2.1 Idee en oorsprong van de rechtsstaat

• Maatschappijleer
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

2.1 Idee en oorsprong van de rechtsstaat

Vrouwe Justitia wordt beschouwd als hét symbool voor rechtvaardigheid. Haar blinddoek staat voor rechtspraak zonder aanzien des persoons, haar weegschaal voor het afwegen van feiten en omstandigheden, haar zwaard voor het vonnis. 

Inleiding

In Nederland kun je je leven inrichten zoals je zelf wilt. Als iemand jou onrechtvaardig behandelt, kun je hier stappen tegen ondernemen. En mocht je zelf eens de fout in gaan, dan kun je rekenen op een eerlijke behandeling en passende straf. Dat deze zaken zo vanzelfsprekend lijken, hebben we te danken aan onze rechtsstaat.

Toch gebeuren er soms dingen die we niet eerlijk vinden. Ook hoor je regelmatig in de media dat "onze rechtsstaat onder druk staat". Hoe zit dat?

'World Happiness Report'  (VN)

• Nederlanders behoren volgens dit onderzoek tot de gelukkigste mensen ter wereld. 
• Het is niet toevallig dat de gelukkigste landen op de VN-lijst vrijwel allemaal rechtsstaten zijn, waarin burgers relatief veel vrijheid genieten de overheid de plicht heeft de burgers een bestaansminimum te garanderen.
  

Wat gaan we deze les doen?

1. Inventarisatie: hoe staat het ervoor met jullie PO?
2. Uitleg 2.1 Idee en oorsprong van de rechtsstaat
3. Actualiteit
4. Opdrachten maken 2.1
   
5. Huiswerk: 

Leerdoelen 2.1 

In dit hoofdstuk leer je:

• wat de voordelen zijn van leven in een rechtstaat
• hoe de rechtsstaat is ontstaan
• wat de 4 beginselen zijn van een rechtsstaat
• wat het idee was van de contractfilosofen
• hoe de eerste echte rechtstaten zijn ontstaan

Wat is een rechtsstaat?

• je kan niet zomaar worden opgepakt op gevangengezet 
• De overheid beschermt burgers tegen elkaar. Maar ook: burgers worden tegen de overheid beschermd.
• Deze bescherming bestaat niet of nauwelijks in een autoritaire staat

Nederland is een:

• Democratische rechtsstaat - burgers mogen meedoen aan vrije verkiezingen en kunnen zo indirect meebeslissen over politieke kwesties.
  
• Sociale rechtsstaat – er bestaan wetten en voorzieningen om de welvaart en het welzijn van de burgers te bevorderen

Vertrouwen en wederkerigheid

Voordelen van een rechtsstaat:

• Er is relatief veel sociale vrede en sociale cohesie.
  
• Er is sprake van vertrouwen en wederkerigheid:
  
• De overheid verwacht dat burgers zich aan de wet houden, maar burgers verwachten dat ook van de overheid. 
• Zo ontstaat er rechtszekerheid: iedereen kan precies nagaan wat wel en niet mag

Hoe is de rechtsstaat ontstaan?

• De 18e eeuw van de Verlichting + verlangen naar maatschappelijk geluk
• Boeren, arbeiders en de burgerij kwamen in opstand tegen onrecht en sociale ongelijkheid
• Nieuwe kennis kon snel worden verspreid: boekdrukkunst
• Geloof in de kracht van de rede: het bestaande wereldbeeld werd wankel: oorlogen, armoede en ellende kwamen niet voort uit de wil van God, maar werden veroorzaakt door menselijke heerszucht en hebzucht!
• Vrijheid als voorwaarde voor geluk: de macht van de vorst en de staat moest worden ingeperkt.

De Vrijheid leidt het volk 

• Het verbeeldt de vrijheid als Marianne, het nationale symbool van Frankrijk, die de revolutionairen aanvoert bij de Julirevolutie van 1830. 

• De vrouw draagt een muts die verwijst naar vrijheid. 

• Het jongetje, verwijzend naar jeugd, dat onverschrokken twee pistolen vasthoudt.

