichten ontstaan en de oplossing dus gezocht moet worden in andere factoren (waarover onderhandelt moet worden). 

Voorbeeld: battle of the sexes

Freddy en Carly besluiten hoe ze hun vrije dag gaan besteden:

- Carly wil graag naar de opera

- Freddy wil graag naar een voetbalwedstrijd

- Freddy houdt meer van voetbal, Carly houdt meer van opera

(een bezoek aan de voorkeursactiviteit = +1 punt)

- Ze gaan liever samen dan gescheiden

(samen = +1 punt ; gescheiden = 0 punten)

Hierdoor ontstaat de volgende opbrengstenmatrix:

Hierdoor ontstaat de volgende opbrengstenmatrix:

Door de streepjes te zetten (best-response methode), komen we op twee evenwichten: (opera, opera) en (voetbal, voetbal).

Omdat beide spelers geen dominante strategie hebben ontstaat nu een dubbel Nash-evenwicht. Dit is dan ook het kenmerkende aan de situatie die we omschrijven als ‘Battle of the sexes.’ 

Deze situatie kent daarom geen duidelijke oplossing.

Verzonken kosten

De oplossing van een spel met twee uitkomsten kan (ook) worden gevonden in het meenemen van verzonken kosten.

Verzonken kosten zijn kosten die je maakt en die niet teruggedraaid kunnen worden. 

Als je bijvoorbeeld als bakker kosten maakt door een nieuwe oven aan te schaffen, zijn dit geen verzonken kosten. Je kunt immers de oven weer verkopen en zo de kosten als het ware ‘terugdraaien’. Als je echter een medewerker een cursus laat volgen, kun je de kosten daarvan niet meer terugdraaien. Hoe kun je ‘verleden tijd’ verkopen?

De getallen in de matrix veranderen door het meenemen van verzonken kosten, zodat er maar één evenwicht ontstaat.

Voorbeeld: verzonken kosten & matrix

Stel dat Carly (uit het vorige voorbeeld) een galajurk heeft gekocht voor het bezoek aan de opera.

Die jurk kan niet meer worden teruggebracht naar de winkel en is duidelijk niet geschikt om te dragen naar een voetbalwedstrijd.

Dit verandert de opbrengstenmatrix voor Carly (voetbal krijgt nu punt minder en opera punt er bij) en ook de uitkomst van de situatie:

Dit verandert de opbrengstenmatrix voor Carly (voetbal krijgt nu punt minder en opera punt er bij) en ook de uitkomst van de situatie:

Door de jurk krijgt Carly een dominante strategie. Zij zal altijd kiezen voor de opera, wat Freddy ook zal doen. Hierdoor ontstaat er een enkel Nash-evenwicht. 

Ultimatumspel

Bij het ultimatumspel gaat het erom dat één persoon als eerste kiest en de tweede persoon mag accepteren of afwijzen. Zie voorbeeld boek.

Eerste keus: opbrengstenboom

Neem weer het voorbeeld van het getrouwde stel, Jan en Jannie, dat moet beslissen hoe ze de avond willen doorbrengen. 

Jan wil het liefst thuis voetbal kijken en Jannie wil uit eten. Maar het belangrijkste vinden ze samen zijn.

Bij een gelijktijdig spel waren er twee evenwichten:

Maar stel nu dat ze niet gelijktijdig, maar na elkaar beslissen. Dan maakt komt er wel één evenwicht tot stand, maar het maakt wel uit wie er als eerste kiest.

Stel, Jannie kiest als eerste. 

Dan wordt is de 

opbrengstenboom:

Het evenwicht ligt bij 

(uit eten, uit eten), wat 

de voorkeur heeft van Jannie. 

Je kunt laten zien wanneer echter Jan als eerste kiest, het evenwicht bij (voetbal, voetbal) zal liggen.

Rationeel of emotioneel

Rationeel: de best overgebleven optie kiezen.

Emotioneel: het weigeren van de optie om de tegenspeler niet het voordeel te geven wat ze willen nemen.

Komt vaker voor bij spelers die elkaar niet kennen.

Dictatorspel: speler 2 kan niet weigeren.

Wat is de dominante strategie?

1. 1400; 1400
2. 800 ; 1800
3. 1800; 800
4. 1000; 1000

Verzonken kosten

1. zijn specifiek van aard maar goed terug te verdienen
2. zijn specifiek van aard maar niet goed terug te verdienen
3. zijn algemeen van aard maar goed terug te verdienen
4. zijn algemeen van aard maar niet goed terug te verdienen

Aan de slag

7.4 Emotie en economie

Maken opdr. 16 t/m 20

Nakijken

8.1 Onderhandelen

Deelvraag

Welke factoren zijn van invloed op onderhandelingen?

Door samenwerking kan een gevangenendilemma worden voorkomen

1. juist
2. onjuist

Is hier sprake van een gevangendilemma?

1. Nee. De uitkomst is optimaal
2. Nee. Er is sprake van korting
3. Ja. Want er is sprake van een suboptimaal evenwicht
4. Ja. Want ze hebben beiden een dominante strategie

Onderhandeling

Proces waarbij twee of meer partijen proberen om tot een gezamenlijke overeenkomst te komen. 

Afhankelijk van de hoeveelheid aanbieders in een markt. 

Onderhandelen

Welke factoren zijn van invloed op onderhandelingen?

•  Het belang voor de partijen
• De (relatieve) grootte van de onderhandelingspartijen
• De mate van samenwerking binnen de onderhandelingspartijen
• De mogelijke alternatieven van de partijen
• Verdeling surplus (arbeidsmarkt: werkgevers vs werknemerssurplus)

Verzonkenkosten

• Investering die bij het stoppen van de productie of het verbreken van de samenwerking niet meer kunnen worden terugverdient.
• Verhogen de geloofwaardigheid bij samenwerking
• Kunnen leiden tot berovingsprobleem

Berovingsprobleem

 Door verzonken kosten / specifieke investering ontstaat een berovingsprobleem. Degene die een specifieke investering heeft gedaan, wordt ‘chantabel’. Een ander kan dreigen deze persoon te ‘beroven’ van zijn investering. 

Invloed van verzonken kosten op economiespellen

Verzonken kosten zijn kosten die niet kunnen worden terugverdiend als een speler besluit om zich terug te trekken uit een spel.

Verzonken kosten kunnen de uitkomsten van economiespellen beïnvloeden. Spelers kunnen vast blijven houden aan een bepaalde uitkomst vanwege de gemaakte verzonken kosten.

Leg uit hoe verzonken kosten de uitkomsten van economiespellen kunnen beïnvloeden. Bespreek ook waarom spelers vast kunnen blijven houden aan een bepaalde uitkomst vanwege de gemaakte verzonken kosten.

Oplossing: sociale normen

Sociale normen kunnen helpen om het berovingsprobleem op te lossen. Als er sociale normen zijn die het stelen van investeringen afkeuren, is de kans dat iemand investeert groter.

Leg uit hoe sociale normen kunnen helpen om het berovingsprobleem op te lossen. Bespreek ook waarom sociale normen hierbij kunnen helpen.

Wat is het berovingsprobleem?

1. Het probleem van hoe je investeringen kunt stelen van anderen.
2. Het probleem van hoe je iemand kunt overhalen om te investeren in een individueel project.
3. Het probleem van hoe je iemand kunt overhalen om in een gezamenlijk project te investeren, zonder dat deze investering gestolen kan worden door anderen.
4. Het probleem van hoe je iemand kunt overhalen om helemaal niet te investeren.

Een berovingsprobleem ontstaat bij het bestaan van

1. een gevangenendilemma
2. een prijzenoorlog
3. meeliftgedrag
4. verzonken kosten

In welke situatie wordt er een berovingsprobleem beschreven?

1. Philips investeert in Rosanna, een werknemer bij Philips, door middel van een cursus. Hierdoor kan Rosanna hogerop komen. Na een jaar neemt Rosanna ontslag.
2. Philips ontslaat Rosanna, een werknemer bij Philips, waardoor er bij Philips een personeelstekort ontstaat. Wel bespaart Philips op deze manier geld voor een nieuw project
3. Philips koopt een werknemer van het bedrijf Sony over.
4. Philips onderhandelt met Sony. Philips wil dat Sony nog een maand wacht met het uitbrengen van hun nieuwe televisie. Philips probeert een deal te sluiten door aan Sony geld te geven

Bij welk voorbeeld gaat het niet over 'Onderhandelen'?

1. Werkgever en werknemer
2. Overheid en burger
3. Koper en verkoper
4. Politieke partijen

Aan de slag

8.1 Onderhandelen

Maken opdr. 1 t/m 5

Nakijken

8.2 Arbeidsovereenkomst en overheidsingrijpen

Bij een gevangenendilemma is er …..

1. altijd sprake van een dominante keuze
2. geen cel waar beide partijen beter af zijn
3. sprake van een inelastische vraag
4. nooit sprake van meeliftgedrag

Is hier sprake van een gevangenendilemma?

1. Nee. De uitkomst is optimaal.
2. Ja. De uitkomst is niet optimaal.
3. Je weet niet wat ze gaan doen.

Wat betekent zelfbinding?

Wat is de rol van een contract bij onderhandelingen?

1. Vastleggen van afspraken
2. Vastleggen van acties
3. Vastleggen van namen
4. Vastleggen van cijfers

Noem een voorbeeld van meeliftgedrag in de arbeidsmarkt

1. Iedereen is gratis lid van een vakbond
2. Een vakbond betaalt je salaris
3. Een CAO geldt niet voor iedereen
4. Niet-leden krijgen ook een nieuwe CAO

Niet-vakbondsleden liften mee op het resultaat dat vakbondsleden bereiken

1. Juist
2. Onjuist

Deelvraag

Hoe maken werkgevers, werknemers en overheid afspraken over werk en inkomen?

Wat voor baan wil jij?

2. Voorkennis activeren

De docent activeert relevante voorkennis aan de hand van een terugblik-opdracht, waarbij eventueel een beroep op de thuistalen wordt gedaan. Op deze manier biedt de docent een kapstok om nieuwe stof te verbinden aan de eerder geleerde stof en richting te geven aan het verdere verloop van de les. Tegelijkertijd worden hiermee misconcepties van leerlingen zichtbaar gemaakt, waar de docent vervolgens gericht op in kan spelen. 

Individuele arbeidsovereenkomst

Afspraak tussen jou en je werkgever. 

CAO 

Collectieve arbeidsovereenkomst

Gezamenlijke afspraken voor een bedrijfstak.

                                     WIG

                                                                     

De WIG is het verschil tussen

 de loonkosten werkgever en het

nettoloon werknemer.

Hoe hoger de wig, hoe lager het aanbod van arbeid

Prijscompensatie en reële loonstijging

• Een loonstijging die in procenten gelijk is aan de stijging van de prijzen: prijscompensatie

voorbeeld: inflatie 2% en loonstijging 2%

• Bovenop de prijscompensatie een algemene loonstijging waardoor de koopkracht stijgt: reële loonstijging

voorbeeld: inflatie 2% en loonstijging 5%

Incidentele loonstijging

Een loonstijging die niet voor iedereen geldt en het gevolg is van:

• Promotie
• Overwerken
• Stijging van aantal dienstjaren

Soorten arbeidsovereenkomsten

Bepaalde tijd: 

• looptijd contract is expliciet opgenomen.
• tijdelijk contract

Onbepaalde tijd: 

• geen einddatum 
• vast contract

Aanzegtermijn: bij tijdelijke contracten van 6 maanden of langer moet de werkgever uiterlijk een maand voor het einde aan de werknemer melden of er een nieuw arbeidscontract komt.

Dilemma werkgever - werknemer

Moral hazard: werknemers met vast contract kunnen gaan onderpresteren omdat de vergoeding vast ligt.

Oplossingen: bonus bij topprestaties, flexibele contracten

De berekening voor nettoloon is:

(sleep in de goede volgorde)

-

=

................................

.............................

.........................

Brutoloon

Nettoloon

Inhoudingen

Brutoloon

Nettoloon

Belastingen en premies

Wat je werkgever afdraagt aan de overheid.

Wat je werkgever aan loon betaalt.

Wat jij aan loon ontvangt.

Voltijdbaan

Deeltijdbaan

fulltime

parttime

5 dagen per week

korter dan 5 dagen 

36 tot 40 uur per week

minder dan 36 uur p/w

Individuele arbeidsovereenkomst

CAO

De arbeidsvoorwaarden voor een bedrijfstak

De afspraken die jouw werkgever met jouw maakt

Het aantal werkuren bij een voltijdbaan

Vakbonden spelen hierbij een belangrijke rol

Aan de slag!

8.2 Arbeidsovereenkomst en overheidsingrijpen

Maken opdr. 6 t/m 10

8.3 Gevangenendilemma bij loononderhandelingen

Is hier sprake van een gevangenendilemma?

1. Nee. De uitkomst is optimaal.
2. Nee. De uitkomst is niet optimaal.
3. Je weet niet wat ze gaan doen.
4. Ja. De uitkomst is niet optimaal.

8.4 Loonstarheid op de arbeidsmarkt

Deelvraag

Wat zijn de oorzaken en gevolgen van loonstarheid?

Arbeidsmarkt 

De arbeidsmarkt is het geheel van vraag naar en aanbod van arbeid.

Arbeidsmarkt

• Volledige mededinging?
• Nee!
• Arbeid is niet homogeen
• Arbeidsmarkt niet transparant (geen volledig overzicht van alle banen en beschikbare mensen)
• Toetreding niet altijd eenvoudig

Minimumloon

• Door de overheid vastgestelde ondergrens aan de lonen. 
• Bedoeld om de werknemers een redelijk inkomen te garanderen. 
• Met de invoering van het minimumloon wordt aan de onderkant van de arbeidsmarkt het loon niet langer bepaald door vraag en aanbod van arbeid, maar door de overheid.
• Door het instellen van een minimumloon zal de vraag naar arbeid dalen en het aanbod van arbeid toenemen. Hierdoor ontstaat werkloosheid.

Prijsrigiditeit

In het verleden hebben we gezien dat de prijzen veranderen als gevolg van veranderingen in vraag en aanbod. 

Op korte termijn is er echter vaak sprake van prijsrigiditeit, d.w.z. dat op korte termijn de prijzen niet sterk veranderen.

Loonstarheid

Een bijzondere vorm van prijsrigiditeit is loonstarheid. Dit wil zeggen dat de lonen (prijs van arbeid) niet snel zullen dalen. Dit is vooral het werk van vakbonden, die loondalingen tegenhouden. 

Wat betekent loonstarheid?

1. Lonen stijgen niet snel
2. Lonen dalen niet snel
3. Lonen stijgen heel snel
4. Lonen dalen nooit

Doordat lonen zich niet snel aanpassen, kan er (op korte termijn) werkloosheid ontstaan als de vraag naar producten daalt. Hierdoor daalt namelijk de vraag naar arbeid. 

Als de lonen niet dalen, 

zal vraag naar arbeid 

kleiner zijn dan het 

aanbod, waardoor 

er werkloosheid 

ontstaat.

Doordat lonen zich niet snel aanpassen, kan er (op korte termijn) werkloosheid ontstaan als de vraag naar producten daalt. Hierdoor daalt namelijk de vraag naar arbeid. 

Als de lonen niet dalen, 

zal vraag naar arbeid 

kleiner zijn dan het 

aanbod, waardoor 

er werkloosheid 

ontstaat.

Loonstarheid economische teruggang

Laatste toetstips!

Pak je schrift erbij

en noteer!

Succes met toets!

TM6:

Herhaling: H7 Samenwerken & H8 Onderhandelen

Nieuw: H9 Risico en Verzekeren

Neem ECO boek 1, net schrift, pen en rekenmachine mee de volgende les!