• Alle standen verzetten zich dus tegen de gevestigde orde.

• De vlag die de vrouw vasthoudt is ook niet zomaar de Franse vlag. Het was de nieuwe vlag met drie kleuren die wijzen op liberté, égalité en fraternité.
  

Blz. 30 tekstboek

Eugène Delacroix

Sociaal contract

Filosofen vroegen zich af: Hoe kun je een vrije, gelukkige samenleving creëren?  

Het uitgangspunt van deze zogenaamd contractfilosofen (Hobbes, Locke, Rousseau) was dat je als mens in vrijheid en gelijkheid wordt geboren, maar van die vrijheid en gelijkheid blijft in de praktijk weinig over. 

“Bij het ontbreken van regels om de schaarse bestaansmiddelen te beschermen dreigt er een permanente oorlog van allen tegen allen: de strijd om het bestaan. Daarom moeten mensen een sociaal contract sluiten waarin ze tot:  afspraken komen om in natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven.”

Sociaal contract (vervolg)

geweldsmonopolie = 

De staat mag als enige geweld gebruiken

Vraag: hoe kun je er zeker van zijn dat de staat geen misbruik zal maken van zijn geweldsmonopolie?

Antwoord: de macht van de staat zou aan de ketting van het recht worden gelegd

De rechtsstaat volgens de contractfilosofen

Het revolutionaire idee van de rechtsstaat uit de tijd van de verlichting is dan als volgt: de macht mag niet meer worden uitgeoefend door een heerszuchtige vorst die beweert dat hij is aangesteld door God en als een absolute monarch mag heersen.

Nee, in een rechtsstaat bepalen de burgers zelf (van onderaf) de macht dus de staat (van bovenaf) over hen mag uitoefenen. De staat wordt zo 'meester en knecht' tegelijk. Om te voorkomen dat de staat toch probeert de overhand te nemen, wordt de macht getemd. 

De filosoof Montesquieu stelde voor om de staatsmacht te splitsen in een wetgevende macht, een uitvoerende macht en een rechtsprekende macht, de trias politica.

De beginselen van de rechtsstaat

Het beginsel van de grondrechten =

Alle mensen zijn in vrijheid en gelijkheid geboren en moeten ook zo kunnen samenleven

Het soevereiniteits- en democratiebeginsel = 

De mensen sluiten gezamenlijk een vredesakkoord, het sociaal contract

Het legaliteitsbeginsel = 

Er is een staat die het sociaal contract tussen mensen kan afdwingen, maar die strikt gebonden is aan de wetten die de partijen zelf hebben opgesteld

Het beginsel van de trias politica =

De macht van de staat wordt voor de zekerheid verder begrensd door interne scheiding de staatsmacht

De eerste rechtsstaten

• Ideeën kunnen de wereld veranderen
• dat geldt in het bijzonder voor het idee van de rechtsstaat. De blauwdruk die in de studeerkamer van filosofen was bedacht werd uitgevoerd in Europa en in de Verenigde Staten.

Blauwdruk: 

Term waarmee een nog niet uitgevoerd ontwerp van iets wordt aangeduid. Blauwdruk betekent in figuurlijke zin een plan van uitvoering.

VS:

• Sinds 1776 onafhankelijk van Engeland. Onafhankelijkheidsverklaring riep op tot nieuwe samenleving, gebaseerd op vrijheid en gelijkheid.
  
• Staatsmacht gebonden aan grondrechten van Bill of Rights.

Europa:

• In 1789: Franse Revolutie. Strijdkreet: “Vrijheid, gelijkheid, broederschap of de dood!”.
  
• 1791: De Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger werd opgesteld.
  
• 1799: Napoleon pleegde staatsgreep. Frankrijk werd een verlichte dictatuur.
  

Afsluiting

De leerdoelen waren:

• wat de voordelen zijn van leven in een rechtstaat
• hoe de rechtsstaat is ontstaan
• wat de 4 beginselen zijn van een rechtsstaat
• wat het idee was van de contractfilosofen
• hoe de eerste echte rechtstaten zijn ontstaan
• Huiswerk: